Spistreści

WstępdoKsięgiDaniela

.5

Dn1

.7

ŻYCIORYSDANIELA

..7

Danielztowarzyszaminadworzekrólababilońskiego

.7

Dn2

.12

SenNabuchodonozoraoposągu

.12

WystąpienieDaniela

.14

Danielwykładasen

.16

Danielwywyższony

.19

Dn3

.20

Nabuchodonozorwznosizłotyposąg

.20

Stanowczośćtrzechmłodzieńców

..22

PieśńAzariasza

.24

Pieśńtrzechmłodzieńców

..26

Nabuchodonozorułaskawiatrzechmłodzieńców

..28

DrugisenNabuchodonozora

.29

Dn4

.30

Danielwyjaśniasen

.32

Nabuchodonozorwodosobnieniu

.34

Dn5

.36

UcztaBaltazara

.36

Tajemniczesłowanaścianie

.38

Danielwyjaśniazdarzenie

.40

ZapowiedźupadkuBaltazara

.41

Dn6

.42

DanieloskarżonyprzedDariuszem

..43

Danielwrzuconydojaskinilwów

..45

WyznaniewiaryDariusza

.47

Dn7

.48

WIZJEDANIELA

..48

Wizjaczterechbestii

48

WizjaSynaCzłowieczego

.51

Czterykrólestwa

.53

Dn8

.55

Wizjabaranaikozła

.55

Wyjaśnieniewizji

58

Dn9

.60

Proroctwoosiedemdziesięciutygodniach

.60

ModlitwaDaniela

.61

Wyjaśnienieproroctwaotygodniach

.63

Dn10

.66

LOSNARODUŻYDOWSKIEGODOCZASÓW

ZBAWIENIA

..66

Wizjamężawbiałychszatach

.66

Dn11

.69

WojnywPalestyniewokresiehelleńskim

..70

WalkizaAntiochaIVEpifanesa

.75

Dn12

.80

Zmartwychwstaniewczasachostatecznych

.80

Znaczeniezapieczętowanychsłów

..82

Dn13

.83

DODATKI

83

OpowiadanieoZuzannie

.83

Dn14

.87

OszukańczykultBela

.87

Opowiadanieowężu

.89

KsięgaDaniela

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WstępdoKsięgiDaniela

Księgęzaliczasiętradycyjniedopismprorockich,chociażBibliahebrajska

wyliczająwśród"Pism",tj.wostatniejczęścizbioru.OosobieDaniela(hebr.
Danijjel)niewiemynicpozadośćogólnikowymidanymisamejksięgi.Pochodzi
onzwybitnegorodujudzkiego;zwykłejgenealogiijednakksięganiewymienia.
Pierwszerozdziałyprzedstawiajągojakojednegozuprowadzonychdoniewoli
rzekomowr.606(?)lub597;wdalszychopowiadaniachwystępujeonna
dworzekrólówperskich,zajmujączawszewybitnestanowisko.Wkażdymrazie
postaćjegojestuosobieniemprawowiernegojudaizmuwobcym,częstowrogim
środowiskudworskim.

Budowaksięgijestdośćniejednolita.Obejmujeonaopróczpopularnych

opowiadańbiograficznych(Dn1-6)znacznierozbudowanączęśćprorocką(Dn
7-12),którejzawdzięczasweobecnemiejscewkanonieKościoła.Oprócz
rdzeniaksięgizachowanegoworyginalehebrajskimlubwjęzykuaramejskim
(rozdz.Dn2,4b-Dn7,28),zawieraonawtórnokanonicznedodatki,znanedziś
jedyniewjęzykugreckim(Dn3,24-90;Dn13-14).Jeślidodaćkilkakrotne
opracowaniepodobnychtematów(Dn2,1;Dn4,3;niemówiącjużoDn6,1;Dn
14,1),różnicetławwizjachprorockich,zmianygłównychpostaciwepizodach
(por.np.Dn2,1iDn3,1)itp.,rodzisięprzypuszczenie,iżksięgaposiadadługą
prehistorięliteracką.

Pierwszaczęść(Dn1-6[->Dn1,1])macharakteropowiadaniaomotywach

historycznych,ztendencjamiwyraźniepouczającymi(haggada).Opracowanie
literackiedośćjednolitewskazujenajednegoautoratejczęści.Rozdz.Dn7-12
[->Dn7,1]należądopiśmiennictwaapokaliptycznego.Podejmujeonodawne
tematyprorockiewnowymradykalno-eschatologicznymświetle.Władzaludzka
przedstawionajestjakosiłaprzeciwnaBogu,zmierzającakuupadkowii
zagładzie.ZbawienieprzyniesiejedynieinterwencjaBoża,którąpoprzedziseria
kosmicznychkatastroforaz(przynajmniejczęściowe)zmartwychwstanieciał
(Dn12,2n).

NiedwuznacznealuzjedopanowaniaAntiochaIVEpifanesaorazdocałego

okresuSeleucydówiLagidówwskazująnalata170-160jakodatęostatecznej
redakcjiksięgi.Syracydes,piszącyok.r.180,niewymieniajejjeszczewswojej
pochwaleOjców(Syrrozdz.44-49[->Syr44,1]).Wieleopisówpierwszej
części,amożetakżeopisówobjawieńDn7-12[->Dn7,1],powstałozapewne
wcześniej,wokresiewczesnohelleńskimlubnawetbabilońsko-perskim.

Jeślichodziopochodzeniewtórnokanonicznychczęści:pieśnitrzech

młodzieńcówwpiecuognistym(Dn3,24-90),opowiadaniaoZuzannie(13[-

>Dn13,1]),oBeluiwężu(14[->Dn14,1]),sąonedośćluźnozwiązanezresztą
księgi,pochodząjednakzpodobnegośrodowiskaliterackiegoiteologicznego.
Ichdzisiejszyjęzykgreckiniekoniecznieświadczyopóźnejdaciepowstania.
Oryginałybyłyniewątpliwiesemickie(hebrajskielubaramejskie),byćmożez
IIIw.lubnawetwcześniejsze;ostatniredaktorksięgiposiadałjejednakw
tłumaczeniugreckim,podobniejakznaczneczęścisamejksięgiwjęzyku
aramejskim.

Autorzamierzałdaćduchowykomentarzdowydarzeńokresu

machabejskiego.Używającsymbolikiimionizdarzeń,aktualizujeondawne
etapydziejówzgodniezobowiązującympodówczasstylemhaggadycznym.
Nabuchodonozornp.,zdobywcaświątyni,symbolizujewspółczesnegomu
prześladowcęiświętokradcęAntiochaEpifanesaitd.Dawneproroctwa,
przedstawiającejedyniewogólnychzarysachokreskarylubodnowienia,
nabierająterazbardziejkonkretnychcechichcąwprowadzićczytelnika
bezpośredniowbiegaktualnychwydarzeń.Zmiennekolejeiupadekimperiów
zapowiadająrychłenadejścieepokieschatologicznegokrólestwaBożego.
Ponieważzbawienienastąpiwśródlicznychiciężkichprób,wśródzmagań
międzysiłamiBożymiaprzeciwnymiBogu,znajomośćdokładnegoczasujego
nadejściabyłanaderważna.Proroctwoo70tygodniachstanowipróbętego
rodzajuspekulacji,którejobcesąwszelkieobliczeniamatematyczne.

Wnowejperspektywiepojawiasiętakżeoczekiwaniemesjańskie.Stosownie

doeschatologicznegocharakterukrólestwaBożego,oczekiwanywładca-tonie
tylkoOdrośldynastiiDawida.Księgabowiemwprowadzatajemnicząpostać
SynaCzłowieczego,przybywającegonaobłokachiotrzymującegoodBoga
władzękrólewską(Dn7,13n).TytułtenstaniesięwNTjednymznajczęstszych
samookreśleńChrystusaPana,któryczęstonawiązujedoproroctwKsięgi
Daniela(wyraźnieMt24,15).

Dn1

ŻYCIORYSDANIELA

Danielztowarzyszaminadworzekrólababilońskiego

1

Wtrzecimrokupanowaniakrólajudzkiego,Jojakima,przybył

królbabiloński,Nabuchodonozor,podJerozolimęioblegałją.

1,1.Nabuchodonozor.NabuchodonozorII(605-562przedChr.)byłdrugimwładcąkrólestwachaldejskiegozestolicąwBabilonie,któredominowałonaBliskimWschodzieprzezniemal

jednostulecie.NabuchodonozorbyłsynemNabopolassara,Chaldejczyka,któryogłosiłniepodległośćodAsyriiw626przedChr.Wokresieswojegotrwającegoczterdzieścitrzylatapanowania
NabuchodonozorspacyfikowałEgipt(chociażnieudałomusiępodbićtegopaństwa).WsensiedosłownymodbudowałrównieżmiastoBabilon-rzeczywiście,większośćruinBabilonuodkrywanych
przezarcheologówpochodziwłaśniezczasówpanowaniaNabuchodonozora.Królestwochaldejskiebyłowięcgłówniejegodziełemiległowgruzypoupływiezaledwiejednegopokoleniaodjego
śmierci.Wzmiankiotymwielkimkrólupojawiająsięwwielutradycjachkulturowych,m.in.wźródłachgreckich(ukazującychgojakowielkiegobudowniczego)iizraelskich(nietylkowtekstach
biblijnych,leczrównieżwpóźniejszychźródłachrabinackich).

2

Panwydałwjegoręcekrólajudzkiego,Jojakima,orazczęść

naczyńdomuBożego,którezabrałdoziemiSzinear,dodomuswego
boga,umieszczającnaczyniawskarbcuswegoboga.

1,2do...Szinear.Grec:„wBabilonii”,por.Joz7,21.
—dodomuswegoboga.Zatekstemhebr.WBJpominiętejakododatek.
1,1-2.Chronologia.TrzecirokpanowaniaJojakimanależałobyumieścićnaprzełomielat606-605przedChr.(wkalendarzuTiszri,zob.komentarzdoJr32,1;orazwrachubie

uwzględniającejrokwstąpienianatron,zob.komentarzdoDn2,1).WowymokresieNabuchodonozorbyłnadalksięciemnastępcątronuodbywającymkampaniewojennepodrozkazamiswojegoojca,
Nabopolassara,któryzmarłwpołowiesierpniategosamegoroku.Wczesnymlatem605przedChr.NabuchodonozorwrazzesprzymierzonymiMedamizadałdecydującyciospotędzeAsyriiwbitwie
podKarkemisz.BabilończycyiMedowiepodzielilinastępniemiędzysiebieziemieimperiumasyryjskiego.NabuchodonozorzgłosiłroszczeniadoSyriiizałożyłbazęwypadowąwRibla(zob.
komentarzdo2Krl23,33),gdzieteżrozpocząłpobieraniedaninyodnowychpoddanych.JudaznalazłasięwśródziemobjętychpanowaniemBabilonuiNabuchodonozorznalazłsiępowtórniewtym
rejoniepodkoniec604przedChr.Ażdo597przedChr.niemażadnejwzmiankiooblężeniuJerozolimyprzezBabilończyków,jednaksformułowaniaużytewtymwerseciesąwystarczającoogólne,by
dopuszczałykilkaróżnychmożliwościinterpretacyjnych.

1,1-2.Jojakim.JojakimbyłsynemJozjasza,któryzostałumieszczonynatronieprzezfaraonaNeko,gdytenpróbowałzdobyćkontrolęnadobszaremSyro-Palestyny.KiedyJozjaszpoległ

wbitwie,ludnośćJudyosadziłanatroniejegosyna,Joachaza-człowiekareprezentującegostronnictwoantyegipskie.Sytuacjatakautrzymałasięprzeztrzynastępnemiesiące(wokresie,gdyNekobył
zajętywCharanie).PopowrociedoPalestynyfaraonzdetronizowałJoachazaiwysłałgojakojeńcadoEgiptu.WładzękrólewskąprzekazanowówczasJojakimowinastawionemuproegipskow
oczekiwaniu,żebędziewiernymwasalemegipskiegofaraona.Sytuacjawregionieuległadramatycznejzmianie,gdyNabuchodonozoruzyskałdominacjęwSyro-Palestyniepozwycięstwieodniesionym
wbitwiepodKarkemisz.PrzezkilkalatJojakimniechętnieodgrywałrolębabilońskiegostronnika,leczponieudanejpróbieinwazjiwojskNabuchodonozoranaEgiptpoparłbuntdawnegosojusznika.
OwanielojalnośćmiałasięokazaćfatalnawskutkachidoprowadzićodoblężeniaJerozolimyprzezBabilończykóww597przedChr.(zob.komentarzdo2Krl24,10-11).

1,2.NaczyniadomuBożego.Przedmiotytemogłystanowićcennyłupnietylkodlatego,żebyływykonanezeszlachetnychmetali,leczrównieżzpowoduichpoświęceniaJahwei

przeznaczeniadorytualnegoużytkuwświątyni.Władzęnadbóstwemokazywanopoprzezzabranieprzedmiotów,któremiałydlaniegonajwiększeznaczenie.Natematopisuniektórychze
wspomnianychprzedmiotówzob.komentarzdo2Krn4.

1,2.Zabranienaczyńzeświątyni.ZewzmianekpojawiającychsięwtekstachzMarioraznaCylindrzeCyrusawiemy,żeświęteprzedmioty(m.in.posągibóstwiwielerodzajównaczyń

używanychpodczassprawowaniakultu)podokonaniupodbojuzabierano.Jednymzesposobówokazaniawyższościwłasnychbogównadbogamiludówpodbitychbyłozbezczeszczenieichświętości
lubwykorzystywanieichdowłasnychcelów.

1,2.Swegoboga.GłównymbogiemBabilonubyłMarduk-bóstwoopiekuńczeigłównybógchaldejskiegopanteonu.WbabilońskimeposieostworzeniuEnumaEliszznajdujesięmit

opisującyobjęcieprzezniegotejpozycji,comiałonastąpićuschyłkuIItysiącleciaprzedChr.Mardukbyłuważanyzasynajednegozczłonkównajbardziejdostojnejstarożytnejtriady-Enki,boskiego
patronaEridu.ChociażBibliaczęstoupatrujewBaalugłównegorywalaJahwe,żadnebóstwozItysiącleciaprzedChr.niemiałotakwielkiegopolitycznegoznaczeniajakMarduk.Jegosłynna
świątynia,Esagila,wrazzzigguratem,Etemenanki,byłynajświetniejszymibudowlamipięknegomiastaBabilon.

3

KrólpoleciłnastępnieAszfenazowi,przełożonemuswoich

dworzan,sprowadzićspośródIzraelitówzrodukrólewskiegoorazz
możnowładców

1,3.UrządAszfenaza.Tytuł,któryprzetłumaczonojako„przełożonydworzan”,zostałteżużytywodniesieniudojednegoztrzechwysłannikówSennacheryba,którzystanęliprzed

obliczemEzechiasza(zob.komentarzdo2Krl18,17).Hebrajskitermin„dworzanin”bywaczasamiużywanynaoznaczenieeunuchów(zob.komentarzdoIz56,4-5),trudnojednakstwierdzićz
pewnością,kiedyprzybieratokonkretneznaczenie.

4

młodzieńcówbezjakiejkolwiekskazy,opięknymwyglądzie,

obeznanychzwszelkąmądrością,posiadającychwiedzęi
obdarzonychrozumem,zdatnychdosłużbywkrólewskimpałacu.
Zamierzałichnauczyćpismaimowychaldejskiej.

1,4Nadworachwschodnichoddzieciństwakształtowanoprzeznaczonychdokariery„literackiej”:skrybów,tłumaczy,kronikarzy,uczonych,wszelkiegorodzajuwróżbitów,niechodziło

zatemoprzygotowywaniepaziów.

1,4.JęzykBabilończyków(Chaldejczyków).TradycyjnymjęzykiemBabiloniibyłjęzykakadyjski,skomplikowany,starożytnyjęzykposługującysiępismemklinowym.Każdyzeznaków

językaakadyjskiegosymbolizowałjednąsylabę.Znacznaczęśćkanonicznejliteraturybabilońskiejzostałaspisanawłaśniepoakadyjsku.Uczenimężowiebylizatemszkoleniwposługiwaniusiętym
językiem.Oprócztegoistniałowieledialektówakadyjskich,chociażsporodokumentówmogłobyćprzepisywanychwdialekcieobowiązującymwdanymczasie.Mimotodynastiapanującaniebyła
rdzenniebabilońska,lecz,podwzględemetnicznym,chaldejska(zob.komentarzdoIz13,19).Językiem,któregoużywalijejczłonkowieiktórybyłstosowanywówczesnejdyplomacji,byłjęzyk
aramejski.Posiłkowałsięonpismemalfabetycznympodobniejakjęzykhebrajski.Rozpowszechnieniesięjęzykaaramejskiegowówczesnymświecieczynimożliwym,żeDanielijegotowarzyszew
jakimśstopniujużgoopanowali.Możliweteż,żemówiącojęzykuChaldejczyków,DanielniemiałnamyślietnicznychChaldejczyków,leczkapłańskągildięwróżbiarzy,którychwpewnymokresie
nazywanoChaldejczykami.WKsiędzeDanielasłowotojestużywanewobydwuznaczeniach(grupyetnicznejigildiikapłańskiej).

1,4.LiteraturaBabilończyków(Chaldejczyków).Trudnojeststwierdzić,czyszkolenietoobejmowałozapoznanieuczniówzbabilońskimiutworamiliterackimi(jaktomiałomiejscew

przypadkupisarzyiwramachogólnegokształcenia),czyteżchodziłooliteraturęspecjalistycznądlawróżbiarzy,czylitekstyomenowe.Wliteraturzetejzawartozgromadzonenaprzestrzeniponad
tysiącalatwynikiobserwacjiróżnychzjawiskorazpomyślnychiniepomyślnychzdarzeń,którezapowiadały.Oprócztekstówomenowychistniałyrównieżpodręcznikiorazkorespondencja,wktórej
mędrcyprzekazywalisprawozdaniakrólom.Niektórezutrwalonychnapiśmieomenów,np.snylubobserwacjeastronomiczne,byłyzwyczajnieobserwowaneizapisywane.Kiedyindziejwcelu
uzyskaniaomenuposługiwanosięokreślonymmechanizmem(np.wróżeniemzwnętrznościzwierzątofiarnych)lubludzkimmedium.Omenyzaczętozapisywaćigromadzićjużwokresie
starobabilońskim(napoczątkuIItysiącleciaprzedChr.).Zwyklemiałyoneformęwarunkową,„jeżeli—to”.Egzorcyści(zob.komentarzdoDn1,20),doktórychjaksięwydaje,zaliczanoDaniela,
posiadalirównieżwłasnąliteraturęfachową.Specjalizowalisięwrozpoznawaniuniebezpieczeństwasygnalizowanegoprzezróżnezwiastunyiznaki(zjawiskaastronomiczne,sny,anomaliepogodowe)
orazwrytuałach,któremiałyzapobiegaćzłu.Przykłademutworówliterackichmagiiobronnejsątzw.tekstynamburbu.

5

Królprzydzieliłimcodziennąporcjępotrawkrólewskichiwina,

którepijał.Mielibyćwychowywaniprzeztrzylata,bypoichupływie
rozpocząćsłużbęprzykrólu.

1,4-5.Służbawkrólewskimpałacu.Szkolenie,któremumielizostaćpoddanimłodzieńcy,przygotowywałoichdosłużbykrólewskiej.Jakodworzaniemogliwykonywaćzawódpisarza,

doradcy,wróżbity,dyplomaty,namiestnikaprowincjilubsługiczłonkówrodzinypanującej.WpochodzącychzVIIw.przedChr.listachdoasyryjskichwładcówpojawiasiępięćgłównychrodzajów
uczonychmężówpozostającychnausługachwładcy:astrologowie/pisarze,wróżbici,egzorcyści(tegookreśleniaużytowstosunkudoDanielaijegotowarzyszyww.20),lekarzeiśpiewacywykonujący
lamentacje.Szkolenieludziwkilkuzewspomnianychdziedzinnarazniebyłoniczymniezwykłym.Celemtakiejedukacjicudzoziemcówbyłaasymilacjawnastępnympokoleniuosób
najwartościowszychinajbardziejbłyskotliwych.IchumiejętnościmiałysłużyćpóźniejBabilończykomzamiastichwrogom.

1,5.Codziennaporcjapotrawkrólewskichiwina.Wieluludzibyłouprawnionychdootrzymywaniaporcjipotrawiwinazkrólewskiegostołu.Nieoznaczato,żebylioniwzażyłych,

bliskichstosunkachzkrólem,lecz,żepaństwoichutrzymywało.Wokresieneobabilońskimracjeżywnościoweprzydzielanoczłonkomadministracjiokreślonegoszczebla,rzemieślnikom,artystom
(miejscowymicudzoziemskim),dyplomatom,przedsiębiorcomiśpiewakom/tancerzomorazpolitycznymuchodźcomideportowanym/przetrzymywanymjakozakładnicywBabilonieczłonkomrodów
królewskich.Wzależnościodswojejpozycji,ludzieciotrzymywaliracjejęczmieniaioliwylubznaczniebardziejwystawnąstrawę.Ichutrzymanieobejmowałorównieżzapewnienieubraniainoclegu.

1,5.Potrawykrólewskie.Terminpatbagużytywtymwersecie(iwpozostałejczęścirozdziału)występujewjęzykuperskimijestprzypuszczalniezapożyczeniem.Oznaczaporcjępotraw

przesłanąprzezkrólaprzyjaciołomkrólestwa.Niemapowodu,bysądzić,żebyłytodaniamięsne.PóźniejsiGrecy,nawiązującdoznanychzliteraturyperskiejopisówtegojadła,powiadali,żebyłoto
pieczywozjęczmieniaipszenicyorazwino.

1,5.Wychowywanieprzeztrzylata.Wokresietymczasszkoleniapisarzawynosiłtrzylata.Wliteraturzepochodzącejzokresuneobabilońskiegoszkolenieowoobejmujenaukęjęzyka

orazzapoznaniezutworamiliterackimizewspomnianychwyżejdziedzin,atakżematematykęimuzykę.Możliwe,żeokreskształceniawróżbiarzybyłdłuższy,brakjednakprecyzyjnychinformacjina
tentematwzachowanejliteraturzestarożytnej.

6

Spośródsynówjudzkichbyliwśródnich:Daniel,Chananiasz,

MiszaeliAzariasz.

7

Nadzorcasłużbydworskiejnadałimimiona:

Danielowi–Belteszassar,Chananiaszowi–Szadrak,Miszaelowi–
Meszak,AzariaszowizaśAbed-Nego.

1,7Abed-Nego.KopistaprawdopodobniezniekształciłrozmyślniepogańskieimięAbedNebo„sługaNabu”(imiętegobogamieścisięwimieniuNabuchodonozor).Por.takiesamo

potraktowanienazwyBaalwtakichimionach,jaknp.Iszbaal,Meribbaal,przekształconychwIszboszet,Mefiboszet(2Sm2,8;4,4).

1,7.Noweimiona.Zmianaimieniaoznaczałaposiadaniewładzynadczłowiekiem,któryjenosił,ijegolosem.Cudzoziemscywładcyokazywalitęwładzęwcałymokresiebiblijnym.

Ponieważjednymzoczywistychcelówprocedury,którejpoddanoDaniela,byłaasymilacja,nadaniebabilońskiegoimienianależałodopierwszychposunięćwtymprocesie.Oprócztegoimiona
zawierałyczęstojakieśstwierdzenienatematbóstwa,mogływięc,choćbywdelikatnysposób,narzucaćuznaniebabilońskichbogówhebrajskimmłodzieńcom.

8

Danielpowziąłpostanowienie,bysięniekalaćpotrawami

królewskimianiwinem,które[król]pijał.Poprosił,więcnadzorcę
służbydworskiej,byniemusiałsiękalać.

1,8WczasieprzymusowejhellenizacjizaAntiochaEpifanesazłamaniepokarmowychzakazówPrawarównałosięapostazji(por.2Mch6,18—7,42).
1,8.Skalaniepotrawamikrólewskimi.Komentatorzypodająwielepowodów,dlaktórychDanielijegotowarzyszemogliodmówićspożywaniapotrawzkrólewskiegostołu.Większość

hipotezzakładaprzeciwieństwomiędzymięsemawarzywami(zob.komentarzdoDn1,5i1,12natemattychproblemów).Prawdąjest,żeprzyjmowaniepotrawkrólewskichwjakimśstopniuzakładało
poddaniesięjegowładzy,byłotakjednakniezależnieodrodzajupotrawspożywanychprzezmłodzieńców.Żydowskieprzepisypokarmowe(potrawykoszerne)mogłyuznawaćmięsozanieczyste,lecz
równieżniewłaściweprzechowywanielubprzygotowywanieinnychproduktówmogłojeuczynićnieczystymi.Cowięcej,żydowskieprzepisypokarmoweniezabraniałyspożywaniawina.Pałac
królewskibyłniewątpliwiezaopatrywanyprzezświątyniewnajlepszemięsozwierzątzłożonychwofierze(orazwwinowylewanebogomnaofiarępłynną),jednakkażdyrodzajpokarmumógłdocierać

podobnądrogą.DecyzjaDanielaijegotowarzyszyzpewnościąniemanicwspólnegozwegetarianizmemlubunikaniempotrawbogatychwskładnikiodżywczezewzględówżywieniowych(zob.Dn
10,3).WliteraturzemiędzytestamentalnejznaleźćmożnawieleprzykładówŻydów,którzyuważalizarzeczkoniecznąpowstrzymywaniesięodspożywaniapotrawserwowanychprzezpogan(Księga
Tobiasza,KsięgaJudyty,KsięgaJubileuszów).Skalaniewywoływałnietylejakiśelementpożywienia,cocałyprocesasymilacjizpogaństwem.Wtymmomenciebabilońskawładzasprawowała
kontrolęnadkażdymelementemżyciamłodzieńców.Mieliniewielemożliwościprzeciwstawieniasięprocesowiasymilacji,któremuichpoddano.Wykorzystaliwięcjednąznielicznychdziedzin,w
którychmieliwybór-zachowaćczyniewłasnąodrębność.

9

BógzaśobdarzyłDanielaprzychylnościąimiłosierdziem

nadzorcysłużbydworskiej.

10

Nadzorcasłużbydworskiejpowiedział

doDaniela:Obawiamsię,bymójpan,król,któryprzydzieliłwam
pożywienieinapoje,nieujrzał,żewasze[twarze]sąchudszeniż
twarzemłodzieńcówwwaszymwiekuibyścienienarazilimojej
głowynaniebezpieczeństwoukróla.

11

Danielzaśpowiedziałdo

strażnika,któregoustanowiłnadzorcasłużbydworskiejnad
Danielem,Chananiaszem,MiszaelemiAzariaszem:

12

Poddajsługi

twojedziesięciodniowejpróbie:niechnamdająjarzynydojedzeniai
wodędopicia.

1,12.Warzywa.Hebrajskiesłowo,którezostałotutajużyte,oznaczaogólnieziarnonakarmędlazwierząt,paszę,lubziarnodozasiewu.Aniwjęzykuakadyjskim,anihebrajskimnie

określaonoludzkiegopożywienia.Tekstbiblijnyniesugerujeteżbynajmniej,żemłodzieńcybylikarmieniwsposóbtypowy„dlarestauracji”,tj.jedzeniemuprzednioprzygotowanymipodanymw
formiegotowejdospożycia.Jakwyjaśnionowyżej(zob.komentarzdoDn1,5),jadaniezkrólewskiegostołuoznaczałojedynie,żeotrzymywałosięracjeżywnościzkrólewskichzasobów.Naprzykład
racjewojskoweskładałysięzokreślonejilościziarna,zktórejżołnierzeprzygotowywalisobieposiłek.Ziarnozbóżmogłobyćmielone,tłuczoneigotowanewwodzie,wceluotrzymaniapolewki.Może
więcchodzićotesameporcje,którewspomnianowtekścieDn1,5,tymrazemjednakprzygotowaneprzezDanielaijegoprzyjaciół,niezaśprzezkrólewskąkuchnię.

13

Wtedyzobaczysz,jakmywyglądamy,ajakwyglądają

młodzieńcyjedzącypotrawykrólewskie,ipostąpiszzeswoimi
sługamiwedługtego,cozobaczysz.

14

Przystałnatożądanieipoddał

ichdziesięciodniowejpróbie.

15

Apoupływiedziesięciudniwygląd

ichbyłlepszyizdrowszyniżinnychmłodzieńców,którzyspożywali
potrawykrólewskie.

16

Strażnikzabierał,więcichpotrawyiwinodo

picia,apodawałimjarzyny.

17

Bógzaśdałtymczteremmłodzieńcom

wiedzęiumiejętnośćwszelkiegopismaorazmądrość.Danielmiałdar
rozeznawaniawszelkichwidzeńisnów.

1,17.Widzeniaisny.JużwIIItysiącleciuprzedChr.wierzono,żesnyodsłaniajązamiarybogów.Uważano,żezawierająoneprzesłanieodbóstwprzekazaneprzezduchowegoposłańca.W

językuakadyjskimposłaniectennosiłimięZakiku.Czasamiposzukiwanoinformacjizapomocąsnów(zob.komentarzdo2Krn1,7-12).

18

Gdyminąłokresustalonyprzezkróla,byichprzedstawić,

nadzorcasłużbydworskiejwprowadziłichprzedNabuchodonozora.

19

Królrozmawiałznimi,iniemożnabyłoznaleźćpośródnich

wszystkichnikogorównegoDanielowi,Chananiaszowi,Miszaelowii
Azariaszowi.Zaczęli,więcsprawowaćsłużbęprzykrólu.

20

We

wszystkichwymagającychmądrościiroztropnościsprawach,jakie

przedkładałimkról,okazywalisiędziesięciokrotnielepsiniżwszyscy
tłumaczącysnyiwróżbiciwcałymjegokrólestwie.

1,20.Wykładaczesnówiwróżbici.Pierwszyzużytychtutajterminówoznaczaegipskichwyjaśniaczysnów.TosamosłowopojawiasięwRdz41,8iWj7,11.Wiemy,żenababilońskim

dworzewcharakterzedoradcówdziałaliegipscywyjaśniaczesnów.Drugizhebrajskichterminówoznaczamezopotamskichspecjalistówzajmującychsięegzorcyzmami-obronąprzedspełnieniemsię
przerażającegoprzesłaniaprzekazanegozapośrednictwemomenówlubsnów.Drugazwymienionychumiejętnościpolegałanazidentyfikowaniugroźnegoznaku,ustaleniubieguwydarzeńi
zapobiegnięciuniebezpieczeństwupoprzezwykonywanierytuałówapotropaicznychirecytowaniezaklęć.Wśródzagrożeńznajdowałysięzwyklechoroby,dlategowbabilońskimspołeczeństwie
egzorcystówzaliczanodo„pracownikówopiekizdrowotnej”.Użycieobydwuokreśleńwskazuje,żeumiejętnościDanielaprzekraczałyumiejętnościcudzoziemskichibabilońskichmędrców.

21

PrzebywałtamDanielażdopierwszegoroku[panowania]

Cyrusa.

1,21.DopierwszegorokuCyrusa.ChodziprzypuszczalnieopierwszyrokpanowaniaCyrusawBabilonie,któryrozpocząłsięwpaździerniku539przedChr.Oznaczałobyto,żeDaniel

pozostawałnasłużbieprzezponadsześćdziesiątpięćlat.

Dn2

SenNabuchodonozoraoposągu

1

WdrugimrokuswegopanowaniaNabuchodonozormiałsny;

duchajegoogarnąłniepokójiniemógłspać.

2,1NadprzyrodzonesnysłużyłyporozumiewaniusięBogazczłowiekiem(por.rozdz.4i7).Por.snyAbrahama(Rdz15,12),Abimeleka(Rdz20,3),Jakuba(Rdz28,10-22)itd.Por.teżRdz

37,5+;Mt1,20+.

2,1.Chronologia.WedługbabilońskiegosposobuliczeniaczasuokresodwstąpienianatronnowegokróladodniaNowegoRoku(przypadającegowmiesiącuNisan,marzec-kwiecień)

nazywanybył„rokiemwstąpienia[natron]”.PierwszypełnyrokpanowaniaNabuchodonozorarozpocząłsięwrazzpoczątkiemrokukalendarzowego.Nabuchodonozorzasiadłnatronie6IX605r.
przedChr.

Pierwszyrokjegopanowaniatrwałzatemodwiosny604dowiosny603przedChr.Senopisanywtymrozdzialenależałobyumiejscowićpomiędzywiosną603iwiosną602przedChr.

Kronikababilońskaztegorokujestniepełna,urywasięwkluczowychmomentach,wystarczajednak,bystwierdzić,żeNabuchodonozorstanąłwówczaswobecpoważnychzagrożeńmilitarnych.W
czwartymrokujegopanowaniadoszłodosłynnej,choćnieudanej,próbydokonaniainwazjinaEgipt.

2,1.Snywywołującezmartwienie.Zob.komentarzdoDn1,17.Ponieważwierzono,żesnystanowiąprzesłanieodbogów,wywoływałyzwyklezatroskanie,jeślinieniepokój.Sam

charakterkrólewskiegosnuwskazywał,żewieścisązłe.

2

Rozkazał,więcprzywołaćtłumaczącychsny,wróżbitów,

czarnoksiężnikówiChaldejczyków,bypowiedzielikrólowi,jakie
miałsny;cizaśprzyszliistanęliprzedkrólem.

2,2Chaldejczyków.Termintenoznaczatuwszelkichwróżbiarzypraktykującychsztukę,która—jaksięzdaje—pochodzizChaldei.Różneterminypodanewwyliczeniach1,20;2,10.27;

4,4;5,7.11.15niemajązresztąścisłegoznaczeniatechnicznego.

2,1-2.Kategoriedoradców.Literaturaakadyjskaokreślatęogólnągrupęwróżbitówiwykładaczysnówmianemummanumudu-mistrzówwiedzyezoterycznej/tajemnej.Pierwszedwa

terminypojawiająsięwDn1,20.TrzeciterminjestwStarymTestamencieużywanywsposóbogólnynaoznaczeniepraktykowaniamagiiorazludziokreślanychmianem„czarowników”.Wjęzyku
babilońskimoznaczakonkretneosobyzajmującesięwypowiadaniemzaklęć.Czwartesłowo,„astrolodzy”,jestzwykleoddawanejako„Chaldejczycy”iodnosisiędoczłonkówkapłańskiejgildii
wróżbiarzy.Wczasachpóźniejszychludziecizajmowalisięastrologią.

3

Królpowiedziałdonich:Miałemseniduchamojegoogarnął

niepokój;chciałemtensenzrozumieć.

4

OdrzeklizaśChaldejczycy:

Królu,żyjwiecznie!Opowiedzsługomswoimsen,apodamycijego
znaczenie.

2,4Królu,żyjwiecznie!Formułapozdrowieniaczęstawtekstachakkadyjskich,którąodnajdujesięnadworzeperskimażdoepokiislamskiej.
2,4.Wjęzykuaramejskim[BT:„odrzekliChaldejczycy”].Rzecząnormalnąbyło,żemędrcyzwracalisiędokrólawjęzykuaramejskim,takibyłbowiemurzędowyjęzykjegokrólestwa.

ZtegoteżwzględuKsięgaDaniela-odtegomomentuażdokońcarozdziałusiódmego-napisanajestwjęzykuaramejskim,niezaśhebrajskim.Obydwajęzykiposługiwałysiętymisamymiznakami,
dlategodlawspółczesnegoczytelnikawyglądtekstuniczymsięnieróżni.

2,4.Wyjaśnianiesnów.Snybyłyzwykleinterpretowaneprzezspecjalistów,którzyznaliliteraturęfachową.WięcejinformacjinatematsnówznaleźćmożnawMezopotamiiniżwEgipcie.

EgipcjanieiBabilończycyzajmowalisiękompilowaniemsenników,którezawierałyprzykładysnówwrazzkluczemdorozwikłaniaichznaczenia.Ponieważznaczeniesnówzależałoododczytaniaich
symboliki,wyjaśniającyjemusiałmiećdostępdotekstów,wktórychutrwalonofaktyempirycznedotyczącedawnychsnówisposobuichwykładu.Zwykletylkocentralnytematsnubyłważnydlajego
interpretacji,zaśszczegółypozbawioneistotnegoznaczenia.Interpretacjasnupolegałanaustaleniuznaczeniapojawiającychsięwnimsymbolów,ogłoszeniujegoprzesłania,konsekwencjiorazczasu
wydarzeń,októrychmowa,tudzieżwłaściwegosposobureakcji.Odpowiedziąnasenbyłyzwyklerytuałyapotropaicznemającezapobiecspełnieniusięzwiastowanychwydarzeń,lubwskazówki
dotyczącedziałań,którepowinnyzostaćpodjęteprzezkróla.

5

OdpowiedziałkrólChaldejczykom:Wiedzcieomoim

postanowieniu:jeślinieprzedstawiciemisnuijegoznaczenia,
zostaniecierozerwaninakawałki,awaszedomyzostanąobróconew
gruzy.

6

Jeżelizaśprzedstawiciemisenijegoznaczenie,otrzymacie

odemniedaryinagrodyorazwielkiezaszczyty.Toteżpowiedzciemi

senijegoznaczenie!

7

Odpowiedzielipowtórnie:Niechkrólopowie

senswoimsługom,myzaśoznajmimymujegoznaczenie.

8

Królzaś

odrzekł:Terazrozumiemdobrze,żechceciezyskaćnaczasie,
ponieważwiecieoniezmiennymmoimpostanowieniu,

9

mianowicie,

żejeślinieprzedstawiciemisnu,jedenmożewastylkospotkać
wyrok.Zmówiliściesię,abyopowiadaćmikłamstwaioszustwa,
dopókisięczasyniezmienią.Dlategoprzedstawciemisen,bymsię
przekonał,iżmożeciewyjaśnićmijegoznaczenie.

2,5-9.Żądaniekróla.Jeślikrólzapomniałtreścisnu,mógłniechciećsiędotegoprzyznać,bowiemoznaczałobytozłyomenwskazujący,żejegobógjestnańzagniewany.Cowięcej,

logicznąkonsekwencjątakiegozapomnieniamogłabyćprośba,bybogowiezesłalisenponownie.Ważnesnyczęstopowtarzałysiędwalubtrzyrazy(należyzwrócićuwagę,żeużycieformyliczby
mnogiejww.1wskazuje,iżsnówbyłokilka).Byćmożesenbyłtakzłowróżbny,żeNabuchodonozorobawiałsięwykorzystaniagodoprzeprowadzeniazamachustanu-spiskowcyiuzurpatorzyod
dawnarobiliużytekzwypowiedzibogówtegotypu(zob.2Krl8,8-15orazkomentarzdo2Krl9,6-10).Nabuchodonozorszukałdowodów,żeinterpretacjasnurzeczywiściestanowiprzesłaniebogów,
niezaśodzwierciedlenieokreślonychludzkichcelów.

10

Chaldejczycyzaśodpowiedzielikrólowi:Niemanikogona

ziemi,ktobymógłoznajmićto,czegodomagasiękról.Dlategożaden
zkrólów,choćbywielkichipotężnych,niewymagapodobnejrzeczy
odtłumaczącegosny,odwróżbitylubChaldejczyka.

11

Pytanie,jakie

królstawia,jesttrudne,iniktniepotrafinanieodpowiedziećkrólowi
zwyjątkiembogów,którzynieprzebywająmiędzyludźmi.

2,11.Twierdzeniemędrców.Wierzono,żebogowiekomunikująsięzludźmizapośrednictwemsnów.Mędrcybyliprzekonani,żebogowieobjawiąimznaczeniesnówzapomocąśrodków,

którebyływichboskimposiadaniu.Saminiedysponowaliżadnymiwłasnymiśrodkamiumożliwiającymirozpoznanietreścisnu.Poprostunieistniałprecedens,bybogowieujawnialiinformacjetego
rodzaju.

12

Wtedyogarnąłkrólawielkigniewioburzenieirozkazałzabić

wszystkichmędrcówbabilońskich.

2,12.Zabiciewszystkichmędrcówbabilońskich.Unicestwianiecałychgruppodejrzewanychospiskowanielubbrakkompetencjibyłoażnadtodobrzeznanewstarożytnymświecie.

Herodotopisujekilkatakichprzypadkówzokresuperskiego.DariuszIpoleciłstracićmagów,gdyjedenznichpocząłuzurpowaćsobieprawodotronu.InnymprzykłademjestwydaneprzezKserksesa
poleceniezabiciainżynierówodpowiedzialnychzazbudowaniemostu,któryzawaliłsiępodczasburzy.MożnateżprzytoczyćprzykładbiblijnyzokresupanowaniaSaula,kiedytoniemaldoszczętnie
wybitoklasękapłańskąpodejrzewanąospiskowaniezDawidem(1Sm22,13-19).

WystąpienieDaniela

13

Gdywyszedłrozkaz,bywytracićmędrców,miałtakżeponieść

śmierćDanielzeswymitowarzyszami.

14

Danielzwróciłsię,więcz

pełnąrozwagiprzezornościądoArioka,dowódcygwardii
królewskiej,któryposzedłwytracićmędrcówbabilońskich.

2,14.Dowódcagwardiikrólewskiej.Jesttooficjalnytytułważnegodowódcy,któregoobowiązkibywałyczasaminieprzyjemne.KiedyJerozolimadostałasięwręceBabilończyków,

dowódcagwardiikrólewskiejodpowiadałzametodyczneniszczeniemiastaorazdzieleniejeńcównatych,którzymielizostaćstraceni,itych,którzymielipójśćnawygnanie.PodobnytytułnosiPotifar
wRdz37,36.Analizawarstwyterminologicznejwskazujenakogośwrodzaju„głównegokuchmistrza”,leczpodobniejakwprzypadkuniektórychzewspółczesnychtytułów(np.„partyjnego
naganiacza[dosł.Bicza]”,czyliposłaodpowiedzialnegozaobecnośćczłonkówswojejpartiinagłosowaniach)znaczenieopatrzonegonimiurzędumożnazrozumieć,jedyniebadającprzypisanąmu
funkcję,niezaśsamąnazwę.

15

PowiedziałdoArioka,królewskiegodowódcy:Dlaczegorozkaz

królewskijestażtaksurowy?AriokprzedstawiłDanielowisprawę.

16

Danieludałsiędokróla,prosząc,bymudałczasnaoznajmienie

znaczenia[snu].

17

NastępnieudałsięDanieldodomuiopowiedział

sprawęswymtowarzyszom:Chananiaszowi,Miszaelowii
Azariaszowi,

18

abyprosiliBoganiebaomiłosierdziewtejtajemniczej

sprawie,ażebyDanielzeswymitowarzyszaminieuległzagładzie
wrazzpozostałymimędrcamibabilońskimi.

2,18Boganieba.Wyrażenie,któreoznaczanaogółBogaŻydówwustachnie-Żydalubwsłowachdoniegoskierowanych.Por.2,37.44;Jdt5,8;Ezd5,11;6,9.10;itd.;Ne1,4;2,4.20;Tb

7,13;taksamowyrażenie„Pannieba”,Dn5,23;Tb7,12;„KrólNieba”,Dn4,34;„wielkiBóg”,Dn2,45;Ezd5,8.

—tajemniczejsprawie.Hebr.raz,słowopochodzeniaperskiego,występującetylkowtejksiędzeBiblii,odnajdujesięwtekstachzQumran:oznaczaonoprzedewszystkim„sekret”,lecz—

jaksięzdaje—przygotowujejakżebogatysensgrec.mysterionuśw.Pawła(por.Rz16,25+).

19

WtedyDanielotrzymałobjawienietajemnicywnocnym

widzeniu.Wielbił,więcBoganieba.

2,19Wielbił.BJ:„błogosławił”.„Błogosławieństwo”żydowskieskładasięzinwokacjidoBogalubdoJegoimienia,anastępniezewspomnieniaBożychdobrodziejstw;wliturgiikończysię

powtórzeniempochwały,wktórąjestwłączona—wskróconejformie—wzmiankaodobrodziejstwieszczegółowym.

2,19.BógNieba.ByłtotytułczęstoprzypisywanybogomwVIw.przedChr.WdokumentachperskichepitettenjestpowszechnieodnoszonydoAhuryMazdy,głównegobóstwa

zoroastryzmu(zob.komentarzdoEzd1,2iNe1,4).Izraeliciuznali,żetytułemtymmożnaopatrywaćichBoga,Jahwe.

20

Danielmówiłtymisłowami:Niechbędziebłogosławioneimię

Bogapowszystkiewieki!BomądrośćimocnależądoNiego.

21

Onto

zmieniaokresyiczasy,usuwakrólówiustanawiakrólów,udziela
mędrcommądrości,awiedzyrozumnym.

22

Onodsłaniato,co

niezgłębioneiukryte,iznato,cospowitemrokiem,aświatłość
mieszkauNiego.

2,22WSTmówisięoBoguotoczonymświatłem(Wj24,17;Ez1,27;Ha3,4)iświatłemnazywasięJegosamego(Iz60,19-20;Mdr7,26),cojeszczewyraźniejszejestwNT.Por.np.1J

1,5-7;1Tm6,16;Jk1,17(por.J8,12+).Starożytnikomentatorzyżydowscyprzywołujątenwerset,bywykazać,żejednąznazwMesjaszajest„Światłość”.

23

Ciebie,Bożemoichprzodków,wielbięisławię.Boudzieliłeśmi

mądrościimocy,wyjawiłeśmito,ocoCiębłagaliśmy,sprawę
królewskąpoznaćnamdałeś.

Danielwykładasen

24

NastępnieDanieludałsiędoArioka,któremukrólwydał

polecenie,bypozabijałmędrcówbabilońskich,itakpowiedziałdo
niego:Niezabijajmędrcówbabilońskich!Wprowadźmnieprzed
króla,apodamkrólowiznaczenie[snu].

25

Ariokzaprowadziłszybko

Danieladokrólaitakpowiedziałdoniego:Znalazłemmężaspośród
uprowadzonychzJudy,któryoznajmikrólowiznaczenie[snu].

26

Król

zwróciłsięipowiedziałdoDaniela,którynosiłimięBelteszassar:
Czymożeszrzeczywiścieprzedstawićmisen,jakimiałem,ijego
znaczenie?

27

Danielodpowiedziałkrólowi:Tajemnicy,októrąkról

pyta,niezdołająwyjawićanimędrcy,anitłumaczącysny,ani
wróżbici,aniastrologowie.

28

JestjednakBógwniebie,któryodsłania

tajemnice,iOnoznajmiakrólowiNabuchodonozorowi,conastąpi
przykońcudni.Twójseniwidzenia,jakiemiałeśnaswymłożu,są
następujące:

2,28TozapowiedźpierwszejzalegoriiDn,wktórychjesttajemniczoopisanenastępstwowielkichpaństwhistorycznych(Neobabilończyków,MedówiPersóworazGrekówjako

spadkobiercówazjatyckiejczęścikrólestwaAleksandraWielkiego),przedstawionychtuwedługstarożytnychspekulacjioerachświatazapomocąmetaliocorazmniejszejwartości,anakońcunadejście
królestwamesjańskiego.Wszystkieziemskiekrólestwapopadnąwruinę,byustąpićmiejscatemunowemukrólestwu,wiecznemu,gdyżzbudowanemunaBogu:królestwuniebieskiemu(por.Mt4,17+).
Jezus,samsiebienazywającySynemCzłowieczym(por.Dn7,13+iMt8,20+),odniesietakżedosiebie(por.Mt21,42-44;Łk20,17-18)obrazkamieniawęgielnego,którynajpierwodrzucono(Ps
118,22),orazkamieniafundamentu(Iz28,16),zwyraźnąaluzjądokamieniaoderwanegoodskały,którymiażdżytego,nakogospada(tuw.34i44-45).

29

Ciebie,królu,natwymłożuogarnęłymyśliotym,coma

późniejnastąpić.Tenzaś,któryodsłaniatajemnice,wyjawiłci,cosię
stanie.

30

Codomniezaś,tajemnicatastałamisięwiadomanie,

dlatego,jakobymbyłmędrszyodwszystkichludzi,leczabyudzielić
wyjaśnieniakrólowiiżebyśrozumiałmyśliswegoserca.

31

Ty,królu,

przyglądałeśsię:Otoposągbardzowielki,onadzwyczajnymblasku,
stałprzedtobą,awidokjegobyłstraszny.

2,31.Posągujrzanyweśnie.FaraonMerenptah(XIIIw.przedChr.)miałujrzećweśnieogromnyposągbogaPtaha.Bóstwoudzieliłomuwówczaspozwolenianawyruszenienawojnęz

Libijczyka-mi.Wśnie,którypojawiłsięzapanowaniaAsurbanipala,zapisanymnapostumencieposągubogaSina,przepowiedzianoniepowodzeniepowstania,któremiałowybuchnąćwBabilonie.

32

Głowategoposągubyłazczystegozłota,pierśjegoiramionaze

srebra,brzuchibiodrazmiedzi,

2,32.Posągizbudowanezróżnorodnychmateriałów.Posągiwzniesionezwieluróżnychmateriałówniebyływstarożytnościniczymniezwykłym.Ponieważposągibóstwnajczęściej

ubierano,więcejśrodkówprzeznaczanonato,cowidać.ZachowałasięmodlitwachetyckazpołowyIItysiącleciaprzedChr.,wktórejzawartajestobietnicawykonaniaposągukrólanaturalnej
wielkości,zgłową,rękamiistopamizezłota,zaścałąresztązesrebra.Innymzachowanymprzykłademużyciaróżnorodnychmetalijestmałafigurkazbrązuprzedstawiającacielca,odnalezionaw
Aszkelonie.Poodlaniuposąguzwierzęciapewnedodatkoweczęścisporządzonozkutejmiedzi,zaścałyposągpokrytowarstwąsrebra.OdnalezionoliczneposągibóstwpochodzącezIItysiąclecia

przedChr.wykonanezbrązuorazpokrytezłotemisrebrem.Nawetmałefigurkiniebyłyjednoelementowe,leczwykonanezczęścipołączonychzesobąkolkamilubnilami.Większośćelementów
oglądanychweśniemiałocharakterrealistyczny,niezaśsurrealistyczny.Najważniejszączęściąposągubyłagłowa,dlategologicznebyłopokryciezlotemjejwykonanegozbrązuodlewu.Czasami
widocznebyłyfragmentyramionipiersi,dlategowłaściwebyłopokrycieichsrebrem.Torsniewymagałżadnegopokrycia,bowiemprawiezawszepozostawałokryty.Wowymokresienieznano
jeszczemetodwykonywaniaodlewówzżelaza,chociażwjednymzegipskichpapirusówwspominasięoposąguzżelaza(przypuszczalniezkutegometalu).Jedynymsposobempołączeniaglinyz
żelazembyłoużycieglinyjakotopnika,wszakżeodpowiedniesłowotekstuoryginalnegowydajesięwskazywaćraczejnawypalanąglinę.Uczenisugerowali,żeżelaznestopymogłybyćpokryte
płytkamizterakoty.Donaszychczasówniezachowałysięprawieżadneposągizokresuneobabilońskiegoiperskiego,nieodnalezionoteżżadnychważniejszychposągówbóstwpochodzącychz
MezopotamiizItysiącleciaprzedChr.AsyryjskikrólAssarhaddonchlubiłsięwłasnymposągiemwykonanymzesrebra,złotaimiedzi,umieszczonymprzedobliczembogów,byzanosiłprośbywjego
intencji.

33

goleniezżelaza,stopyzaśjegoczęściowozżelaza,częściowoz

gliny.

34

Patrzyłeś,aotoodłączyłsiękamień,mimożeniedotknęłago

rękaludzka,iugodziłposągwstopyzżelazaigliny,ipołamałje.

2,34niedotknęłagorękaludzka.Dosł.:„bezrąk”(por.Iz31,8).

35

Wtedynatychmiastuległyskruszeniużelazoiglina,miedź,

srebroizłotoistałysięjakplewynaklepiskuwlecie;uniósłjewiatr,
tak,żenawetśladniepozostałponich.Kamieńzaś,któryuderzyłw
posąg,rozrósłsięwwielkągóręiwypełniłcałąziemię.

2,34-35.Kamień,któregoniedotknęłarękaludzka.JedynawzmiankanoszącądalekiepodobieństwodopojawiającegosiętutajobrazuzachowałasięwEposieoGilgameszu.Gilgamesz

opowiadaośnie,wktórymstanąłprzedobliczemEnkidu.Bóstwoukazałosięwnimpodpostaciąmeteoru,któryspadłustópGilgamesza.Spadającaskałaniedokonałajednakżadnychzniszczeń.

36

Takijestsen,ajegoznaczenieprzedstawimykrólowi.

37

Ty,

królu,królukrólów,któremuBógniebaoddałpanowanie,siłę,moci
chwałę,

2,37PotęgaNabuchodonozorapochodziodBoga,aniezracjiboskości,doktórejpretenduje(por.3;Jdt3,8;6,2;11,7).

38

wktóregoręceoddałwcałymzamieszkanymświecieludzi,

zwierzętapolneiptakipodniebneiktóregouczyniłwładcąnadnimi
wszystkimi–tyjesteśgłowązezłota.

39

Potobiejednakpowstanie

innekrólestwo,mniejszeniżtwoje,inastąpitrzeciekrólestwo–
miedziane,którebędziepanowałonadcałąziemią.

40

Czwartezaś

królestwobędzietrwałejakżelazo.Takjakżelazowszystkokruszyi
rozrywa,skruszyonoiwprochzetrzewszystkorazem.

2,36-40.Czterykrólestwa.Wtekścieniewyjaśniono,ojakiekrólestwachodzi,wskazanojedynie,żeNabuchodonozorjestgłowąwykonanązezłota.Niektórzybadaczesugerowali

sekwencję:Babilon,Media,(Medo-Persja),Grecja;inniproponowaliBabilon,(Medo-Persję),GrecjęiRzym.WiększośćdowodówprzemawiającychzakażdązhipotezpochodzizDn7itamteż
zostanieomówiona.

2,36-40.Motywczterechkrólestw.Koncepcjaukazującahistorięzapomocączterechkolejnychimperiówlubepokposiadakilkaparalelwliteraturzestarożytnejiklasycznej.Wbardzo

fragmentarycznymutworzeakadyjskimzatytułowanymProroctwodynastyczne(pochodzącymzokresuSeleucydów,IIIw.przedChr.?)opowiadasięoczterechkolejnychkrólestwach(Asyrii,
Babilonie,PersjiiGrecji).WWyroczniachSybillińskich(którychźródładatowanesąnaIIw.przedChr.)pojawiasięrównieżmotywczterechimperiów(Asyrii,Medów,Persów,Macedończyków;kilka
wersjipochodzącychzokresurzymskiegododajedotejlistyRzym,dziękiczemupowstajepięćimperiów).Serwiusz,rzymskipisarzzVw.poChr.,powiada,żeSybillaopisywałaepokihistoryczne,
porównującjedometali,jednakporównaniatakieniezachowałysięwznanychobecnieWyroczniachSybillińskich.Charakteryzowanieepokzapomocąróżnychmetali-zdaniemniektórychbadaczy-
odpowiadaprzedstawieniuczterechokresówhistoriiludzkiejwzoroastryzmie.Awesta,świętaksięgazoroastryzmu,opisujeczasamiepoki(niezaśimperia)jakokonarydrzewa,odpowiedniozezłota,
srebraistopużelaza(określenieostatniegozkonarówjestniejasne).Teksty,wktórychwspomnianooowychmateriałach,sąstosunkowopóźne,jednakwedługniektórychbadaczyodzwierciedlają
tradycjęsięgającąnawetIIlubIIIw.przedChr.ByćmożenajważniejszeporównanieepokhistorycznychdometalipojawiasięuwczesnegogreckiegoautoraHezjoda(Praceidnie,VIIIw.przedChr.),
gdziewymieniasiępięćokresów,zktórychczterysymbolizowanesąprzezmetale(złoto,srebro,brąziżelazo).

41

To,żewidziałeśstopyipalceczęściowozgliny,częściowozaś

zżelaza,[oznacza],żekrólestwoulegniepodziałowi;będziemiało
cośztrwałościżelaza.Tozaś,żewidziałeśżelazozmieszanezmulistą
gliną,

2,41ipalce.Zatekstemaram.WBJpominiętejakododatek.Taksamowwierszunastępnymskorygowano„palcenóg”jako„stopy”.

42

apalceunógczęściowozżelaza,częściowozaśzgliny,

[oznacza,że]królestwobędzieczęściowotrwałe,częściowozaś
kruche.

43

To,żewidziałeśżelazozmieszanezmulistągliną,[oznacza,

że]zmieszająsięoniprzezludzkienasienie,aleniebędąsię
odznaczaćspoistością,podobniejakżelazoniedasiępomieszaćz
gliną.

2,43zmieszająsięoniprzezludzkienasienie.PrawdopodobnaaluzjadomałżeństwmiędzySeleucydamiaPtolemeuszami,któresięwcalenieprzyczyniłydougruntowaniajednościmiędzy

następcamiAleksandraWielkiego.

44

WczasachtychkrólówBógniebawzbudzikrólestwo,które

nigdynieulegniezniszczeniu,aktóregowładzakrólewskaniebędzie
oddanażadnemuinnemunarodowi.Zetrzeizniweczyonowszystkie
tekrólestwa,samozaśbędzietrwałonawieki,

2,44.Królestwo,którenigdynieulegniezniszczeniu.WstarożytnymutworzepochodzącymzXIIw.przedChr.,znanympodnazwąProroctwoUruk,pojawiasięczterechkrólów,którzy

źlepanują,ponichzaśnadchodzikról,któryponowniesprowadzidoUrukposągIsztarznajdującysięwBabilonie.Proroctwopowiada,żeponimprzyjdziejegosyn,któregokrólestwobędzietrwało
wiecznie(istniejeinterpretacjadatującatowydarzenienaVIIw.przedChr.,zaśjakopotomkawskazującasynaNabuchodonozora).

45

jaktowidziałeś,gdykamieńoderwałsięodgóry,mimożenie

dotknęłagoludzkaręka,istarłwprochżelazo,miedź,glinę,srebroi
złoto.WielkiBógwyjawiłkrólowi,conastąpipóźniej;prawdziwyjest
sen,awyjaśnieniejegopewne.

Danielwywyższony

46

WtedyNabuchodonozorupadłnatwarzioddałpokłon

Danielowi,rozkazujączłożyćmudaryiwonnekadzidła.

2,46.SposóbpotraktowaniaDanielaprzezNabuchodonozora.Czasownik,któryBTtłumaczyjako„rozkazałzłożyćmudary”,wjęzykuhebrajskimoznaczazwykłeskładanieofiarz

płynów.Jednakaniofiara(pokarmowa)[BT:„dary”],anikadzidłoniemogłybyćzłożonewformielibacji.Tekstksięgiwdalszymciągunapisanyjestjednakwjęzykuaramejskim,wktórymczasownik
tenznaczy„dostarczyć”.CzynitoniecobardziejzrozumiałymsposóbpotraktowaniaDanielaprzezNabuchodonozora,władcadostarczamubowiemelementypotrzebnedozłożeniaofiaryjegoBogu.

47

NastępniekrólzwróciłsiędoDanielaipowiedział:WaszBóg

jestnaprawdęBogiemnadbogami,Panemkrólów,którywyjawia
tajemnice,ponieważzdołałeśwyjawićtętajemnicę.

2,47.Którywyjawiatajemnice.Rola„wyjawiającegotajemnice”zostałatutajwyjaśniona,gdyDanielprzewyższyłdokonaniamędrcówbabilońskich.Wierzono,żebogowieobjawialisię

ludziomzapośrednictwemomenów(np.snów),odsłanialiteżznaczenieomenówzapomocąmądrościudzielanejmędrcom,gdyciwykorzystywaliźródłaiutworyliterackie,którymidysponowali.
Danielotrzymałjednakdodatkoweobjawieniedotyczącetreścisnu,copodniosłojegoreputację.

48

PotemwywyższyłkrólDaniela,dałmuwielebogatychdarówi

uczyniłgozarządcącałejprowincjibabilońskiejizwierzchnikiemnad
wszystkimimędrcamiBabilonu.

2,48.Uczyniłgorządcąnadcałąprowincjąbabilońską.Imperiumzostałopodzielonenaprowincjelubsatrapie,wśródktórychznajdowałasięsatrapiaBabilonu.Danielwyniesionyzostał

nawysokiurządwprowincji.Niejasnyopiszostałsprecyzowanywnastępnymstwierdzeniu,którewyjaśniacharaktertegowysokiegourzędu:Danielustanowionyzostałzwierzchnikiemnadwszystkimi
mędrcamiBabilonu.Przypuszczalniechodziwięcraczejopozycjęwramachgildii,doktórejDanielnależał,niżostanowiskowkrólewskiejadministracji.

49

Danielprosiłkróla,bypowierzyładministracjęprowincji

babilońskiejSzadrakowi,MeszakowiiAbed-Negowi;Daniel
natomiastpozostałnadworzekrólewskim.

Dn3

Nabuchodonozorwznosizłotyposąg

1

KrólNabuchodonozorsporządziłzłotyposągwysokości

sześćdziesięciułokciiszerokościsześciułokciikazałgoustawićna
równinieDurawprowincjibabilońskiej.

3,1.Coprzedstawiałposąg.Posągopisanywtekścienigdyniezostałokreślonywprostjakoposągbóstwa,chociażmożetosugerowaćwerset28.Jeśliposągsporządzonyprzez

Nabuchodonozoraprzedstawiałbóstwo,dziwnejest,żeniepodanojegoimienia,jeszczedziwniejszezaś,żeumieszczonogonaotwartejprzestrzeni,zamiastnaterenieświątyni.Opiekaroztaczananad
bogamipolegałam.in.nadostarczaniuimschronieniaipokarmu,niebyłobytozaśrzecząłatwąnaotwartympolu.JeśliposągNabuchodonozoranieprzedstawiałboga,trudniejjestzrozumiećodmowę
trzechtowarzyszyDanielaudziałuwuroczystości(natematistotnegoznaczeniadrugiegoprzykazaniazob.komentarzdoWj20,4).Głównąalternatywąinterpretacyjnąjest,żeposągprzedstawiałkróla.
Nieistniałjednakzakazoddawaniapokłonukrólomjakogestuwyrażającegoszacunek.Cowięcej,posągikrólówwokresieasyryjskimibabilońskimbyłyzwykleustawianewświątyniachprzed
obliczembóstw,byzanosiłyprośbyopomyślnośćwładców.Zwyklewięcprzedstawiałykrólabogom,niezaśludowi.

Byćmożenajlepszegosposobuzrozumieniasensuopisanegotutajwydarzeniadostarczakontekstasyryjskiegozwyczajuwznoszeniastelilubpomników(częstowniedostępnychmiejscach)

dlaupamiętnieniawładcówWscenieukazanejnareliefachbramBalawatobecnyjestsumeryjskikról,ofiarysąjednakskładaneprzedstelą.Wtensposóbkrólotrzymywałwyrazyczciofiarowywane
zwyklebogom.Dystansującsięodnich,unikałjednakczynieniasięrównymbogom.Rytuałytegotypuwykonywanopodczasskładaniaprzysięgiwiernościprzezpoddanewładcyprowincje.Miałobyto
senswkontekściesnuzDn2,wktórymczytamy,żekrólestwobabilońskiemiałotrwaćprzezograniczonyczas.WobyczajuasyryjskimorężAszura(byćmożenawetsztandarbitewny)wyciąganybył
podczasuroczystościskładaniaprzysięgiwiernościprzezkrólówwasalnych.Niewzięcieudziałuwceremoniioznaczałobraksubordynacji,zaśuczestnictwowobrzędzie-uznaniewładzybóstwa(i
króla).TrzejtowarzyszeDanielaniezostalipoproszeniooddanieczcipogańskiemubóstwu,leczoudziałwrytualenacześćkróla,wktórymtraktowanogonarównizbogami,chociażniebył
pojmowanyjakobóstwo.BrakDanielamożnałatwowyjaśnićtym,żeopisanewydarzeniamiałymiejscetylkowjednejprowincji.

3,1.Wymiaryposągu.HerodotopisujedwadużeposagistojącewświątyniMardukawBabilonie,obydwazlitegozłota.JedenznichprzedstawiałBelazasiadającegonazłotymtronie.Do

wykonaniaposąguiumieszczonegoobokniegozłotegostołumianozużyć22tzłota.Drugizopisanychposągówprzedstawiałczłowieka.Herodotpowiada,żemiałon4,5mwysokości,chociażinne
relacjepodają5,5m.PerskikrólKserksespoleciłstopićjew482przedChr.Kolosrodyjskimiałmiećwysokośćprzekraczającą30m,dlategoposągowysokości27mniejestniemożliwydo
pomyślenia,chociaż,byćmoże,byłatowysokośćliczonawrazzpiedestałem.Niezwykłejest,żeszerokośćstanowijedynie10%wysokości.Szerokośćpostaciludzkiejoprawidłowychproporcjach
wynosizwykleok.25%wysokości.Gdybyposągprzedstawiałludzkąpostaćimiał2,7mszerokości,powiniensięgać10,5-12m.Takiposągwymagałbypiedestałuowysokościdodatkowych15m.
Nawetwówczasjednakbudowlaodziesięciukondygnacjachitylko2,7mszerokościbyłabybardzoniestabilna.

3,1.Dura.IstniejekilkamiastonazwieDer,zaśDura(=obszarotoczonymurami)jestczłonemwielunazwmiejsc(np.Durkuraszu,Durszarrukin,Durkurigalzu,Durkutlimmu).Ztego

powoduniemożnawsposóbpewnyzlokalizowaćwspomnianejwtekścierówniny(totakjakbypodać„San”jakonazwęjakiegośmiejscawKalifornii).

2

NastępniekrólNabuchodonozorpoleciłsatrapom,

namiestnikom,rządcom,doradcom,skarbnikom,sędziom,prawnikom
iwszystkimzarządcomprowincjizebraćsięiuczestniczyćw
poświęceniuposąguwzniesionegoprzezkrólaNabuchodonozora.

3,2.Powódzorganizowaniauroczystości.JakwspomnianowkomentarzudoDn3,1,powodemzorganizowaniauroczystościbyłozłożenieprzezwasaliprzysięgiwierności.Wiemy,żesto

latwcześniejkrólAsyriiAsurbanipalzgromadziłwBabiloniegłównychurzędnikówswojegokrólestwa,byodebraćodnichprzysięgęwierności.Zachowałsięlistodjednegozkrólewskichurzędników,
któregoniebyłowówczaswmieście,idlategouczyniłprzygotowania,byzłożyćślubowaniewobecnościkrólewskiegoprzedstawiciela.Wliściewspominasię,żepodczasskładaniaprzysięgiotoczony
byłposągamibogów.

3,2.Obecninauroczystości.Listaurzędnikówkrólewskichzawieradwatytułysemickie(rządca,namiestnik),zaśpięćpozostałychtotytułyperskie.Wydajesię,żeurzędnikówwymieniono

wporządkuhierarchicznym.Pierwszetrzyterminysądobrzeznane.TerminoznaczającyzarządcęprowincjizostałprzejętyprzezjęzykaramejskizjęzykaperskiegojużwVIw.przedChr.Dwa
następnetosolidneterminysemickieoznaczającepodległychzarządcyurzędników.Ostatnieczterytytułytosłowazapożyczonezjęzykaperskiego,którychtłumaczeniejestbardzoprzybliżone.

3

Zebralisię,więcsatrapowie,namiestnicy,rządcy,doradcy,

skarbnicy,sędziowie,prawnicyiwszyscyzarządcyprowincjina
poświęcenieposąguwzniesionegoprzezkrólaNabuchodonozorai
ustawilisięprzedposągiem,którywzniósłkrólNabuchodonozor.

4

Heroldzaśobwieszczałdonośnie:Rozkazdlawas,narody,ludy,

języki:

5

Wchwili,gdyusłyszyciedźwiękrogu,fletu,lutni,harfy,

psalterium,dudiwszelkiegorodzajuinstrumentówmuzycznych,
upadniecienatwarzioddaciepokłonzłotemuposągowi,który

wzniósłkrólNabuchodonozor.

3,5.Instrumentymuzyczne.Kilkapodanychtutajnazwinstrumentówmuzycznychjestpochodzeniagreckiego,coniewydajesięniczymniezwykłymprzywielukontaktachzGrecjądoVI

w.przedChr.Wiemy,żeNabuchodonozormiałnaswoimdworzecudzoziemskichmuzyków,m.in.zzachowanychlistzracjamiżywnościowymi.Listytepotwierdzająrównież,żewBabilonie
przebywałapewnaliczbaGreków.Pierwszedwazwymienionychtoinstrumentydęte.Sądzącnapodstawiesłowaużytegonaoznaczenierogu,byłtoraczejrógzwierzęcyniżwykonanazmetalutrąba.
Mianemfletuokreślanocałągrupęinstrumentów,zktórychwydobywanodźwięk,dmącwjedenzkońców.Trzynastępnetoinstrumentystrunowe.Dwaznichmająnazwęzapożyczonązjęzyka
greckiego,zaśśrodkowypojawiasięwjęzykugreckimjakoobcezapożyczenie.Pierwszy[BT:„lutnia”]znanyjestzdzielHomera(VIIIw.przedChr.)istanowiodmianęliry.Wświeciestarożytnym
istniałowielerodzajówlir,niemajednakwczesnychdowodówpotwierdzającychistnieniecytryanicymbałów.Drugiminstrumentemjestnajprawdopodobniejharfa,zaśtrzecimjakiśrodzajliry[BT:
„psalterium”].Ostatnizinstrumentówjestnajtrudniejszydorozszyfrowania.Sugerowano,żechodziodudy,fletpodwójnylubjakiśinstrumentperkusyjny.Jesttogreckiesłowoprzejętedojęzyka
aramejskiego,przedostałosięteżdojęzykapolskiegojako„symfonia”.

6

Ktobynieupadłnatwarzinieoddałpokłonu,zostanie

natychmiastwrzuconydorozpalonegopieca.

3,6.Piec.Piecestosowanebyłydowypalanianaczyńglinianychlubcegieł,zktórychwznoszonobudowle,atakżewmetalurgii(kucie,wytapianieisporządzanieodlewów).Chociaż

niewielewiadomonatematpiecówużywanychnaBliskimWschodzie,wielewczesnychpiecówmiałokonstrukcjęzamkniętązbocznymidrzwiamisłużącymidowentylacji.Zbudowanebyłyzglinylub
cegieł,chociażkomoręwewnętrznąwykładanozregułyspecjalnymirodzajamikamieni.Logicznejestzałożenie,żepiecwspomnianywtekściesłużyłokreślonemucelowi(byćmożezbudowanogow
celuodlaniaposągu),niezostałzbudowanyjakonarzędziekary.Niewieleinformacjiwskazuje,żepieceużywanebyływtymcharakterze.Jedenzmożliwychwyjątkówpochodziz1800przedChr.,
kiedytoRim-Sinwydałprawo,żeczłowiek,któryzepchnąłcudzegoniewolnikadopiecadowypalania,powinienwpodobnysposóbstracićjednegozwłasnychniewolników.Ogólnie,spaleniebyło
jednakformąwymierzeniakaryśmiercijużwKodeksieHammurabiego.ZnanesąprzykładyegzekucjiprzezwrzuceniedokadzizpopiołempochodzącezPersjizV(zapanowaniaDariuszaII,syna
Artakserksesa)iIIw.przedChr.(2Mch13,4-8).

7

Gdywięcdałsięsłyszećdźwiękrogu,fletu,lutni,harfy,

psalterium,dudiwszelkiegorodzajuinstrumentówmuzycznych,
wszystkienarody,ludy,językipadłynatwarz,oddającpokłon
złotemuposągowi,którywzniósłkrólNabuchodonozor.

Stanowczośćtrzechmłodzieńców

8

WtejsamejchwiliniektórzyChaldejczycyprzyszli,byoskarżyć

Żydów.

9

ZwrócilisiędokrólaNabuchodonozoraipowiedzieli:Królu,

żyjwiecznie!

10

Wydałeś,królu,rozporządzenie,bykażdy,gdyusłyszy

dźwiękrogu,fletu,lutni,harfy,psalterium,dudiwszelkiegorodzaju
instrumentówmuzycznych,upadłnatwarzioddałpokłonzłotemu
posągowi.

11

Ktobyzaśnieupadłnatwarzinieoddałpokłonu,miał

byćwrzuconydorozpalonegopieca.

12

Sątutajjednakmężowie

żydowscy,którychuczyniłeśzwierzchnikamimiastababilońskiego:
Szadrak,MeszakiAbed-Nego;mężowiecinielicząsięztobą,królu.
Nieoddajączcitwemuboguaninieoddająpokłonuzłotemu
posągowi,którywzniosłeś.

13

Nabuchodonozorzapłonąłgniewemi

rozkazałprzyprowadzićSzadraka,MeszakaiAbed-Nega.
Sprowadzono,więctychmężówprzedkróla.

14

Zwróciłsiędonich

Nabuchodonozoripowiedział:Czyjestprawdą,Szadraku,Meszakui
Abed-Nego,żenieczciciemojegobogaaninieoddajeciepokłonu
złotemuposągowi,którywzniosłem?

15

Czyterazjesteściegotowi–w

chwili,gdyusłyszyciedźwiękrogu,fletu,lutni,harfy,psalterium,dud
iwszelkiegorodzajuinstrumentówmuzycznych–upaśćnatwarzi
oddaćpokłonposągowi,któryuczyniłem?Jeżelinieoddaciepokłonu,
zostaniecienatychmiastwrzucenidorozpalonegopieca.Któryzaś
bógmógłbywaswyrwaćzmoichrąk?

16

Szadrak,MeszakiAbed-

Negoodpowiedzieli,zwracającsiędokrólaNabuchodonozora:Nie
musimytobie,królu,odpowiadaćwtejsprawie.

17

JeżelinaszBóg,

któremusłużymy,zechcenaswybawićzrozpalonegopieca,możenas
wyratowaćztwejręki,królu!

18

Jeślizaśnie,wiedz,królu,żenie

będziemyczcićtwegobogaanioddawaćpokłonuzłotemuposągowi,
którywzniosłeś.

19

NatowpadłNabuchodonozorwgniew,awyraz

jegotwarzyzmieniłsięwstosunkudoSzadraka,MeszakaiAbed-
Nega.Wydałrozkaz,byrozpalonopiecsiedemrazybardziej,niżbyło
trzeba.

3,19.Rozpalonopiecsiedemrazybardziejniżbyłotrzeba.Temperaturępanującąwpiecupodnoszonozwyklepoprzezwtłaczaniedośrodkapowietrzazapomocąmiechów.„Siedemrazy

bardziej”jestjedyniezwrotemretorycznym.Wzależnościodprzeznaczeniapiecpodgrzewanodook.900-1100st.C.Starożytnatechnologiapozwalałanapodgrzaniepiecadotemperatury
nieprzekraczającej1500st.C.

20

Mężomzaśnajsilniejszymspośródswegowojskapolecił

związaćSzadraka,MeszakaiAbed-Negaiwrzucićichdo
rozpalonegopieca.

21

Związano,więctychmężówwichpłaszczach,

obuwiu,tiarachiubraniach,iwrzuconodorozpalonegopieca.

22

Ponieważrozkazkrólabyłstanowczy,apiecnadmiernierozpalony,

płomieńogniazabiłtychmężów,którzywrzucili,Szadraka,Meszaka
iAbed-Nega.

23

Trzejzaśmężowie,Szadrak,MeszakiAbed-Nego,

wpadlizwiązanidośrodkarozpalonegopieca.

24

Ichodziliwśród

płomieni,wysławiającBogaibłogosławiącPana.

3,24-90-Dodatekwtórnokanoniczny,zachowanyjedyniewjęz.gr.ZuwaginaniedokładnyprzekładKsięgiDanielawLXX,tłumaczenieopierasięnaprzekładzieTeodocjona.

PieśńAzariasza

25

Powstawszyzaś,Azariasztaksięmodlił,aotwarłszyusta,

mówiłpośródognia:

26

Błogosławionyjesteś,Panie,Bożenaszych

przodków,ipełenchwały;imięTwojejestbłogosławionenawieki.

3,26-45-WyznaniegrzechówspołecznościizraelskiejstylizowanepodobniejakEzd9,6-15iBa1,15-2,35.JakowyznającychprzedstawiaautorŻydówprzebywającychwniewoli

babilońskiej(w.38);ichsytuacjawykazujewieleanalogiizsytuacjączytelnikaepokimachabejskiej.

27

Albowiemjesteśsprawiedliwywewszystkim,conam

uczyniłeś,awszystkieczynyTwojepełneprawdy,drogizaśTwoje
prosteiwszystkiewyrokipełnesłuszności.

28

Bowydałeś

sprawiedliwewyrokiwewszystkim,cosprowadziłeśnanasina
Jerozolimę,świętemiastonaszychprzodków.Bozgodnieze
sprawiedliwymwyrokiemsprowadziłeśtowszystkonanaszpowodu
naszychgrzechów.

29

Tak,zgrzeszyliśmyipopełniliśmynieprawości,

opuszczającCiebie.Okazaliśmysięprzewrotniwewszystkim,a
przykazańTwoichniesłuchaliśmy.

30

Niezachowaliśmyaninie

wypełnialiśmytego,conamnakazałeś,bysięnamdobrzewiodło.

31

Wszystko,conanassprowadziłeś,iwszystko,conamuczyniłeś,

uczyniłeśwedługsprawiedliwegosądu.

32

Wydałeśnaswręcenaszych

niegodziwychnieprzyjaciół,najgorszychspośródodstępców,i
niesprawiedliwemukrólowi,najbardziejprzewrotnemunaziemi.

33

Terazzaśniemamyodwagiotworzyćust.Wstydihańbaokryły

Twojesługiitych,cocześćCioddają.

34

Nieopuszczajnasnazawsze

–przezwzglądnaświęteTweimięniezrywajTwegoprzymierza.

35

Nieodwracajodnasswegomiłosierdzia,przezwzglądnaTwego

przyjaciela,Abrahama,sługęTwego,Izaaka,iTwegoświętego–
Izraela.

36

Imtoprzyrzekłeśrozmnożyćpotomstwojakgwiazdyna

niebieijakpiaseknadbrzegiemmorza.

37

Panie,otojesteśmy

najmniejsispośródwszystkichnarodów.Otojesteśmydziśponiżeni
nacałejziemizpowodunaszychgrzechów.

38

Niemaobecniewładcy,

prorokaaniwodza,anicałopalenia,aniofiar,anidarów
pokarmowych,anikadzielnych.NiemagdzieofiarowaćTobie

pierwocinidoznaćTwegomiłosierdzia.

39

Niechjednakdusza

strapionaiduchuniżonyznajdąuCiebieupodobanie.Jakcałopalenia
zbaranówicielców,iztysięcytłustychowiec,

40

takniechajdziś

będzienaszaofiaraprzedTobąiniechCisiępodoba!Ponieważci,co
pokładająufnośćwTobie,niemogądoznaćwstydu.

41

Terazzaś

idziemyzaTobązcałegoserca,odczuwamylękprzedTobąi
szukamyTwegooblicza.

42

Niezawstydzajnas,leczpostępujznami

wedługswejłagodnościiwedługwielkiegoswegomiłosierdzia.

43

Wybawnasprzezswecudaiuczyńsweimięsławnym,Panie!

44

Wszyscyci,cowyrządzająkrzywdęTwymsługom,niechdoznają

hańby!Niechsięokryjąwstydempozbawieniwszelkiejsiłyimocy,a
potęgaichniechzostanieskruszona!

45

Niechpoznają,żetylkoTy

jesteśPanemBogiem,pełnymchwałynacałejziemi.

46

Słudzy

królewscy,którzyichwrzucili[dopieca],nieustawaliwpodsycaniu
ogniaropąnaftową,smołą,pakułamiichrustem,

47

tak,żepłomień

wznosiłsięnawysokośćczterdziestudziewięciułokciponadpiec

48

i

rozprzestrzeniającsię,spaliłtychChaldejczyków,którzyznaleźlisię
kołopieca.

49

JednakaniołPańskizstąpiłdopiecawrazzAzariaszemi

jegotowarzyszamiiusunąłpłomieńogniazpieca,

50

sprowadzającdo

środkapiecajakbyorzeźwiającypowiewwiatru,tak,żeogieńnie
dosięgnąłichwcale,niesprawiłimbóluaniniewyrządziłkrzywdy.
Pieśńtrzechmłodzieńców

Pieśńtrzechmłodzieńców

51

Wtedycitrzejjakbyjednymgłosemwysławiali,chwalilii

błogosławiliBoga,mówiącwpiecu:

3,51-Pieśńtrzechmłodzieńcówprzypominaszeregpsalmówocharakterzehymnów-por.np.Ps147-150[->Ps147,1].

52

Błogosławionyjesteś,Panie,Bożenaszychojców–pełen

chwałyiwywyższonynawieki.BłogosławioneniechbędzieTwoje
imiępełnechwałyiświętości–chwalebneiwywyższonenawieki.

53

BłogosławionyjesteśwprzybytkuświętejTwojejchwały–

chwalony,sławionyprzezwiekiponadwszystko.

54

Błogosławiony

jesteśnatronieTwegokrólestwa–chwalony,sławionyprzezwieki
nadewszystko.

55

BłogosławionyjesteśTy,cospoglądaszwotchłanie,

conaCherubachzasiadasz–pełenchwałyiwywyższonynawieki.

56

Błogosławionyjesteśnasklepieniunieba–pełenchwałyisławnyna

wieki.

57

WszystkiePańskiedzieła,błogosławciePana,chwalciei

wywyższajcieGonawieki!

58

AniołowiePańscy,błogosławciePana,

chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

59

Niebiosa,błogosławciePana,

chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

60

Wszystkiewodyponad

niebem,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

61

Wszystkiepotęgi,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGo

nawieki!

62

Słońceiksiężycu,błogosławciePana,chwalciei

wywyższajcieGonawieki!

63

Gwiazdynieba,błogosławciePana,

chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

64

Deszczeirosy,błogosławcie

Pana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

65

Wszystkiewichry

niebieskie,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

66

Ogniuiżarze,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGona

wieki!

67

Chłodzieiupale,błogosławciePana,chwalciei

wywyższajcieGonawieki!

68

Rosyiszrony,błogosławciePana,

chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

69

Mrozyizimna,błogosławcie

Pana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

70

Lodyiśniegi,

błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

71

Dniei

noce,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

72

Światłoiciemności,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcie

Gonawieki!

73

Błyskawiceichmury,błogosławciePana,chwalciei

wywyższajcieGonawieki!

74

NiechziemiabłogosławiPana,niechGo

chwaliiwywyższanawieki!

75

Góryipagórki,błogosławciePana,

chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

76

Wszystkieroślinyziemi,

błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

77

Źródła,

błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

78

Morzai

rzeki,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

79

Wielorybyistworzeniamorskie,błogosławciePana,chwalciei

wywyższajcieGonawieki!

80

Wszelkieptakipodniebne,błogosławcie

Pana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

81

Zwierzętadzikiei

trzody,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

82

Synowieludzcy,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGona

wieki!

83

Izraelu,błogosławPana,chwaliwywyższajGonawieki!

84

KapłaniPańscy,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGona

wieki!

85

SłudzyPańscy,błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcie

Gonawieki!

86

Duchyiduszesprawiedliwych,błogosławciePana,

chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

87

Święciipokornegoserca,

błogosławciePana,chwalcieiwywyższajcieGonawieki!

88

Chananiaszu,Azariaszu,Miszaelu,błogosławciePana,chwalciei

wywyższajcieGonawieki,bowybawiłnaszOtchłaniizmocy
śmierciocaliłnas,wyrwałnasspośródbuchającegożaremognia.

3,88-Tj.ześmiertelnegoniebezpieczeństwa.

89

WychwalajciePana,bołaskawy,boJegołaskanawieki.

90

Wszyscybogobojni,błogosławciePana,Bogabogów,chwalciei

wysławiajcie,bonawiekiJegołaskawość.

Nabuchodonozorułaskawiatrzechmłodzieńców

91

KrólNabuchodonozorpopadłwzdumienieinaglepowstał.

Zwróciłsiędoswychdoradców,mówiąc:Czyżniewrzuciliśmy
trzechzwiązanychmężówdoognia?Onizaśodpowiedzielikrólowi:
Oczywiście,królu.

92

Onzaśwodpowiedzirzekł:Leczwidzęczterech

mężówrozwiązanych,przechadzającychsiępośródognia,iniedzieje
sięimniczłego;czwartywyglądemprzypominaaniołaBożego.

3,92–AniołaBożego.Dosł.:"synaBożego".

93

WtedyprzystąpiłNabuchodonozordootworupłonącegopiecai

powiedział:Szadraku,MeszakuiAbed-Nego,słudzyNajwyższego
Boga,wyjdźcieiprzyjdźcietutaj!Szadrak,MeszakiAbed-Nego
wyszli,więczognia.

3,93NajwyższegoBoga.WyrażenieznajdujesięwPs;gdzieindziejjestonozawszewkładanewustanie-Żyda(por.Rdz14,18;Lb24,16;Iz14,14).

94

Satrapowie,namiestnicy,rządcyidoradcykrólewscyzebralisię

ispostrzegli,żeogieńniemiałwładzynadciałamitychmężów,tak,
żeżadenwłoszichgłównieuległspaleniuaniichpłaszcze
uszkodzeniu,aniniebyłoczućodnichswąduspalenizny.

95

Nabuchodonozorpowiedziałnato:NiechbędziebłogosławionyBóg

Szadraka,MeszakaiAbed-Nega,któryposłałswegoanioła,by
uratowaćswojesługi.WNimpokładaliufnośćiprzekroczylinakaz
królewski,oddającsweciała,abynieoddawaćczcianipokłonu
innemubogupozaNim.

3,95oddającsweciała.Teodocjondodaje:„ogniowi”,italekcjanatchnęłaśw.Pawła(1Kor13,3).
3,95.Synbogów[BT:„posłałswegoanioła”].SłowatepadajązustNabuchodonozora,nieoczekujmywięc,żeoznaczajągłębokiepoznanielubwzniosłąteologię.Zwrot„synbogów”jest

częstostosowanymsemickimwyrażeniemoznaczającymistotęnadprzyrodzoną.

96

Dlategowydajęrozkaz,bybezwzględunaprzynależność

narodową,rodowączyjęzyk,każdy,ktobywypowiedział
bluźnierstwoprzeciwBoguSzadraka,MeszakaiAbed-Nega,został
rozerwanywkawałki,adomjegożebystałsięrumowiskiem.Bonie
mainnegoBoga,którymógłbyzapewnićratunek,jakTen.

97

Potem

królobsypałzaszczytamiSzadraka,MeszakaiAbed-Negaw
prowincjiBabilonu.

DrugisenNabuchodonozora

98

KrólNabuchodonozordowszystkichnarodów,pokoleń,

języków,któresąnacałejziemi:Obyściezaznawalipełnipokoju!

3,98–SenjestujętywformęlistuNabuchodonozoradopoddanych.

99

Spodobałomisięoznajmićznakiicuda,jakieNajwyższyBóg

dlamnieuczynił.

100

JakwielkiesąJegoznaki,jakpotężneJegocuda!

Jegokrólestwojestwiecznymkrólestwem,apanowanieJegoz
pokolenianapokolenie.

Dn4

1

Ja,Nabuchodonozor,zażywałemspokojuwswoimdomui

radościwswoimpałacu.

4,1Ja,Nabuchodonozor.Wgrec.sprecyzowane:„WrokuosiemnastymswegopanowaniaNabuchodonozormówił”.—MimopominięćtenrozdziałwSeptjestojednączwartądłuższyod

tekstumasoreckiego.

2

Miałemwidzenieweśnie,któremnieprzeraziło.Zaniepokoiły

mniemyślinamoimłożuiwidziadła[powstałe]wmojejgłowie.

4,1-2.Królewskieobwieszczenie.Tegorodzajuobwieszczeniezostałobyzapisanenasteliiumieszczonewważnymmiejscu.Czasamisporządzanoteżjegokopie,którenastępniepuszczano

wobieg-uczynionotak,naprzykład,zobwieszczeniemzapisanymnasteliDariuszawBehustunie.Wieleelementówtegoobwieszczeniapojawiasięnakrólewskichinskrypcjachlubwlistach
aramejskich,chociażniezwykłejest,żekrólukazanyzostałjakopostaćtakbezbronna.

3

Toteżwydałempolecenie,bysprowadzonodomniewszystkich

mędrcówbabilońskich,żebymidaliwyjaśnieniesnu.

4

Zjawilisię,

więctłumaczącysny,wróżbici,Chaldejczycyiastrologowie.
Opowiedziałemimsen,aleniemoglimipodaćjegowyjaśnienia.

5

W

końcuprzybyłdomnieDaniel,któremunaimięwedługimienia
mojegobogaBelteszassar,awktórymmieszkaduchświętychbogów.
Opowiedziałemmusen:

4,5wedługimieniamojegobogaBelteszassar.ImiębogaBel,jakwprzypadkuBaltazara(por.5,1+).
—duchświętychbogów.Mowaonatchnieniuboskim,jakienp.faraonrozpoznajewJózefiepoprzezmądrośćjegorad(Rdz41,38;por.Iz11,2+;63,10-11+).—Nienależypoprawiać1.mn.

wersjiaram.na1.poj.(jakTeodocjon):Nabuchodonozormówijakopoganin,którymjeszczejest;zob.przeciwniew4,34.TaksamoBaltazarw5,11.14.

6

Belteszassarze,przełożonytłumaczącychsny!Wiem,żewtobie

mieszkaduchświętychbogówiżeżadnatajemnicaniestanowidla
ciebietrudności.Otomójsen,którywidziałem;wyjaśnijmigo!

4,6Oto.Lekcjachazînazasadziedomysłu.Tekstaram.chezwě,„wizje(mojegosnu)”.

7

Wmojejgłowie,namoimłożu,widziałemtakieobrazy:

Patrzyłem,aoto–drzewowśrodkuziemi,ajegowysokośćogromna.

4,7drzewo.Codosymbolikidrzewa,por.Ez17,1-10i22-24,aprzedewszystkimEz31,3-14;Iz10,33—11,1.

8

Drzewowzrastałopotężnie,wysokościąswąsięgałonieba,

widaćjebyłoażpokrańceziemi.

9

Liściejegobyłypiękne,aowoce

obfite,dawałoonopożywieniewszystkim.Podnimszukałycienia

dzikiezwierzęta,najegogałęziachmieszkałyptakipodniebne,nim
siężywiłowszelkieciało.

10

Patrzyłem,wmoimłożu,naobrazyw

moimumyśle,aotoCzuwającyiŚwiętyzstępowałznieba.

4,10Czuwający.MowaoanielezawszeczujnymnasłużbieBogu.Por.koła„pełneoczu(lub:„refleksów”)naokoło”(Ez1,18),aniołowie—„oczyBoga”(Za4,10b).Termin„Czuwający”,

wBibliiużywanytylkowDn,bardzoczęstowystępujewapokryfach,mianowiciewKsiędzeHenocha,KsiędzeJubileuszów,TestamentachPatriarchóworazwDokumencieDamasceńskim:oznaczaon
archaniołów,częstoarchaniołówupadłych.Wpóźniejszejtradycji„Czuwający”toaniołowiestróże.

11

Wołałongłośnoitakmówił:Wyrąbciedrzewoiobetnijcie

gałęzie,otrząśnijcieliścieiodrzućcieowoce!Zwierzętaniech
uciekająspodniego,aptakizjegogałęzi!

12

Leczpieńjegokorzeni

pozostawciewziemi,itowokowachzżelazaibrązu,wśródpolnej
zieleni.Niechzwilżagorosaznieba,atrawępolnąniechajdzielize
zwierzętami!

4,10-12.Drzewoświata.WyobrażeniekosmicznegodrzewarosnącegowsamymśrodkuświatajestmotywemrozpowszechnionymnaBliskimWschodzie.Obraztenpojawiasięrównieżw

Ez31.Korzeniedrzewaczerpiąwodęzogromnegopodziemnegooceanu,zaśjegowierzchołeksięgaobłoków,łączącwtensposóbniebo,ziemięipodziemnyświat.WMicieoErrzeiIszumieMarduk
powiadaodrzewiemeszu,któresięgakorzeniamiprzezoceandoświataumarłych,zaświerzchołkiemdotykanieba.WsumeryjskimeposieLugalbandaiEnmerkarpodobnąrolęodgrywa„drzewo
orłów”.Motywświętegodrzewapojawiasięczęstorównieżwkontekstachasyryjskich.Niektórzynazywająjedrzewemżycia,niektórzyłącząjeteżzdrzewemświata.Częstobywaonootoczone
postaciamiludzkimi,zwierzęcymilubboskimi.Królpostrzeganyjestjakopersonifikacjategodrzewa.Drzewomiałosymbolizowaćboskiporządekświata,brakjednakdowodówtekstowych,którebyto
potwierdzały.

13

Jegoludzkieserceniechulegnieodmianie,aniechotrzyma

sercezwierzęce;siedemokresówniechnadnimprzeminie!

4,13PierwszystychwBJ:„Jegoserceodwrócisięodludzi”.Innemożliwetłumaczenie:„Jegoserceprzestaniebyćsercemczłowieka”.
—siedemokresów.„Okresy”,inaczej:nieokreśloneodcinkiczasu,tuprawdopodobnieoznaczająlata.

14

WedługpostanowieniaCzuwających[takijest]dekret,sprawa

rozstrzygniętaprzezŚwiętych,abywszyscyżyjącywiedzieli,że
Najwyższyjestwładcąnadkrólestwemludzkim.Możejedać,komu
zechce,możeustanowićnadniminajniższegozludzi.

4,14Czuwający,święci,przekazujątylkoBoskiwyrok.
4,14.Czuwający.Czuwającytodobrzeznanakategoriaistotnadprzyrodzonychpojawiającychsięwwieluutworachzokresumiędzytestamentalnego,szczególniewKsiędzeHenochaoraz

wZwojachznadMorzaMartwego.Chociażtermintenjestczęstoużywanywstarożytnejliteraturzenaoznaczenieupadłychaniołów,nieograniczasiędotejgrupybytów.Wciążnieudałosięznaleźć
potwierdzenia,żetermintenbyłużywanywwąskimznaczeniuprzedIIIw.przedChr.MieszkańcyMezopotamiiwierzylijednakwistnieniewieluopiekuńczychduchówidemonów.Byćmoże
najbliższąparaleląsąsporadycznewzmiankinatematsiedmiupradawnychmędrcówpełniącychrolęstrażników(czuwających).Czasamibytyteukazywanesąwroliopiekunówświętegodrzewa,co
dobrzeharmonizowałobyzobecnymkontekstem.

15

Takijestsen,jakiwidziałem,ja,królNabuchodonozor.Teraz

zaś,Belteszassarze,podajmijegoznaczenie,bowszyscymędrcyz
mojegokrajuniepotrafiligowyjaśnić,tyzaśmożesz,boposiadasz
duchaświętychbogów.

Danielwyjaśniasen

16

WówczasDaniel,którynosiłimięBelteszassar,popadłna

chwilęwstanoszołomienia,ajegomyślizaniepokoiłygo.Królzaś
odezwałsięirzekł:Niechsenijegowykładniewprawiająciebiew
niepokój,Belteszassarze!Belteszassarodpowiedział:Paniemój,oby
sen[odnosiłsię]dotwoichwrogów,ajegowyjaśnieniedotwoich
przeciwników!

17

Drzewem,któreujrzałeś,jakrosłoistałosiępotężne,

tak,żeswąwysokościąsięgałoniebaibyłowidocznenacałejziemi,

18

któregoliściebyłypiękne,aowoceobfite,naktórymbyło

pożywieniedlawszystkich,podktórymprzebywałydzikiezwierzętai
naktóregogałęziachgnieździłysięptakipodniebne–

19

jesteśty,o

królu.Wzrosłeśistałeśsiępotężny,awielkośćtwojawzrastałai
sięgałaażdonieba,panowaniezaśtwojeażpokrańceświata.

20

To

natomiast,żekrólwidziałCzuwającegoiŚwiętegozstępującegoz
niebaimówiącego:Wy-rąbciedrzewoizniszczcieje,tylkopieńjego
korzenipozostawciewziemi,itowżelaznychibrązowychokowach,
wśródpolnejzieleni;niechgozwilżarosaznieba,niechdzielilosze
zwierzętamipolnymi,ażupłynienadnimsiedemokresów–

4,20.Umieszczeniepniawokowach.Trudnorozstrzygnąć,czywżelaznychokowachumieszczonodrzewo,czykróla.Jeślichodziodrzewo,ztekstuwynika,żeskutyzostaniejegokorzeń

palowy(niezaśpień).ChociażwstarożytnejMezopotamiidrzewabyłyczasamiozdabianeobręczamiwykonanymizmetalu,nieznamyprzypadkupotraktowaniawtensposóbpnia,atymbardziej
korzeniapalowego.

4,20.Rosaznieba.Wtekstachbabilońskichrosaspadazgwiazdnaniebie;czasamibyłteżLosposób,zapomocąktóregogwiazdywywierałyswójkorzystny(uzdrawiający)lub

niekorzystny(powodującychorobę)wpływnaludzi.

4,20.Siedemokresówczasu.Nietrzebazakładać,żeopisanystanutrzymywałsięprzezsiedemlat.Interesującejesttutajaramejskiesłowo„okres”.Jegoakadyjskiodpowiednikznaczy

„określonyczas”.Możeodnosićsiędostadiówchorobylubczasowejsekwencjizdarzeń.Popojawieniusięomenówistniałzwykleściślewyznaczonyokres,wktórymmogływystąpićprzepowiadane
skutki.Pewne„okresy”,np.fazyksiężycalubpomyślnedni,mogłynastępowaćwcyklumiesięcznym.Innepojawiałysięrazdoroku.Zjeszczeinnymi,takimijakzjawiskorównonocylubprzesilenia,
miałosiędoczynieniakilkarazywciąguroku.Istniejetutajwielemożliwościinterpretacyjnych.

4,20.Chorobakróla.Zob.komentarzdoDn4,33.

21

tojestwyjaśnienie,królu,ipostanowienieNajwyższego,które

dopełnisięnakrólu,moimpanu.

22

Wypędzącięspośródludzii

będzieszprzebywałwśróddzikichzwierząt.Takjakwołombędąci
dawaćtrawędojedzenia,arosazniebabędziecięzwilżać.Siedem
okresówupłynienadtobą,ażuznasz,żeNajwyższypanujenad
królestwemludzkimipowierzaje,komuzechce.

23

Tozaś,żewydano

polecenie,byzostawićpieńikorzenie,[oznacza,iż]pozostawiąci
królestwo,gdyuznasz,żeNiebosprawujewładzę.

24

Dlatego,królu,

przyjmijmojąradęiokupswegrzechyuczynkamisprawiedliwymi,a

swojenieprawościmiłosierdziemnadubogimi;wtedymożetwa
pomyślnośćokażesiętrwała.

4,24okup.BJ:„zerwij”.Odczasownikaprzetłumaczonegojako„zerwać”pochodziaram.rzeczownikoznaczający„zbawienie”,„odkupienie”—możnabyprzetłumaczyć:„odkupswe

grzechy”.„Uczynkisprawiedliwe”odpowiadającałkowicie„sprawiedliwym”stosunkommiędzyBogiemaludźmi,któreobejmująinieskończenieprzerastająsprawiedliwośćprawnąlub
sprawiedliwościczystoludzkie.Wwąskimznaczeniuterminodnosisiędodziełmiłosierdzia,zwłaszczadojałmużny,jakwTb12,9;14,11.

Nabuchodonozorwodosobnieniu

25

WszystkotospełniłosięnakróluNabuchodonozorze.

26

Po

upływiedwunastumiesięcy,gdyprzechadzałsięnatarasie
królewskiegopałacuwBabilonie,

27

królodezwałsięipowiedział:

CzyniejesttowielkiBabilon,któryjazbudowałemjakokrólewską
siedzibęsiłąmojejpotęgiichwałąmojegomajestatu?

4,27Babilonbyłjednymzcudówświatastarożytnego.Nazwamiastastaniesięsymbolemosiągnięćludzkich,wspaniałych,leczkruchych,awjeszczewiększymstopniu—symbolem

pychyludzkiejiszatańskiej,antyteząJeruzalemniebieskiego,którejestmiastemBoga.Por.Ap14,8;16,19;17,5;18,2.10.21,podejmującątentematproroków;Iz21,9;itd.Wcałymrozdzialechodzio
pokazanieupokorzeniatejpychy:NabuchodonozorodzyskaswójnormalnystantylkonawracającsiędoprawdziwegoBoga.

4,27.KrólewskipałacwBabilonie.NabuchodonozorwzniósłwBabiloniewspaniałebudowle.RzekaEufratujętazostaławkilkakanałów,któreprzepływałyprzezmiasto.Pałac

Nabuchodonozora,znajdującysięwpółnocnejczęścimiasta,wpobliżuBramyIsztar,byłluksusowąrezydencjąwykonanąznajświetniejszychmateriałów.Ogrodykrólewskie,słynnewcałym
ówczesnymświecie,położonebyłynatarasach.Wkońcuuznanojezajedenzsiedmiucudówstarożytnegoświata.Miejscetoprzypominałoparkzarboretum,wktórymrosłyegzotycznedrzewa.
Nabuchodonozorpoleciłrównieżzbudowaniewieluświątyńiulic.

28

Nimkrólwypowiedziałswojesłowo,padłgłosznieba:

Otrzymujeszzapowiedź,króluNabuchodonozorze!Panowaniecię
odstąpiło;

29

zostanieszwypędzonyspośródludzi.Będzieszmieszkał

wśróddzikichzwierzątibędącidawaćjakwołomtrawęnapokarm.
Siedemokresówupłynienadtobą,ażuznasz,żeNajwyższypanuje
nadkrólestwemludzkim.

30

Natychmiastwypełniłasięzapowiedźna

Nabuchodonozorze.Wypędzonogospośródludzi,żywiłsiętrawąjak
woły,arosazniebaobmywałago.Włosyjegourosłyniby[pióra]
orła,paznokciezaśjegojak[pazury]ptaka.

4,30.StanNabuchodonozora.Komentatorzy,poszukującychorób,którychobjawyodpowiadałybyopisanymtutajsymptomom,wskazywalinalikantropię-przygnębiająceschorzenie,w

którymchoremuwydajesię,żejestzwierzęciem.Jednakżeobjawyopisanewtekścieprzywołująrównieżobrazprymitywnegoczłowieka,któremubrakrozsądku(por.„rozum”,w.33),posiada
natomiastnaturęiobyczajezwierzęcia(w.29).Wdawniejszychmitachstantakicechowałczłowiekazokresuprzedpowstaniemcywilizacji.PóźniejopisanopodobnieEnkidu-niecywilizowanąistotęz
EposuoGilgameszu.Podobnychokreśleńużywasięrównieżwstosunkudotych,którzypozniszczeniuswojegomiastausunięcizostalizcywilizacjiludzkiej.Począwszyodwczesnychtekstówo
sumeryjskimpodróżnikuLugalbandzie,popóźneutworyoasyryjskimkurierzeAhikarze,Indzieoddzieleniodcywilizacjiujawnialiniektórezopisanychtutajcech.Wrezultaciemożliwejest,że
przynajmniejniektórezelementówzachowaniaNabuchodonozoraniesąsymptomemchorobypsychicznej,leczopuszczenialudzkiejcywilizacji(odżywianiesięwyłącznierosnącądzikożywnością,
brakdomu,brakdbałościohigienęosobistą).Fragmentarycznytekstzapisanypismemklinowymwskazujenamożliwość,żeNabuchodonozormiałjakieśproblemy,któreskłoniłygodowyrzeczeniasię
napewienczaspełnieniaobowiązków(byćmożewokresietymwładzęsprawowałjegosyn,Amel-Marduk).Dokumenttenjestjednakzbytniepewny,byopieraćnanimjakieśstanowczewnioski.

31

Gdyzaśupłynęłyoznaczonedni,ja,Nabuchodonozor,

podniosłemoczykuniebu.Wtedypowróciłmirozumiwysławiałem
Najwyższego,wielbiłemichwaliłemŻyjącegonawieki,boJego
władzajestwładząwieczną,panowanieJegozpokoleniana
pokolenie.

4,31WSeptuzdrowieniekrólajestowocemskruchyimodlitwy:aniołukazujemusięweśnie,abyoznajmić,żejegokrólestwozostaniemuoddane.

32

Wszyscymieszkańcyzieminicnieznaczą;wedługswojejwoli

postępujeOnzniebieskimizastępami.Niemanikogo,ktobymógł
powstrzymaćJegoramięiktobyMupowiedział:Coczynisz?

33

Wtej

samejchwilipowróciłmirozuminachwałęJegopanowaniapowrócił
mójmajestatiblask.Doradcymoiimożnowładcyodszukalimniei
przywrócilimiwładzękrólewską,idanomijeszczewiększyzakres
władzy.

34

Ja,Nabuchodonozor,wychwalamteraz,wywyższami

wysławiamKrólanieba.BowszystkieJegodziełasąprawdą,adrogi
Jego–sprawiedliwością,tychzaś,copostępująpysznie,możeOn
poniżyć.

4,34.ModlitwaNabonida.JedenzutworówznalezionychwQumran(4Q242lub4QprNab)nositytułModlitwaNabonida.WtekścietymdotkniętychorobąjestostatniwładcaBabilonu,

Nabonid,niezaśjegosławniejszypoprzednik,Nabuchodonozor.Podobieństwatotrwającasiedemlatchorobaorazprzywróceniedozdrowiaprzezżydowskiegowróżbiarza(niewymienionegoz
imienia).Czytamyrównieżośnie,któryprowadzidooddaniachwałyprawdziwemuBóstwu.WspomnianyzwójłączyteżsiedmioletniąchorobęzdobrzeznanympobytemNabonidawTeima.

Dn5

UcztaBaltazara

1

KrólBaltazarurządziłdlaswychmożnowładcówwliczbie

tysiącawielkąucztęipiłwinowobectysiąca[osób].

5,1KrólBaltazar.BabilońskieBel-szar-ucurznaczy„niechBelchronikróla”.HistorycznąosobąotymimieniujestniesynNabuchodonozora,leczNabonida.Baltazarniemiałtytułukróla.

Por.Wstęps.1024-1025.

5,1.Baltazar.BaltazarbyłysynemNabonida,ostatniegowładcy,któryprzezpewienokrespanowałwrazznim.Odnalezionokilkastarożytnychdokumentów,wktórychpojawiasięjego

imię.Wiemy,żeNabonidmieszkałprzezdziesięćlatwTeima,zaśjegosynprzebywającywBabiloniepełniłwszystkiekrólewskieobowiązki.Odpoprzedniegorozdziałuupłynęłookołotrzydziestulat.
Nabuchodonozorzmarłw562przedChr.,zaśucztaopisanawtymrozdzialeKsięgiDanielaodbyłasięwpaździerniku539przedChr.

5,1.Uczta.Wspomnianaucztamiałamiejscewpołowiepaździernika(15Taszritu)539przedChr.KilkadniwcześniejPersowiezdobylipokrwawejbitwiemiastoOpis(64kmnapółnoc,

nadrzekąTygrys),późniejzaśprzekroczyliEufrat.MiastoSipparpoddałosiębezwalkiczternastegodniamiesiącaTaszritu.Możliwe,żedoBabilonudotarłyjużwieściotychwydarzeniach,iBaltazar
wiedział,iżarmiaperskamaszerujewkierunkuBabilonu.NabonidbyłwrazzeswymiwojskamipodOpis,leczzbiegł,gdymiastoupadło.PojmanogowBabilonie,zzachowanychtekstówniewynika
jednakwyraźnie,kiedymiałotomiejsce.Berossus(chaldejskihistorykzIIIw.przedChr.cytowanyprzezJózefaFlawiusza)utrzymuje,żekrólwpadłwzasadzkęzastawionąwmieścieBorsippa
(położonymok.27kmnapołudnieodBabilonu).Wkontekściewszystkichwspomnianychfaktówwydajesię,żeucztaBaltazarastanowiłaostatniespotkanieprzednadejściemdramatycznychwydarzeń.
HerodotopowiadaoradosnychobchodachpozdobyciumiastaprzezPersów.Niemajednakpowodu,bysądzić,żeopisanaucztabyłarezultatempesymistycznegopogląduBaltazaranaobrótwydarzeń.
Babilonbyłmiastemobronnym,zaśjegomieszkańcyufaliwpotęgęswychbogów.

2

Gdyzasmakowałwwinie,rozkazałBaltazarprzynieśćsrebrnei

złotenaczynia,którejegoojciec,Nabuchodonozor,zabrałzeświątyni
wJerozolimie,abymogliznichpićkrólorazjegomożnowładcy,jego
żonyinałożnice.

5,2.NaczyniazeświątyniwJerozolimie.Zob.komentarzdoDn1,2.Wszyscymieszkańcystarożytnegoświatarozumieliznaczenieświętychnaczyń.Jużsamfakt,żeniezostałyone

przetopione,wskazuje,żeuczynionotozuwaginaichświętycharakter.PonieważbógBabilonupostrzeganybyłjakozdobywca,wszystkieprzedmiotynależącedo„pokonanych”bogów
przechowywanojakołupwświątyniMarduka.ByćmożeużycieowychnaczyńmiałoobudzićwspomnieniadawnychzwycięstwbogaBabilonu(zob.komentarzdoDn5,4).

5,2.PokrewieństwozNabuchodonozorem.BaltazarznanybyłjakosynNabonida,zktórymwspólniesprawowałkrólewskąwładzę.PokrewieństwoNabonidazNabuchodonozoremnie

jestwyraźne.JużHerodot(Vw.przedChr.,zob.wstawkęumieszczonąobokkomentarzadoEst1)podaje,żeNabuchodonozoriNabonidnosilitosamoimię(Labynetos)ibyliczasamimyleni.Oprócz
tegowstarożytnymświeciekolejnychwładcówokreślanoczęstojakosynówichsłynnychpoprzednikównawetwówczas,gdynieistniałamiędzynimiżadnawięźdynastycznaczyrodowa.Naprzykład
naCzarnymKamieniuSalmanassaraIIIJehu,królIzraela,nazwanyzostał„synemOmriego”,chociażdoprowadziłdocałkowitegowyniszczeniadynastiiOmriegoiniebyłzniąwżadensposób
spokrewniony(fakttenAsyryjczycyprzypuszczalniedobrzeznali).

3

Przyniesiono,więczłoteisrebrnenaczyniazabranezeświątyni

wJerozolimie;piliznichkról,jegomożnowładcy,jegożonyijego
nałożnice.

4

Pijącwino,wychwalalibożkówzłotychisrebrnych,

miedzianychiżelaznych,drewnianychikamiennych.

5,4isrebrnych.ZaTeodocjonemiWulgatą.Wtekściearam.pominięte.
5,4.Wychwalalibożków.Baltazariczłonkowiejegoadministracjikrólewskiejdobrzewiedzieli,żelosimperiumwisinawłoskuiżenastępnednibędąmiałyrozstrzygająceznaczenie.

Ufali,żebogowiedadząimzwycięstwo,podobniejakzaczasówwielkichtriumfówNabuchodonozora.Dosamegokońca„wychwalalibogów”iświętowaliminionezwycięstwa.Możliwe,chociażnie
powiedzianotegowprost,żeznaczyńzabranychzeświątyniwJerozolimiewylewanolibacjenacześćbogówBabilonu.BiesiadnicyzanosiliprośbynietylkodoMarduka,leczrównieżdobogówinnych
miasttegoregionu,którychposągizgromadzonowBabiloniewtychniespokojnychczasach.

Tajemniczesłowanaścianie

5

Wtejchwiliukazałysiępalcerękiludzkiejipisałyza

świecznikiemnawapnieścianykrólewskiegopałacu.Królzaświdział
piszącąrękę.

5,5.Ręka.Odciętadłońmogłasugerowaćpokonaniewrogów.Liczbęzabitychokreślano,odcinającprawądłońwszystkimpoległym(zob.odciętedłonieDagonaw1Sm5,3-4).Pijącze

świętychnaczyń,BabilończycywspominalipokonanieJahwe(byćmożerównieżbogówinnychnarodów),jednakręka,którasięukazała,niebyłaokaleczonądłoniąmartwegoboga.Żyłaimiałado
przekazaniawiadomość.Skutekmożnabyporównaćdowygłoszeniaprzemowyprzezgłowęściętegowroga·

5,5.Miejscepojawieniasięnapisu.Stwierdzenie,żesłowaukazałysię„zaświecznikiemnawapnieścianykrólewskiegopałacu”,wydajesięinteresującymszczegółem,mogliśmywszak

oczekiwać,żewszystkieścianybyłyotynkowaneioświetlonewieluświecznikami.PewnegowyjaśnieniadostarczająwynikipracwykopaliskowychprowadzonychwsalitronowejwBabilonie.Byłato
komnataowymiarach51mx13,5m,doktórejwchodziłosięprzeztrzyrozległedziedzińcewiodąceodwejściaznajdującegosięwewnętrzuBramyIsztar.Niektórefragmentyścianpokrywała
niebieska,szkliwionacegła,inne-tynk.Słowo,któregoużytonaokreślenieświecznika,jestnietypoweimożebyćperskimzapożyczeniem.Jakotakieoznaczanajprawdopodobniejcharakterystyczny
pojedynczyświecznik,byćmożespecyficznegorodzaju.

6

Twarzkrólazmieniłasię,myślijegonapełniłysięprzerażeniem,

jegostawybiodroweuległyrozluźnieniu,akolanajegouderzały
jednoodrugie.

7

Zakrzyknąłkról,bywprowadzonowróżbitów,

Chaldejczykówiastrologów.Zwróciłsiękróldomędrców
babilońskichirzekł:Każdy,ktoprzeczytatopismoiwyjaśnimije,
mabyćodzianywpurpuręizłotyłańcuchnaszyjęimapanowaćw
moimkrajujakotrzeci.

5,7jakotrzeci.Tytuł„drugi”pokróluistniałzpewnościąwBabilonii,alenigdyniemamowyokimśtrzecim.Zwrot—niejasnywaram.—zarównotu,jakiw5,29;6,3znaczyzapewne,

żeDanieluczestniczywtriumwiracieministrów,anieto,żezajmujetrzeciemiejscewstosunkudokróla.

5,7.Wyznaczonenagrody.Szatyzpurpurywykonanebyłyprzyużyciudrogiegobarwnika(zob.komentarzdoLb4,6iEst8,15)inoszonewyłącznieprzezczłonkówrodzinykrólewskiej.

Złotyłańcuchmógłsymbolizowaćsprawowanyurząd.Herodotopisujetakieprzedmiotyjakodarykrólewskie,np.KambyzesposłałjewdarzekrólowiEtiopii.UmieszczenieDanielanatrzecimmiejscu
wkrólestwiemożeoznaczać,żewładząprzewyższałgojedynieBaltazarijegoojciec,Nabonid.

8

Przystąpili,więcwszyscymędrcykrólewscy,aleniemogli

odczytaćpismaanipodaćwyjaśnieniakrólowi.

5,8.Niemogliodczytaćpisma.Chociażniektórzykomentatorzysugerowali,żenapissporządzonownieznanymjęzyku(np.staroperskimpismemklinowym),nicwtekścieniewskazuje,że

użytoinnegojęzykaniżrdzennyaramejski.Językaramejski,podobniejakjęzykhebrajski,nieposiadałznakówodpowiadającychsamogłoskom,wpiśmieczasamiignorowanoodstępymiędzy
wyrazami,stądnapis(mn’tqlprs).Niepewność,wjakimmiejscuwprowadzićteodstępyiktóresamogłoskiwstawić,mogłauniemożliwićodczytanieprzesłaniaipodaniejegointerpretacji.Zinnego
wyrytego,byćmożetajemnegoprzesłaniazVIIw.przedChr.,dowiadujemysię,żeGyges,królLidii,ujrzałweśniezapisaneimię„Asurbanipal”orazusłyszałgłoswzywający,bystanąłdobitwyz
Kimmeryjczykami.

9

WtedyBaltazarprzeraziłsiębardzoizmieniłsięnatwarzy,a

jegomożnowładcówogarnęłozmieszanie.

10

Królowa,nasłowakrólai

możnowładców,weszładosalibiesiadnej.Odezwałasiękrólowai
rzekła:Królu,żyjwiecznie!Nielękajsięswoichmyśliiniemieńsię
natwarzy!

5,10.Królowamatka[BT:„królowa”].MatkaNabonida,Adad-Guppi,byłabardzowpływowąpostacią-przysłowiowąkrólowąmatką.Jednakjejtrwające104latażyciedobiegłokońca

ok.546przedChr.-wtymmomencieprzypuszczalniejużnieżyła.NajprawdopodobniejchodzitutajożonęNabonida,matkęBaltazara,którąHerodotnazywaNitocris.

11

Jestwtwoimkrólestwiemąż,którymawsobieduchaświętych

bogów;wczasachtwegoojcaznalezionownimświatłorozumui
mądrośćpodobnądomądrościbogów.Ojciectwój,król
Nabuchodonozor,ustanowiłgozwierzchnikiemtłumaczącychsny,
wróżbitów,Chaldejczykówiastrologów,

5,11astrologów.BJ:„egzorcystów”.Wtekściearam.dodane:„twójojciec,okrólu”,copominiętewprzekładachstarożytnych.

12

ponieważstwierdzonouDaniela,któremukrólnadałimię

Belteszassar,nadzwyczajnegoducha,wiedzęirozwagę,umiejętność
tłumaczeniasnów,wyjaśnianiarzeczyzagadkowychirozwiązywania
zawiłych.Każ,więczawołaćDaniela,aonciwskażeznaczenie.

Danielwyjaśniazdarzenie

13

WtedyprzyprowadzonoDanielaprzedkróla.Królodezwałsię

doDaniela:CzytotyjesteśDaniel,jedenzuprowadzonychzJudy,
którychsprowadziłzJudykról,mójojciec?

14

Słyszałemotobie,że

posiadaszboskiegoduchaiżestwierdzonouciebieświatło,rozwagęi
nadzwyczajnąmądrość.

15

Przyprowadzonodomniemędrcówi

wróżbitów,byodczytalitopismoipodalijegoznaczenie.Onijednak
niepotrafilipodaćznaczeniasprawy.

16

Słyszałemzaśotobie,że

umieszdawaćwyjaśnieniairozwiązywaćzawiłości.Jeśliwięc
potrafiszodczytaćpismoiwyjaśnićjegoznaczenie,zostaniesz
odzianywpurpuręizłotyłańcuchnaszyjęibędzieszpanowałjako
trzeciwkrólestwie.

17

WtedyodezwałsięDanielirzekłwobeckróla:

Daryswojezatrzymaj,apodarunkidajinnym!Jednakżeodczytam
królowipismoiwyjaśnięjegoznaczenie.

18

Królu,NajwyższyBógdał

twemuojcu,Nabuchodonozorowi,królestwo,wielkość,chwałęi
majestat.

19

Zpowoduudzielonejmuwielkościwszystkieludy,narody

ijęzykiodczuwałylękidrżałyprzednim.Zabijał,kogochciał,i
pozostawiałprzyżyciu,kogochciał;kogochciał,wywyższał,akogo
chciał,poniżał.

5,19Danielstreszczaepizodopowiedzianywrozdz.4.

20

Gdyjednakjegoserceuniosłosię[pychą],ajegoduchstałsię

zatwardziaływhardości,złożonogozkrólewskiegotronuiodebrano
muchwałę.

21

Wypędzonogospośródludzi,jegoserceupodobniłosię

dosercazwierząt,iprzebywałzonagrami.Żywionogojakwoły
trawą,jegociałozaśobmywałarosaznieba,ażuznał,żeNajwyższy
Bógpanujenadkrólestwemludziiżekogochce,ustanawianadnimi.

22

Tyzaś,jegosyn,Baltazar,nieuniżyłeśswegoserca,mimoże

wiedziałeśotymwszystkim,

23

leczuniosłeśsięprzeciwPanunieba.

PrzyniesionodociebienaczyniazJegodomu,tyzaś,twoi
możnowładcy,twojeżonyitwojenałożnicepiliścieznichwino.
Wychwalałeśbogówsrebrnychizłotych,miedzianych,żelaznych,

drewnianychikamiennych,którzyniewidzą,niesłysząinie
rozumieją.Boguzaś,wktóregomocyjesttwójoddechiwszystkie
twojedrogi,czcinieoddałeś.

24

DlategoposłałOntęrękę,która

nakreśliłatopismo.

ZapowiedźupadkuBaltazara

25

Aotonakreślonepismo:'Mene,mene,tekelufarsin.'

5,25Mene,mene,tekelufarsin.Wtekściearam.powtórzonemene’(przeciwnieniżwSept,uTeodocjona,wWulgacie,uJózefaFlawiuszaiw.26-28,wktórych—jaksięzdaje—są

założonetrzyterminy,aniecztery)orazzamiastFaresjestParsîn(przeciwnieniżwtychże).Podtymitrzematajemniczymisłowamiodnajdujesięnazwytrzechodważnikówlubmonetwschodnich:
miny,szekelaipółminy(paras),iterminytestałysiępodstawąseriigiersłownychww.26-28:mene’sugerowałobyczasownikmanah(mierzyć),teqel—czasownikszaqal(ważyć),aparaszarazem
czasownikparac(dzielić)inazwęPersów.Niemazgodycodosensutegownioskowania:aluzjadocorazmniejszejwartościtrzechnastępującychposobiepaństw(Babilończyków,„Medów”,Persów),
trzechkrólów:Nabuchodonozora,Ewil-MerodakaiBaltazara(lubjeszczeNabuchodonozora,Baltazaraorazkrólów„MedówiPersów”),albostarożytneprzysłowie,któregopointaniezostała
uchwycona.

26

Takiezaśjestznaczeniewyrazów:'Mene'–Bógobliczyłtwoje

panowanieiustaliłjegokres.

27

'Tekel'–zważonocięnawadzei

okazałeśsięzbytlekki.

5,27.Waga.A.Wolterswskazał,żeobrazwagimożeposiadaćastronomicznezwiązkizgwiazdozbioremonazwieLibra,wastronomiibabilońskiejsymbolizowanymwagą.Babilonupadł

szesnastegodniamiesiącaTaszritu(wrzesień-październik),czyli12lub13X539przedChr.,ucztamogłamiećwięcmiejscewieczorem15dniamiesiącaTaszritu(11lub12października).Babilończycy
tradycyjniełączylimiesiącTaszrituzLibrą,zaśdorocznepojawieniesiętegogwiazdozbiorubyłowbabilońskichpodręcznikachwiązanez15dniemtegomiesiąca.Fakttenbyłdobrzeznanyastrologom
przebywającymnababilońskimdworze,którzybylispecjalistamiwdziedziniestawianiawróżbnapodstawieukładówciałniebieskichiznajdowalisięzpewnościąwśródwspomnianychtutajmędrców.
Wydarzenietouznanobyzaważne,bowiemBabilończycyczęstoposzukiwalizwiązkówpomiędzyróżnymirodzajamiomenów,abypotwierdzićjakieśprzesłanie.

28

'Peres'–twojekrólestwouległopodziałowi,oddanojeMedomi

Persom.

5,25-28.Inskrypcja[BT:„pismo”].Podanesłowamożnaodczytaćjakoczasownikioznaczająceczynnośćważeniaiszacowania,lubjakorzeczownikioznaczająceróżnerodzaje

odważnikówkładzionychnaszalachwagi,którebyłyużywanewstarożytnychkasach-urządzeniachniezbędnychwkażdymmiejscu,wktórymuprawianohandel.Archeolodzyodnaleźliwieletakich
odważników,niekiedyzwyrytymiaramejskimioznaczeniami.Wagaiodważnikipojawiająsięrównieżwscenachocenyisądudokonywanegonadludźmiprzezbogów(np.wegipskiejKsiędze
zmarłych).Wydajesię,żeDanielużyłwswojejinterpretacjizarównoformrzeczownikowych,jakiczasownikowych.Wtymokresieczęstoposługiwanosięteżgrąsłówwinterpretacjiomenów.
PrzykłademowejpraktykimożebyćwyjaśnieniezaćmieniaksiężycapodaneprzezNabonidajakowezwaniedowprowadzeniajegocórkinaurządkapłanki.

29

WtedynarozkazBaltazaraodzianoDanielawpurpurę,

nałożonomunaszyjęzłotyłańcuchiogłoszono,żemarządzićjako
trzeciwpaństwie.

30

Tejsamejnocykrólchaldejski,Baltazar,został

zabity.

5,30.UpadekBabilonu.Istniejekilkastarożytnychtradycji,wźródłachperskichigreckich,opowiadającychoupadkuBabilonu.Herodot(zob.wstawkęumieszczonąobokkomentarzado

Est1)powiada,żeoblężenieBabilonuprzezPersówzakończyłosię,gdyCyrusodwróciłbiegEufratuiwszedłdomiastadrogą,którąwpływałatamrzeka.WedlerelacjiCyrusa,zapisanejnaCylindrze
Cyrusa,MardukpozwoliłmuwkroczyćdoBabilonubezwalkiizostałpowitanyprzezjegomieszkańcówjakowyzwoliciel.WKroniceNabonida,sprzyjającejPersomrelacjiówczesnej,podanajest
podobnawersjawydarzeń.

Dn6

1

ADariuszMed,liczącysześćdziesiątdwalata,otrzymał

królestwo.

6,1DariuszMed.Nieznajągohistorycy,aCyrusPerspodbiłMedów,zanimopanowałBabilonię.Zob.Wstęps.1024-1025.
6,1.DariuszMed.Nicniewiadomonatematpostacihistorycznejnoszącejimię„Dariusz”ipoprzedzającejDariuszaWielkiego,któryzkoleijestpostaciąhistorycznązbytpóźną,by

pasowaładoopisanychtutajwydarzeń.PonieważpoupadkuBabilonuwładcązostałCyrus,niektórzybadaczeutożsamiająDariuszaMedazCyrusem(zob.Dn6,28).Innikomentatorzysugerują,że
Dariusztoinneimię(lubimiętronowe)Ugbaru-wodza,którywprowadziłwojskaperskiedoBabilonu.ByłonnamiestnikiemGutium,dlategołatwomógłzostaćpołączonyzMedami(tenzmarłjednak
zaledwiewtrzytygodniepoupadkuBabilonu).WymieniasięrównieżczłowiekaimieniemGubaru,któryzostałwyznaczonynanamiestnikaBabilonu.Sąpowody,bywątpić,abyktokolwiekprócz
Cyrusamógłzostaćnazwanykrólem(w.6),miałteżCyrusok.sześćdziesięciudwóchlat,gdyupadłBabilon.CyrusbyłjednakPersem,niezaśMedem,byłteżsynemKambyzesa(niezaś
Artakserksesa).Potrzebnesądodatkoweinformacje,ażebyrozstrzygnąćtękwestięwsposóbpewny.

6,1.Studwudziestusatrapów.Głównąjednostkąpodziałuadministracyjnegoimperiumperskiegobyłasatrapia.Liczbasatrapiiwahałasięoddwudziestudotrzydziestujeden,wtekście

musibyćwięcmowaourzędnikachadministracyjnychniższegoszczebla(naktórychoznaczenieużywasiętegookreśleniawgreckichźródłachhistorycznych).

DanieloskarżonyprzedDariuszem

2

SpodobałosięDariuszowiustanowićnadpaństwemstu

dwudziestusatrapów,którzymieliprzebywaćwcałymkrólestwie,

3

nadnimizaśtrzechzwierzchnikówjednym–znichbyłDaniel–

którymsatrapowieskładalisprawozdania,bynieobciążaćkróla.

4

Danielzaśprzewyższałzwierzchnikówisatrapów,miał,bowiem

niezwykłegoducha.Królzamierzałustanowićgonadcałym
królestwem.

5

Wobectegozwierzchnicyisatrapowieusiłowaliznaleźć

podstawędooskarżeniaDanielawsprawachkrólestwa.Niemogli
jednakznaleźćpodstawyaniżadnegowykroczenia,bobyłonwiernyi
niemożnabyłouniegodostrzecżadnegozaniedbaniaanibłędu.

6

Ludziecipowiedzieli:Nieznajdziemyżadnegozarzutuprzeciw

Danielowi,jeśliniewysuniemyprzeciwniemuoskarżenia
związanegozkultemjegoBoga.

7

Zwierzchnicy,więcisatrapowie

pośpieszyligromadniedokrólaitakdoniegopowiedzieli:Królu
Dariuszu,żyjwiecznie!

6,7.Zarządzeniekrólewskie.Perscykrólowienieprzejawialiskłonnościdopodawaniasięzabogów.Cowięcej,bogówuważanozazbytważnych,bymożnaichbyłolekceważyć.Nawetw

tradycyjnejreligiiwyznawanejnaobszarzeIranumodlitwatrzyrazydzienniestanowiłanormę,zaśzoroastryzmzwiększyłtęliczbędopięciu.ByćmożeDariuszzostałprzekonanydowydania
rozporządzeniawcelurozwiązaniajakiegośproblemureligijnego/politycznego,bezzamiaruzakazaniaDanielowi(iwiększościmieszkańcówswojegoimperium)jegopraktyk.Opisującperskirytuał,
Herodotpodaje,żePersowienieużywaliołtarzyaniognia.Coważniejsze,twierdzi,żepodczasskładaniaofiarczcicielomniewolnobyłomodlićsięosprawyosobiste,leczjedynieprosićo
błogosławieństwodlakrólaiwspólnoty.

8

Wszyscyzwierzchnicypaństwowi,namiestnicyisatrapowie,

doradcyirządcypostanowili,żebykrólwydałzarządzenieiustanowił
zakaz:Ktokolwiekwciągutrzydziestudnizanosiłbyprośbędo
jakiegośbogalubczłowiekapozatobą,królu,zostaniewrzuconydo
jaskinilwów.

9

Teraz,więc,królu,wydajzakazikażspisaćdekret,

którybyłbynieodwołalnywedługnienaruszalnegoprawaMedówi
Persów.

6,9.PrawoMedówiPersów.PozaKsięgąDanielaiKsięgąEsteryniezachowałasiężadnawzmiankanatemat„nienaruszalnegoprawaMedówiPersów”.Istniałajednakstarożytna

tradycjasięgającaconajmniejczasówHammurabiego(XVIIIw.przedChr.),żesędzianiemożezmienićwydanegowerdyktu.Wtymsensiemożemymiećtutajdoczynieniaraczejzzarządzaniemniż
prawem.Herodotwspomina,żeperscykrólowiemielidużąswobodęwdziedziniezmianywcześniejpodjętejdecyzji,leczDiodorusSiculuspodajeprzykład,wktórymDariuszIIIniemógłtegouczynić.
Zpewnościążadnemuzniższychurzędnikówniewolnobyłozmienićdekretuperskiegokróla,królowizaśmogłosięwydawaćrzecząupokarzającąponownerozpatrywaniewydanegowcześniejdekretu.
Królewskikodekshonorowywykluczałdomaganiesięodkrólauchyleniawydanegorozkazu.

10

KrólDariuszkazał,więcspisaćdokumentizakaz.

11

GdyDaniel

dowiedziałsię,żespisanodokument,poszedłdoswegodomu.Miał

onwswoimgórnympokojuoknaskierowanekuJerozolimie.Trzy
razydzienniepadałnakolana,modlącsięiwielbiącBoga,taksamo
jaktoczyniłprzedtem.

6,11kuJerozolimie.ZwyczajmodleniasięwkierunkuJerozolimyjestznanyprzynajmniejodwygnania.
6,11.ModlitwatrzyrazydziennieztwarzązwróconąkuJerozolimie.ZwracaniesiępodczasmodlitwywstronęJerozolimystałosięzwyczajem,gdywzniesionazostałaświątynia

Salomona(1Krl8,35).PrawoobowiązującewIzraelunienakazywałozanoszeniaokreślonejliczbymodłówwciągudnia.AniwStarymTestamencie,aniwZwojachznadMorzaMartwegonie
pojawiająsiężadnenormywtejdziedzinie,zwyjątkiemporannejiwieczornejofiaryskładanejwświątyni.JakwspomnianowkomentarzudoDn6,7,zwyczajemperskimbyłomodleniesiętrzylubpięć
razydziennie.

12

MężowiecipodbiegligromadnieiznaleźliDanielamodlącego

sięiwzywającegoBoga.

13

Poszli,więcipowiedzielidokrólaw

sprawiezakazukrólewskiego:Czyniekazałeś,królu,ogłosićdekretu,
żektokolwiekprosiłbywciągutrzydziestudniocośjakiegokolwiek
bogalubczłowiekapozatobą,mabyćwrzuconydojaskinilwów?W
odpowiedzikrólrzekł:Sprawęrozstrzygniętowedługnienaruszalnego
prawaMedówiPersów.

14

Natoodpowiedzieli,zwracającsiędo

króla:Daniel,ówmążspośróduprowadzonychzJudy,nieliczysięz
tobą,królu,anizzakazemwydanymprzezciebie.Trzyrazydziennie
odmawiaswojemodlitwy.

15

Gdykrólusłyszałtesłowa,ogarnąłgo

smutek;postanowiłuratowaćDanielaiażdozachodusłońcausiłował
znaleźćsposób,bygoocalić.

16

Leczludziecipośpieszyligromadnie

dokróla,mówiąc:Wiedz,królu,żezgodniezprawemMedówi
Persówżadenzakazanidekretwydanyprzezkrólaniemożebyć
odwołany.

Danielwrzuconydojaskinilwów

17

Wtedykrólwydałrozkaz,bysprowadzonoDanielaiwrzucono

dojaskinilwów.KrólzwróciłsiędoDanielairzekł:TwójBóg,
któremutakwytrwalesłużysz,uratujecię.

18

Przyniesionokamieńi

umieszczonowotworzejaskinilwów.Królopieczętowałgoswoją
pieczęciąipieczęciąswychmożnowładców,abynicnieuległo
zmianiewsprawieDaniela.

6,8,18.Jaskinialwów.Wiemy,żewstarożytnościlwybyłychwytaneitrzymanewklatkach,bymogłyzostaćuwolnionepodczasłowów,jednakwznanychutworachzliteraturyperskiejnie

zachowałasiężadnawzmiankanatematkarypolegającejnawrzuceniudojaskinilwów.Wewczesnychtekstachasyryjskichczytamy,żeludziełamiącyprzysięgibyliumieszczaniwklatkachzdzikimi
zwierzętamiustawionychnamiejskichplacach,bywszyscywidzieli,jaksąpożerani.Oprócztego,wliteraturzeasyryjskiejzVIIw.przedChr.jaskinialwówstanowimetaforęniegodziwychiwrogo
nastawionychdworzankrólewskich.WjednymzutworówbabilońskiejliteraturymądrościowejMardukwmetaforycznysposóbzamyka(nakładająckaganiec)paszczęlwa(prześladowcy),bypołożyć
krespożeraniuofiar.

6,18.Pieczęćsygnetowa.Dowody,któreobecnieposiadamy,wskazują,żewcześniperscykrólowieposługiwalisiępieczęciamicylindrycznyminadokumentachpaństwowych,zaś

pieczęciamistemplowymilubsygnetowymiwsprawachprywatnych.Ostatniezwymienionychpieczęcistawałysięjednakcorazbardziejpopularnewomawianymokresie.Napierścieniusygnetowym
znajdowałsięoficjalnyznakkróla,którymautoryzowałdecyzjepodejmowanewsprawachimperium.Archeologomudałosięodnaleźćtylkonieliczneztakichpieczęci.Byłyzwyklewykonanez
chalcedonuiprzedstawiaływładcędokonującegoczynówheroicznych(jakzabijaniedzikichzwierząt)lubchroniącegosiępodosłonąskrzydlategosłonecznegodysku(symbolizującegobogaAhurę
Mazdę).WieletablicużytychwfortyfikacjachPersepolisnosiodciśniętyznakpieczęci.

19

Następniekrólodszedłdoswegopałacuipościłprzezcałąnoc,

niekazałwprowadzaćdosiebienałożnic,asenuleciałodniego.

6,19nałożnic.Nazasadziedomysłu.Innirozumieją:„instrumentówmuzycznych”

20

Królwstałoświcieiudałsięśpieszniedojaskinilwów.

21

Gdy

byłbliskojaskini,zawołałdoDanielagłosempełnymbólu:Danielu,
sługoBogażywego,czyBóg,któremusłużysztakwytrwale,mógłcię
wybawićodlwów?

22

WtedyDanielodpowiedziałkrólowi:Królu,żyj

wiecznie!

23

MójBógposłałswegoaniołaionzamknąłpaszczelwom;

niewyrządziłymionekrzywdy,ponieważOnuznałmnieza
niewinnego;atakżewobecciebienieuczyniłemniczłego.

24

UradowałsięztegokrólirozkazałwydobyćDanielazjaskinilwów;

nieznaleziononanimżadnejrany,bozaufałswemuBogu.

6,20-24.Przejściepróbyjakoznakniewinności.„Próba”byłasytuacjąocharakterzeprawnym,wktórejzapomocąjakiegośmechanizmu(zwyklenarażającegonaśmiertelne

niebezpieczeństwo)przekazywanooskarżonegowręcebóstwa.Jeślibóstwopodejmowałointerwencję,byochronićoskarżonegoprzeddoznaniemszkody,ogłaszanogoniewinnym.Wwiększości
wykorzystywanotakieżywiołyjakwodęiogień,niekiedystosowanoteżtruciznę.Wystawiającoskarżonegonadziałaniegroźnychsił,ogłaszanogowinnym,chybażebóstwopostanowiinaczej.

25

Narozkazkrólaprzyprowadzonomężów,którzyoskarżyli

Daniela,iwrzuconodojaskinilwówichsamych,ichdzieciiżony.
Nimjeszczespadlinadnojaskini,pochwyciłyichlwyizmiażdżyły
ichkości.

6,25.Objęciekarądzieciiżon.Opisanakarajestsurowszaodtych,któremożnaznaleźćwstarożytnychzbiorachprawnychMezopotamii.WStarymTestamencieobjęciekarąwszystkich

członkówrodzinyoznaczałozwyklewymazaniecałegorodu.Wtensposóbkaraopróczżyciaobejmowałarównieżdziedzictwo(zob.komentarzdoJoz7,25).Herodotwspominaooskarżeniuwysokiego
urzędnikakrólewskiegoijegowspółpracownikówoudziałwbuncie,którewysuniętozaczasówpanowaniaDariusza.Wrezultaciestraconowiększośćczłonkówjegorodziny.

WyznaniewiaryDariusza

26

KrólDariusznapisałdowszystkichnarodów,ludówijęzyków,

jakiesąnacałejziemi:Pełnipokojuwam[życzę]!

27

Wydajęniniejszy

dekret,bynacałymobszarzemojegokrólestwaodczuwanolęki
drżenieprzedBogiemDaniela.BoOnjestBogiemżywymitrwana
wieki.

28

Onratujeiuwalnia,dokonujeznakówicudównaniebieina

ziemi.OnuratowałDanielazmocylwów.

29

ÓwDanielzaśzażywał

pomyślnościzapanowaniaDariuszaizapanowaniaPersaCyrusa.

6,29.Dariusz/Cyrus.Dlatych,którzyuważajątychdwóchzajednąpostaćhistoryczną,doprzyjęciabyłbyprzekład„zapanowaniaDariusza,tj.zapanowaniaPersaCyrusa”[BT:„za

panowaniaDariuszaizapanowaniaPersaCyrusa”](zob.komentarzdoDn6,1).

Dn7

WIZJEDANIELA

Wizjaczterechbestii

1

Wpierwszymroku[panowania]królababilońskiego,Baltazara,

miałDanielsenizaniepokoiłygowidziadła[powstałew]jegogłowie
najegołożu.Następniespisałontensen.

7,1-8WizjajestrównoległadosnuNabuchodonozora(rozdz.2).Czterykrólestwa,którezniknąprzedSynemCzłowieczym,odpowiadajączteremmetalomposągu,wywróconegoprzez

tajemniczykamień(por.2,28+).Głębokisenseschatologicznytejhistorycznejwizjiujawniłsięjeszczewyraźniejdziękiużytkowi,jakizrobionozeńwAp13.

7,1.Chronologia.Wizjatamiałamiejsceprzedwydarzeniamiopisanymiwrozdziałach5i6.Trudnookreślić,kiedyprzypadałpierwszyrokrządówBaltazara.Nienależyutożsamiaćgoz

pierwszymrokiempanowaniajegoojca,Nabonida(556przedChr.),jesttobowiemprzypuszczalniepierwszyrokjegokoregencji,wktórymNabonidprzeniósłswojąkrólewskąrezydencjędoTeima
(552przedChr.).Niewiadomojednak,czyBaltazarnatychmiastobjąłurządkoregenta.PierwszawzmiankaokoregencjiBaltazarapojawiającasięwKronikachNabonidawskazujenasiódmyrok
panowaniategoostatniego(549przedChr.),niezachowałysięjednakkronikiopisująceczwarty,piątyipołowęszóstegorokujegopanowania(550przedChr.),gdypaństwonabrałoostatecznego
kształtupopokonaniuMedówprzezCyrusaipowstaniuimperiumMedówiPersów.Namarginesiemożnadodać,żezachowanytekstopisującysenNabonida,przepowiadający,żeCyruszwycięży
Medów,pochodzizpierwszegorokujegopanowania.

2

Daniel,więcopowiedział:Ujrzałemwswoichwizjachnocnych.

Otoczterywichryzniebawzburzyływielkiemorze.

7,2.Czterywichryniebawzburzyływielkiemorze.Opistenwskazujenatypowąscenęmityczną,wktórejburzącysiękosmicznyoceanbudzistworzenia(zwyklepotworymorskie)

symbolizującesiłychaosuinieładu.WpoemacieEnumaEliszbógnieba,Anu,stwarzaczterywiatry,któreburzągłębięibudząjejboginię,Tiamat.Podobniejaktam,wichrywywołująniepokóji
zamieszanie.

3

Czteryogromnebestiewyszłyzmorza,ajednaróżniłasięod

drugiej.

7,3.Bestieodziwnychcechach.WbabilońskimcykluomenowymzatytułowanymSzummaIzbu,któryDanielmógłpoznaćwtrakcieswojejnauki,zapisanoróżneanomalieporodowe,wraz

zwyjaśnieniemwydarzeń,któremogązwiastować.KilkaopisówbestiizwizjiDanielamożnaodnaleźćwłaśniewcykluSzummaIzbu.Niektórewspólneelementytychopisówtostworzeniaowielu
głowachlubrogach.Większośćobserwacjianomaliidotyczyłagatunkówudomowionych,najczęściejowiecikóz.Niektóreanomalieopisanozapomocąporównaniadoróżnychdzikichzwierząt.
Wymieniasięprzykładyowiecrodzącychowieczki,które(podjakimśwzględem)przypominaływilka,lisa,tygrysa,lwa,niedźwiedzialubpanterę.WtymrozdzialeDanielnieobserwujeowych
anomaliiwświecierzeczywistym,leczwwidzeniu,łączącwtensposóbdwaważnemechanizmyomenowe(snyianomalieporodowe).Wstarożytnychsennikachczęstowymieniasięzłowieszcze
zwiastuny(zjawiskananiebielubomenyuzyskanewdrodzebadaniawnętrznościzwierzątofiarnych)widzianeweśnieinoszącetakiesamoznaczeniejakznakiwrzeczywistymświecie.Jakoczłowiek
zaznajomionyzobydwomarodzajamiliteratury,Danielmógłmiećskłonnośćdointerpretowaniasnuwedlezasadstosowanychdoomenówizbu.Winterpretacjiomenówczęstowskazywanona
wydarzeniapolityczne,np.„książęzdobędzieziemieswychnieprzyjaciół”.JednakżesenDanielawykraczapozaomenyizbu.Zpodanegoopisuwynika,żeprorokujrzałraczejprzerażającebestie
chaosu,niezaśzwykłeowcelubkozyodziwnychcechach.PrócztegowielucechbestiizKsięgiDanielanieoczekiwanowomenachizbu,np.skrzydełlubżelaznychzębów.Ztegopowoduważnejest
zrozumienienaturyniektórychobrazówmitologicznych,którepojawiająsięwjegowidzeniu.

7,3.Obrazybestii.WkilkuróżnychźródłachmitologicznychmożnaodnaleźćpodobneobrazydoobrazówbestiiwKsiędzeDaniela.WpochodzącymzVIIw.przedChr.akadyjskim

utworzezatytułowanymWizjapodziemnegoświatapojawiasiępiętnaścieboskichistotprzedstawionychpodpostaciąróżnychbestiiozłożonejbudowie.NastępnieukazujesięNergal,królpodziemnego
świata,zasiadającynaswoimtronie,ipowiada,żejestsynemkrólabogów.WskazaćmożnarównieżnawieleróżnicpomiędzyakadyjskąwizjąawizjąDaniela,leczpodobieństwaobrazowetworzą
pomocnetłointerpretacyjne.

7,3.Wyszłyzmorza.WBibliiorazwkręgukulturyBliskiegoWschodumorzesymbolizujechaosinieład,podobniejakmorskipotwór,którywnimzamieszkuje.Wyraźnefizyczne

zmaganiamorzazziemiąorazgwałtowna,niepowstrzymanaenergiawzburzonegomorzaprzyczyniłysiędopowstaniakosmicznychmitówBliskiegoWschodu.WEnumaElisz,babilońskimeposieo
stworzeniu,MardukpokonujeTiamat,boginięwodnegochaosu,występującąpodpostaciąsmoka.WiększośćopowieścizugaryckiegocykluoBaaluopisujejegolegendarnezmaganiazJammem,
bogiemmorza.PodobniewepiceugaryckiejAnatiBaalogłaszajązwycięstwonadLitanem,siedmiogłowymsmokiem,orazswojepanowanienadmorzami.WPs104,26JahwebawisięzLewiatanem,
zaśwHi41,1-11BógrzucaHiobowiwyzwanie,byokazałwładzęnadLewiatanemjakOn.Królestwasymbolizowaneprzezbestiesązatemzwiązanezsiłamichaosu,którewnosząnieładdoświata
stworzonegoprzezBogaidlategomuszązostaćpokonane.

4

Pierwszapodobnabyładolwaimiałaskrzydłaorle.Patrzyłem,

aotowyrwanojejskrzydła,jązaśsamąuniesionowgóręi
postawionojakczłowiekanadwunogach,dającjejludzkieserce.

7,4Pierwsza.Chodziopaństwobabilońskie.
7,4.Symbollwazeskrzydłami.SkrzydlatepostaciewystępująpowszechniewmalarstwieirzeźbiestarożytnejMezopotamii.Bykiilwyzeskrzydłami,częstozludzkimigłowami,otaczają

tronyibramywAsyrii,BabilonieiPersji.Ludzkiepostacieposiadająceskrzydła(noszącenakryciagłowyzrogami)pojawiłysięjużwVIIIw.przedChr.,strzegłyteżpałacuCyrusawPasargadzie.
Skrzydlateistotyukazywałysięrównieżwwidzeniachsennych.Herodotopisujesen,któryprzyśniłsięCyrusowinakilkadniprzedśmiercią.UjrzałwnimDariusza(wówczasmłodegoczłowieka)o
skrzydłach,któreprzysłoniłyAzjęiEuropę.WMicieoAnzu(zob.następnehasło)Anzuzostałzwyciężony,gdywyrwanomuskrzydła.MotywtenodgrywarównieżważnąrolęwopowieścioEtanie,
którypomógłorłowi,któryutraciłskrzydła.

5

Iotodrugabestia,zupełnieinna,podobnadoniedźwiedzia,z

jednejstronypodparta,atrzyżebramiaławpaszczymiędzyzębami.
Mówionodoniej:Podnieśsię!Pożerajwielemięsa!

7,5drugabestia.TokrólestwoMedów:wedłughistorycznychujęćksięgiMedowienastępująbezpośredniopoBabilończykach.Por.6,1+.

6

Potempatrzyłem,aotoinna[bestia]podobnadopantery,mająca

nagrzbiecieczteryptasieskrzydła.Bestiatamiałaczterygłowy;jejto
powierzonowładzę.

7,6inna[bestia].ChodziokrólestwoPersów.

7

Dalejujrzałemwmoichnocnychwizjach:Otoczwartabestia,

okropnaiprzerażająca,onadzwyczajnejsile.Miaławielkiezębyz
żelazaimiedzianepazury;pożerałaikruszyła,depcącnogamito,co
pozostawało.Różniłasięodwszystkichpoprzednichbestiiimiała
dziesięćrogów.

7,7czwartabestia.TokrólestwoAleksandraWielkiego(zmarłw323r.)ijegonastępców.Por.2,40;8,5;11,3.DziesięciomarogamisąkrólowiedynastiiSeleucydów.„Róg”pojawiasię

częstojakosymbolsiłyipotęgi(por.Ps75,5;89,18;92,11;Pwt33,17;1Krl22,11;itd.).

7,7.Czwartabestia.WMicieoAnzuistotaozłożonejbudowie(Anzu)wykradaTablicęPrzeznaczeniastanowiącąswegorodzajukonstytucjękosmosu.WystępujewówczasboginiMami,

najstarszezbóstw,którastworzyławszystkichbogów.Zostajepoproszona,byposłałaswojegosyna,Ninurtę,bystoczyłwalkęzAnzu.BógNinurtapokonujepotworaiodzyskujeTablicę.Po
zwycięstwieNinurta(postaćznanatakżezpokonaniainnychbestii,np.bogamorzapodpostaciąbyka-człowieka,sześciogłowegobaranaisiedmiogłowegowęża)otrzymujepanowanieichwałę.Z
pewnościąopowieśćtapodwielomawzględamiróżnisięodwizjizDn7,nienależyteżsądzić,żenautwórbiblijnegoprorokadużywpływwywarłMitoAnzu.ZnającjednakMitoAnzu,możnaw
widzeniuDanieladostrzecwielepobrzmiewającychechempodobieństw.WspomnianymitsięgapoczątkuIItysiącleciaprzedChr.,leczzasadniczoznanyjestztekstówbabilońskichpochodzącychz
połowyItysiącleciaprzedChr.JedenzdatowanychnaIXw.reliefówinskrypcyjnychzNimrudukazujeNinurtęwalczącegozbestiąolwichłapach,którastoiwyprostowananatylnychnogach
przypominającychnogiorła.Bestiajestopierzona,posiadadwaskrzydłailwiełapyzamiastrąk,zdługimiwystającymipazurami,orazotwartąpaszczęzprzerażającymizębami.Nagłowiebestii
znajdująsiędwarogi.Uczenisądzą,żejesttoprzedstawienieAnzu.

7,7.Dziesięćrogów.WstarożytnejMezopotamiikrólowieibogowieczęstonosilikoronyzwystającymilubwytłoczonymirogami.Czasamirogiumieszczonebyływarstwamijednena

drugich.SkrzydlatylewzpałacuAsurnasirpalamanaswojejludzkiejgłowiestożkowąkoronęztrzemawarstwamitłoczonychrogów.Innyminteresującymprzykłademtegomotywujestprzerażająca
bestiaTiamatzEnumaElisz,któraginiezabitaprzezboskiegobohatera.WcześniejTiamatstwarzasobiejedenaściepotworów,któremusząrównieżzostaćpokonane.Takżetutajczwartabestiawiążesię
zjedenastomarogami(dziesięciomaijednymmałymrogiem).

8

Gdyprzypatrywałemsięrogom,otoinnymałyrógwyrósł

międzynimiitrzyspośródpierwszychrogówzostałyprzednim
wyrwane.Miałonoczypodobnedoludzkichoczuiusta,które
mówiływielkierzeczy.

7,8innymałyróg.AntiochIVEpifanes(175-163),którynabrałznaczeniatylkoprzezpozbyciesiępewnejliczbykonkurentów.
—wielkierzeczy.ChodzizarazemozdolnośćelokwencjiiobluźniercząarogancjęAntiocha(por.w.25;11,36;1Mch1,21.24.45iAp13,5).

WizjaSynaCzłowieczego

9

Patrzyłem,ażpostawionotrony,aPrzedwiecznyzająłmiejsce.

SzataJegobyłabiałajakśnieg,awłosynaJegogłowiejakbyzczystej
wełny.TronJegobyłzognistychpłomieni,jegokołazpłonącego
ognia.

7,9trony.Mowaotronachsędziowskich:święciBogasąwzywanidosądzeniarazemzNimjużwedługtradycjiżydowskiej(Henoch),ajeszczewyraźniej—wedługobietnicJezusa(Mt

19,28;Łk22,30;Ap3,21i20,4).TronBogazeswymiognistymiibłyszczącymikołamiprzypominarydwanJahwezEz1.

7,9.Przedwieczny.WmitologiikananejskiejgłowąpanteonubogówjestEl,starożytnebóstwonazywane„ojcemlat”.WmezopotamskimMicieoAnzustarożytnąboginiąjestMami,której

synzwyciężapotwora(Anzu)iotrzymujepanowanie.

7,9.Tronzkolami.ZionąceogniemtronyzkołamizostałyopisanerównieżwEzechielowejwizjitronuBożego(Ez1,10).PierwowzorytronówzkotamisięgająkońcaIIItysiącleciaprzed

Chr.ipojawiająsięnapieczęciachcylindrycznych.Byłytozwyczajnerydwanylubwozyużywanepodczasreligijnychprocesjidoprzewożeniaposągówbóstw.Niektóreodciskipieczęciprzedstawiają
nawetistotyozłożonejbudowiezaprzężonedowozu.DowodemdalszegowykorzystywaniamotywutronuzkołamimogąbyćreliefyzIXiVIIIw.przedChr.

10

StrumieńogniasięrozlewałiwypływałodNiego.Tysiąc

tysięcysłużyłoMu,adziesięćtysięcyrazydziesięćtysięcystałoprzed
Nim.Sądzasiadłiotwartoksięgi.

7,10księgi.Księga,wktórejsięzapisujewszystkieludzkieczyny.Por.Jr17,1;Ml3,16;Ps40,8;56,9;Łk10,20;Ap20,12+.ObrazzostałpodjętywDiesirae.Oksiędzeżyciapor.12,1+.
7,10.Otwartoksięgi.Nakażdymdworzestarożytnegoświataprowadzonorejestrcodziennychczynnościorazszczegółowyopiswydarzeń.Czynybestii/królazostałybyzapisaneiteraz

zapisbyłbyprzedstawiony,gdystanęła/stanąłprzedbożymtrybunałemwceluosądzenia.

11

Zpowoduhałasuwielkichsłów,jakiewypowiadałróg,

patrzyłem,ażotozabitobestię;ciałojejuległozniszczeniuiwydano
jenaspalenie.

12

Takżeinnymbestiomodebranowładzę,aleustalono

okrestrwaniaichżyciadoczasuoznaczonego.

7,12ustalonookrestrwaniaichżycia.Przetrwanieinnychimperiówprzezjakiśnieokreślonyczasniezagraża,jużbezpośredniowierzeodchwili,gdyludBożyprzestałimbyćpoddany.

13

Patrzyłemwnocnychwidzeniach:aotonaobłokachnieba

przybywajakbySynCzłowieczy.PodchodzidoPrzedwiecznegoi
wprowadzająGoprzedNiego.

7,13SynCzłowieczy.Aram.barnasza’,jakhebr.ben’adamprzedewszystkimznaczy„człowiek”(por.Ps8,5).WtensposóbuEzechielaBógzwracasiędoproroka,lecztutowyrażeniema

sensszczególny,wyższy—oznaczaczłowiekatajemniczoprzerastającegouwarunkowanialudzkie.Maonosensindywidualny—taki,jakizyskujewstarychtekstachżydowskich,wapokryfach
inspirowanychtympassusem:KsiędzeHenochaiCzwartejksiędzeEzdrasza,jakrównieżwnieprzerwanejinterpretacjirabinackiej,azwłaszczawużytku,jakiczynizeńJezus,odnoszącjedosamego
siebie(por.Mt8,20+).Majednaktakżesenszbiorowy,zbudowanynaw.18(iw.22),wktórymSynCzłowieczyutożsamiasięwpewiensposóbzeświętymiNajwyższego,aleznaczenie,ojakimmowa
(równieżmesjańskie),jestprzedłużeniemznaczeniaindywidualnego:SynCzłowieczytozarazemgłowa,reprezentantimodelluduświętych.Takwłaśnieśw.Efremmyślał,żeprorokmawpolu
widzenianapierwszymmiejscuŻydów(Machabeuszów),ajeszczebardziejiwsposóbdoskonały—Jezusa.

14

PowierzonoMupanowanie,chwałęiwładzękrólewską,a

służyłyMuwszystkienarody,ludyijęzyki.PanowanieJegojest
wiecznympanowaniem,którenieprzeminie,aJegokrólestwonie
ulegniezagładzie.

7,13-14.Synczłowieczy.Określenie„synczłowieczy”jestzwyczajnym,powszechniestosowanymwyrażeniemsemickimokreślającymkogoślubcośjakoczłowieka,aprzynajmniejjako

posiadającegoczłowiecząpostać.WteologiiIzraelanajwyższyBóg,Jahwe,jedzienaobłokach.WmitologiikananejskiejopisanatutajrolaspełnianajestprzezEla,najwyższegopradawnegoboga(zob.
komentarzdoDn7,9),ijegosyna,Baala,którydosiadaobłoków.WjednymzmitówoBaaluJamm,symbolizującymorskichaos,zostajepokonany,zaśBaal-ogłoszonykrólemiobdarzonywiecznym
panowaniem.WstarożytnychmitachzobszaruMezopotamiiokonfliktachkosmicznych(np.wEnumaEliszlubMicieoAnzu)bóstwo(odpowiednio,MardukiNinurta)zwyciężagroźnychaosoraz
odzyskujewładzęipanowaniedlabogów.Danielbyłkształconynategorodzajuliteraturze,jegoobjawieniabudująteżnatychpodobieństwach,chociażwspólnemotywyzostałycałkowiciezmienione.
Wutworachzliteraturymiędzytestamentalnej,np.wPierwszejKsiędzeHenocha,orazwNowymTestamencieiliteraturzewczesnochrześcijańskiejpostaćsynaczłowieczegoutożsamiasięzMesjaszem.

Czterykrólestwa

15

Ja,Daniel,popadłemztegopowoduwniepokójducha,a

widzenia[powstałe]wmojejgłowieprzeraziłymnie.

7,15Posłowie„Daniel”pomijasię—jakwSeptorazwWulgacie—dwaniezrozumiałesłowaaram.

16

Przybliżyłemsiędojednegozestojącychizapytałemo

właściweznaczenietegowszystkiego.Onzaśodpowiedziałiwyjaśnił
znaczenierzeczy.

7,16.Jedenzestojących.AniołowiewyjaśniającysenswizjipojawiająsięrównieżwKsiędzeEzechielaiKsiędzeZachariasza,sąteżtypowymipostaciamiliteraturyapokaliptycznejz

okresuStaregoTestamentu.Żadnaztychpostaciniewystępujewznanejnamliteraturzemezopotamskiej.

17

Tewielkiebestiewliczbieczterech–toczterejkrólowie,którzy

powstanązziemi.

7,17.Czterykrólestwa.Natematmotywuczterechkrólestwwystępującegowliteraturzeantycznejzob.komentarzdoDn2,36-40.Próbaokreśleniaczterechkrólestwstałasięźródłem

wielukontrowersji.TekstniepodajewyjaśnieniażadnejzcechbestiipojawiającychsięwwizjiDaniela,zwyjątkiemtego,żerogioznaczająkrólów.Trudnostwierdzić,czyopisanecechy(np.trzyżebra
międzyzębamidrugiejbestii)symbolizująwydarzeniahistoryczne,czyteżsłużąinnemucelowi,np.dostarczająinformacjiocharakterzeomenu(zob.komentarzdoDn7,3).Szczegółytemogąsłużyć
jedyniedodaniubarwyobrazom.Jeślisymbolizująonejakąśrzeczywistośćhistoryczną,zdanijesteśmywyłącznienaspekulacje,wskazującokreślonezwiązkiznaczeniowe.Czytrzyżebramiędzy
zębamidrugiejbestiisymbolizująLidię,BabiloniEgipt-trzygłównepodbojeimperiumMedówiPersów?AmożeArarat,MinniiAszkenaz-krajepodbiteprzezMedów(Jr51,27-29)?Czycztery
głowyiskrzydłatrzeciejbestiitoczterejwodzowie,którzypodzielilimiędzysiebieimperiumAleksandraMacedońskiego?AmożechodzioczterechkrólówPersji,októrychmowawDn11,2?Czy
dziesięćrogówczwartejbestiioznaczakrólestwaprzyszłości?Amożeniepodległepaństwa,którewykształciłysięzimperiumAleksandraMacedońskiegopodkoniecIIIwiekuprzedChr.?Tekstbiblijny
nieodpowiadanatepytania,rozstrzygnięćniedostarczarównieżanalizatłahistorycznego.

18

KrólestwojednakotrzymająświęciNajwyższego,ibędą

posiadaćkrólestwonazawszeinawiekiwieków.

7,18święci.Użytenaoznaczenie„luduświętego”,jakw8,24;Ps34,10;Iz4,3;Lb16,3;por.Wj19,6+.
7,18.Święci.Wtekściejestmowao„świętych”,którzybędąnietylkoostatecznymidziedzicamikrólestwa(w.18,22,27),leczrównieżofiaramiucisku(wersety21,25).Chociażwielu

komentatorówuważa,żechodzitutajoludzipobożnych,termintenjestnajczęściejużywanywodniesieniudobytównadprzyrodzonych(podobniejestwprzypadkujegoodpowiednikawjęzyku
ugaryckimiaramejskimorazwutworachzeZwojówznadMorzaMartwego).Hipotezatazyskujedodatkowepotwierdzenie,bowiemzastępyniebieskiestająsięobiektematakuwpokrewnejwizji
zapisanejwnastępnymrozdzialeKsięgiDaniela(Dn8,10).

19

Potemchciałemsięupewnić,codoczwartejbestii,odmiennej

odpozostałychinaderstrasznej,któramiałazębyzżelazaimiedziane
pazury,apożerała,kruszyłaideptałanogamiresztę;

20

orazcodo

dziesięciurogównajejgłowie,icodoinnego,przedktórym,gdy
wyrósł,upadłytrzytamte.Rógtenmiałoczyiusta,wypowiadające
wielkierzeczy,iwydawałsięwiększyodswoichtowarzyszy.

21

Patrzyłem,arógtenrozpocząłwojnęzeświętymi,izwyciężałich,

22

ażprzybyłPrzedwiecznyisądzasiadł,awładzędanoświętym

Najwyższego,iażnadszedłczas,byświęciotrzymalikrólestwo.

7,22władzędanoświętym.BJ:„którywydałwyroknakorzyśćświętych”.Możnabytakżeprzetłumaczyć:„sądzostałprzekazanyświętym”.

23

Powiedziałtak:Czwartabestia–toczwartekrólestwo,które

będzienaziemi,różneodwszystkichkrólestw;pochłonieonocałą
ziemię,podepcejąinaprochzetrze.

24

Dziesięćzaśrogów–ztego

królestwapowstaniedziesięciukrólów,ponichzaśinnypowstanie,
różnyodpoprzednich,iobalitrzechkrólów.

7,24.Dziesięciukrólów.Przynajmniejwtymfragmenciewidaćwyraźnie,żedziesięćrogówsymbolizujedziesięćkrólestw/królów.ZimperiumAleksandraMacedońskiegopowstałEgipt

Ptolemeuszów,Seleucja,Macedonia,Pergamon,Pont,Bitynia,Kapadocja,Armenia,PartiaiBaktria.Niektórzykomentatorzyuważają,żeowychdziesięćkrólestwoznaczanastępcówCesarstwa
Rzymskiegomogącychnależećjeszczedoprzyszłości.

25

BędziewypowiadałsłowaprzeciwNajwyższemuignębił

świętychNajwyższego,postanowizmienićczasyiPrawo,a[święci]
będąwydaniwjegoręceażdoczasu,czasówipołowyczasu.

7,25WstychutrzecimiczwartymaluzjadoAntiochaEpifanesapolitykihellenizacji,azwłaszczadojegozakazuobchodzeniaszabatuiświąt(por.1Mch1,41-52).—Według4,13przez

„czas”wkońcowymstychunależyrozumiećrok.Trzyipółroku,półtygodnialat,z9,27odpowiadaprawieokresowiprześladowaniazarządówAntiocha.Taliczba—wyrażonazapomocączterdziestu
dwumiesięcy(potrzydzieścidni)lubtysiącadwustusześćdziesięciudni—zostałapodjętananowo,wsensietypologicznym,wAp11,2-3;12,14;13,5(por.teżŁk4,25iJk5,17):wyrażaonazatem,w
perspektywieustawicznieobecnejwDn,okresnieszczęśćdopuszczonychprzezBoga,okres,któregotrwaniebędzieograniczonezewzględunapocieszenieutrapionych.

7,25.ZmianaczasówiPrawa.Wmyślimezopotamskiejczasyiprawarządzonebyłyprzezkosmicznedekrety,którychucieleśnieniestanowiłaTablicaPrzeznaczenia.Zwyklepowierzano

jezgromadzeniubogówlubnaczelnemubóstwupanteonu.Wpewnejliczbieopowieścistarożytnychoweczasyiprawasąnadużywane.WEnumaElisznaruszajeKingu,pomocnikTiamat.WMicieo
Anzu(zob.komentarzdoDn7,7)potwór(Anzu)wykradaTablicęPrzeznaczenia,cozagrażapogrążeniemsięcałegokosmosuwchaosie.

7,25.Ażdoczasu,czasówipotowyczasu.Słowo„czas”matutajtakiesamoznaczeniejakwDn4,16(zob.komentarzdotegotekstu).Słowo„czasy”jestzwyczajnieformąliczbymnogiej

iniemusioznaczaćdwóchczasów.Babilończycyposiadalibardzozaawansowanąwiedzęwdziedziniematematykiistosunkowowcześnieprzedstawialibogówpodpostaciąliczb(Sin=30,Isztar=15).
Cowięcej,posiadającywartośćliczbowąizwiązkizplanetamibogowiepojawialisięwterminologiiastronomicznej,gdziecykliczneruchyplanetwykorzystywanodoobliczeńzwiązanychz
kalendarzem.Wszystkieteczynnikipowodują,żebardzotrudnojestrozszyfrowaćznaczenietejfrazy.

26

Wtedyodbędziesięsądiodbiorąmuwładzę,bygozniszczyći

zniweczyćdoszczętnie.

27

Apanowanieiwładzę,iwielkośćkrólestw

podcałymniebemotrzymaludświętyNajwyższego.KrólestwoJego
będziewiecznymkrólestwem;będąMusłużyływszystkiemocei
będąMuuległe.

28

Dotądopiszdarzenia.Mojemyślibardzoprzeraziły

mnie,Daniela;zmieniłemsięnatwarzy,leczzachowałemwydarzenie
wsercu.

Dn8

Wizjabaranaikozła

1

WtrzecimrokupanowaniakrólaBaltazaramiałemwidzenie,ja,

Daniel,potym,coujrzałempoprzednio.

8,1królaBaltazara.Otejosobistościzob.5,1+.-poprzednio.Podjętatuwizjazrozdz.7jestkontynuowanawwyraźniejszysposób.
8,1.Chronologia.Ustalenie,októryroktutajchodzi,napotykatrudnościomówionewkomentarzudoDn7,1.TrzecimrokiempanowaniaBaltazarabyłprzypuszczalnie550lub547przed

Chr.WwizjizDn7tylkojednoimperiumwymienionezostałozimienia(Babilon).Teraz,poupływiedwóchlat,podanonazwydwóch.

2

Gdypatrzyłempodczaswidzenia,zobaczyłemsiebiewSuzie,w

warowni,którależywkraju,Elam.Patrzyłemwwidzeniuiznalazłem
sięnadrzekąUlaj.

8,2Suza—jednazrezydencjikrólewskichzapanowaniaAchemenidów.Niewiadomo,czynależyrozumieć,żeDanielbyłrzeczywiściewSuzie,czystanowitoczęśćwizji.
—nadrzekąUlaj.BJ:„udrzwiUlaj”.JesttorzekaprzepływającaprzezSuzę.—„drzwi”,tłumaczenienazasadziedomysłu,mająceoparciewinnychprzekładachstarożytnychsłowa,które

występujetylkotutajorazww.3i6.Innirozumieją:„strumień”lub„potok”.

8,2.Geografia.Kanał[BT:„rzeka”]UlajprzebiegałwpobliżukrajuElam,ok.320kmodBabilonu.MiastoElammiałostaćsiępóźniejkrólewskąsiedzibąperskichkrólówzdynastii

Achemenidów,byłotowięcodpowiedniemiejscenawizjęprorocką.Kanałtenbyłsztucznymkorytemprzebiegającymnapółnocodmiasta,bliskozwiązanymzSuząwedługtekstównapisanych
pismemklinowymiźródełklasycznych.Danielmógłfaktycznieodbyćpodróż,zabardziejprawdopodobnenależyjednakuznać,żezostałtamprzeniesionywwidzeniu,podobniejakEzechiel.

3

Podniosłemoczyispojrzałem,aotojedenbaranstałnadrzeką;

miałondwarogi,obydwawysokie,jedenwyższyniżdrugi,awyższy
wyrósłpóźniej.

8,3Osymbolicebaranaorazkozłapor.Ez34,17niZa10,3.
—awyższywyrósłpóźniej.Wyższyzdwurogówtopotęgaperska—przerosłaonapotęgęMedów(w.20),poktórejnastąpiła,całkowiciejąwchłaniając.
8,3.Baranjakoperskiznakzodiaku/astralny.Wliteraturzepóźniejszej(pierwszewiekipoChr.)znakizodiakubyłyidentyfikowanezkrajami,np.baranoznaczałPersję.Niemajednak

dowodów,żetakiezwiązkiistniaływokresiepowstaniaKsięgiDaniela.Koncepcjaznakówzodiakupojawiłasięwokresiemiędzytestamentalnym.

4

Ujrzałembaranabodącego[rogami]kuzachodowi,północyi

południu.Żadnezezwierzątniemogłomusprostaćaniniktniemógł
uwolnićsięzjegomocy.Onzaśczynił,cochciał,istawałsięwielki.

5

Ajapatrzyłemuważnieiotoodzachoduszedłkoziołpocałej

powierzchniziemi,niedotykającjej.Koziołtenmiałokazałyróg
międzyoczami.

8,5Kozioł.MowaoAleksandrzeWielkim.Por.w.21i2,40;7,7;11,3.
—okazały.Nazasadziedomysłu.Możepoprostu„wypukłość”.

6

Podszedłondobaranaodwóchrogach,któregowidziałem,

stojącnadrzeką,irzuciłsięnaniegozcałązłością.

7

Zobaczyłem,jak

on,przybliżywszysiędobarana,rozzłościłsięnaniego,iuderzył
barana,izłamałobajegorogi.Baranniemiałsiły,bymustawić
czoło.On,więcpowaliłgonaziemięipodeptałnogami,aniebyło
nikogo,ktobywyrwałbaranazjegomocy.

8

Koziołurósłniezmiernie,

alegdybyłwpełnisił,wielkiróguległzłamaniu,anajegomiejscu
wyrosłyczteryinne–kuczteremstronomświata.

8,8ChodziośmierćAleksandraWielkiegoiopodziałjegopaństwa:w7,7autorprzechodzinagledodynastiiSeleucydów,wymieniającpoprzednikówAntiochaEpifanesa,októrym

bezpośredniobędziemowatutajww.9.

9

Zjednegoznichwyrósłinny,małyróg,iwzrastałnadmiernieku

południowi,kuwschodowiikuwspaniałemukrajowi.

8,9ikuwspaniałemukrajowi.MowaoPalestynie.
8,9.Małyróg.Wydajesię,żejesttoaluzjadokrólaSeleucydów,AntiochaIVEpifanesa,któregodziałaniawIIw.przedChr.zostanąszczegółowoopisanewkilkunastępnychhasłach.
8,9.Wspaniałykraj.ZtekstuDn11,16.41jasnowynika,żejesttowzmiankaoziemiIzraela.AntiochIIIwyruszyłnawschódprzeciwkoPartom,AramejczykomimieszkańcomBaktriiw

latach212-205przedChr.,zaśwroku200zdobyłkontrolęnadPalestynąpobitwiepodPanium.Jemuijegosynowi,AntiochowiIVEpifanesowi,nieudałosięopanowaćEgiptu(ażdoziem
południowych).AntiochIVprowadziłponadtokampaniewojennenawschodzie(przeciwkoArmeniiiElamowi),byłteżznanyzdziałańprzeciwkoJudzieiJerozolimie(zob.następnykomentarzi
komentarzdoDn11,21-39).

10

Wzniósłsięonażdowojskaniebieskiegoistrąciłnaziemię

częśćwojskaorazgwiazd,ipodeptałje.

8,10Gwiazdywedług12,3(iMt13,43)sąludemBożym.
8,10.Pokonaniewojskaniebieskiego.NaBliskimWschodzieokreślenie„zastępyniebieskie”oznaczałobogów,wielokrotniesymbolizowanychprzezciałaniebieskie(planetylub

gwiazdy).Bibliaposługujesięczasamitąfraząnaokreślenieniedozwolonegokultuowychbóstw(zob.komentarzdoPwt4,19).Kiedyindziejokreśleniategoużywasięwodniesieniudoanielskiej
rady/dworuJahwe(zob.komentarzdo2Krn18,18).Wtrzecimznaczeniusłowotoodnosisiędozbuntowanychaniołów(byćmożewIz24,21;zjawiskotoczęstopojawiasięwliteraturze
międzytestamentalnej).Nakoniec,możechodzićzwyczajnieogwiazdy,bezżadnychaluzjidonadprzyrodzonychpostaciznimizwiązanych(Iz40,26).WsceniezniszczeniaopisanejwMicieoErrzei
IszumieErrapowiada,żeograbiplanetyzichświetnościistrącigwiazdyznieba.Tutajwojskoniebieskieoznaczajednązsiłstającychdokosmicznejbitwy,którachwilowoulegapodnaporemzłego
rogu,leczdajewtensposóbdozrozumienia,żesłużyBogu.

11

WielkościądosięgałonniemalWładcywojska,odjąłMu

wiecznąofiaręizniszczyłdoszczętniemiejsceJegoprzybytku

8,11Władcywojska.MowaosamymBogu.
8,11.Codziennaofiara[BT:„wiecznaofiara”].Codziennaofiarabyłaofiarącałopalnąskładanąkażdegorankaiwieczora(zob.komentarzdoWj29,38iLb28,1-8).Symbolizowała

najbardziejpodstawowąliturgięświątyniimiałaistotneznaczeniedlazapewnieniaprzebywaniawniejobecnościJahwe.

12

ijegowojsko.Jakocodziennąofiaręskładałwystępekiprawdę

rzuciłnaziemię;działałzaśskutecznie.

8,12występek.BJ:„nieprawość”.Przekładprzybliżony.Możnarozumieć,żenieprawość(czyli„obrzydliwośćspustoszenia”)zastąpiłaofiaręwświątynilubżeprześladowcachciał,aby

ofiarabyłauważanazanieprawość.

13

Iusłyszałem,żejedenzeŚwiętychmówił,adrugiŚwięty

zapytałtego,którymówił:Jakdługo[potrwa]widzenie:wieczna
ofiara,zgubnanieprawość,przybytekipodeptanewojsko?

8,13jedenzeŚwiętych.Prawdopodobnieanioł(por.4,10).
—tego,którymówił.Dosł.:„takiegokogoś,ktomówił”.Przedstawienieobjawieniawpostacitajemniczegodialogu,gdziepytaniastawiasamwizjoner,znajdujesięwZa1,8-17.
—wiecznaofiara.WSeptdodane:„zniesiona”.

14

Onzaśpowiedziałdoniego:Jeszczeprzezdwatysiącetrzysta

wieczorówiporanków,następnieświątyniaodzyskaswojeprawa.

8,14doniego.Wedługprzekładówstarożytnych.Teksthebr.:„mi”.
—Zatembądźtodwatysiącetrzystadni,bądźtysiącstopięćdziesiątdni,jeśliwyrażenieoznaczadwieofiarydziennie,zawieszonenaokresprześladowania.Jednaidrugaliczbaoddalasię

znacznieodtrzechipółroku(tysiącadwustusześćdziesięciudni)z7,25,asenspozostajeniejasny.

—odzyskaswojeprawa.Tenterminpozasensemhistorycznymmieściwsobiesensmesjański.
8,14.Dwatysiącetrzystawieczorówiporankówdoponownegopoświęcenia.Niezłożenie2300ofiar(każdegodniaskładanodwie)oznaczałobyupływ1150dni(ok.trzechlatidwóch

miesięcy).AntiochIVEpifanesrozpocząłskładaniewświątyniofiarswoimbogomdwudziestegopiątegodniamiesiącaKislew(grudzień)w167przedChr.,musiałjednakwcześniejzabronić
wykonywaniażydowskichrytuałów(wspomnianootymw1Mch1,44-51).Niejestznanadokładnadataproroctwaijegorealizacji.PonownepoświęcenieświątynipopowstaniuMachabeuszówmiało
miejscewtrzylatapodniujejprofanacji,tj.dwudziestegopiątegodniamiesiącaKislew,w164przedChr.

Wyjaśnieniewizji

15

Gdyja,Daniel,oglądałemwidzenieiroztrząsałemjego

znaczenie,otostanąłprzedemnąktośowyglądziemężczyzny,

16

i

usłyszałemgłosludzkinad[rzeką]Ulaj,którywołałtymisłowami:
Gabrielu,wyjaśnijmuwidzenie!

8,16nad.Wtekściehebr.:„między”,comożeodnosićsiędoskrzydełdrzwi(por.w.2).
8,16.Gabriel.Jesttopierwszytekstbiblijny,wktórympojawiasięimięanioła.JedynyminnymaniołemwymienionymwBibliizimieniajestMichał(zob.Dn10,13).Wliteraturze

międzytestamentalnej(PierwszaKsięgaHenocha)Gabrielodpowiadazarajskiogród.WZwojuWojnyzQumranjestjednymzarchaniołówotaczającychtronBoga.OnteżprzynosiMaryiwiadomośćo
tym,żeurodziJezusa(Łk1,19).AniołynietylkoprzekazywaływiadomościodBoga,leczwyjaśniałyichtreśćiodpowiadałynazwiązaneznimipytania.Gabrielzostałtutajukazanyjakoten,który
potrafipodaćznaczeniewidzenia.Wpoliteistycznymkontekściestarożytnegoświataposłańcamibogówbylizwykleinnibogowie(niższejrangi).WMezopotamiirolęposłańcówbogówpełniłNuskai
Kakka,zaśwmitologiigreckiej-Hermes.WśnieNabonidapojawiasięmłodzieniec,bypodaćznaczenieomenu,któryzaobserwowanonaniebie.

17

Podszedł,więcondomiejsca,gdziestałem,agdyprzybył,

przeraziłemsięipadłemnatwarz.Ipowiedziałdomnie:Wiedz,synu
człowieczy,żewidzenieodnosisiędoczasówostatecznych.

18

Gdyon

zemnąrozmawiał,padłemoszołomionytwarząkuziemi;wtedy
dotknąłmnie,postawiłmnienanogi

19

ipowiedział:Otooznajmięci,

comanastąpićprzykońcugniewu,bowidzeniedotyczykońca
czasów.

8,19przykońcugniewu.ZpunktuwidzeniawszechwiedzyiwoliBożejczasnieszczęściajestczasemGniewuBożego(por.11,36;Iz10,25;26,20;1Mch1,64).

20

Baran,któregowidziałeśzdwomarogami,[oznacza]królów

MedówiPersów.

21

Koziołzaś–królaJawanu,awielkirógmiędzy

jegooczami–pierwszegokróla.

22

Rógzaś,któryuległzłamaniu,i

czteryrogi,cowyrosłynajegomiejsce,toczterykrólestwa,które
powstanązjegonarodu,będąjednakpozbawionejegomocy.

8,22.Królestwa.Nieulegawątpliwości,kimjestkrólprzedstawionypodpostaciąwielkiegorogu-toAleksanderWielki,któregogreckaarmiastarławpyłimperiumperskiewlatach335-

331przedChr.KiedyAleksanderWielkizmarłnieoczekiwaniew323przedChr.wwieku33lat,dwajpretendencidotronu(nieprawyprzyrodnibrat,FilipArridajos,synAleksandraiRoksany,oraz
AleksanderIV,urodzonydwamiesiącepośmierciojca)objęliwładzęformalną,leczfaktyczniesprawowalijądoświadczeniwodzowie,Antypater(wicekrólMacedonii),Perdikkas(wódzarmii
macedońskiej)iKrateros(pełniącypieczęnadskarbemidoradzającyArridajosa).W321przedChr.trzejregencibylizesobątakskłóceni,żewydałimbitwęczwartyuczestnikwalkiowładzę,
Ptolemeusz,któryrządziłwEgipcie.Kraterospoległwbitwie,zaśPerdikkaszostałzamordowanywwynikubuntukilkuswoichgenerałów,zktórychjednymbyłSeleukos.WtymczasieAntypaterobjął
przywództwoiumieściłswojegoprzyjaciela,Antygona,wmiejscupierwejnależącymdoPerdikkasa.W319przedChr.wpodeszłymwiekuzmarłAntypaterimimowyznaczeniananastępcękogo
innegowciągudwóchlatjegosynKassanderopanowałMacedonięiwiększączęśćobszaruGrecji.Latem317przedChr.przeciwnicyKassandrastraciliFilipaArridajosa.AleksanderIVijegomatka,
Roksana,umieszczenizostaliwareszciedomowym,chociażstraconoichdopierow310przedChr.Terazwładali:Kassandernazachodzie,PtolemeuszwEgipcie,Antygonnawschodzie.GdyAntygon
podjąłpróbęumocnieniaswojejwładzynawschodzie,chcączdominowaćSeleukosa(pełniącegoterazurządnamiestnikaBabilonu),tenw315przedChr.ujawniłintrygiAntygonapozostałymwodzom-
Ptolemeuszowi,KassandrowiiLizymachowi(namiestnikowiTracji).Wojnatrwałaażdo311przedChr.,kiedytoAntygonzwróciłsięozawarciepokojudoPtolemeusza,KassandraiLizymacha,
pozostawiającSeleukosaodizolowanego,leczpanującegowBabilonii.Około309przedChr.PtolemeuszpostanowiłruszyćprzeciwkoAntygonowi,zapuściłsięjednakzbytdalekoipodkoniec306
przedChr.zostałzaatakowanyprzezAntygonaijegosyna,Demetriosa.InwazjaAntygonanaEgiptzakończyłasięfiaskiemiw305przedChr.PtolemeuszwrazzKassandrem,Seleukosemi
Lizymachem(najprawdopodobniejtoichwłaśnienależyutożsamiaćzczteremarogami)ogłosilisięnastępcamiAleksandraWielkiego.Jednakpotrzebabyłojeszczeczterechlat,byAntygonpoległw
bitwiepodIpsos,w301przedChr.;Kassanderzmarłzaledwietrzylatapóźniej(298przedChr.).ChociażDemetriosnieprzestawałstwarzaćproblemów,podziałimperiumAleksandraWielkiegona
czterypaństwastałsięostatecznymrezultatemtrwającychdwadzieścialatzmagańosukcesjęponim.

23

Aprzykońcuichpanowania,gdywystępnidopełniąswejmiary,

powstaniekrólookrutnymobliczu,zdolnyrozumiećrzeczytajemne.

8,23Drugistychdosł.:„jakprzywypełnieniusię(ich)grzechów”,tzn.gdymiarasięprzebierze.

24

Jegomocbędziepotężna,aleniedziękiwłasnejsile.Będzie

podejmowałrzeczydziwneidoznapowodzeniawswych
poczynaniach;obróciwniweczpotężnychinaródświętych.

8,24niedziękiwłasnejsile.PrześladowcajestnarzędziemgniewuBożego.
—Będziepodejmował.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„zniszczy”.

25

Przyjegoprzebiegłości...nawetknowaniebędzieskutecznew

jegoręku.Staniesięonwyniosływsercuiniespodziewaniezgotuje
zagładęwielu.PowstanieprzeciwNajwyższemuPrzywódcy,leczbez
udziałurękiludzkiejzostanieskruszony.

8,25bezudziałurękiludzkiej.JesttuchybajednocześniealuzjadozakończeniażyciaprzezAntiochabezużyciaprzemocy,boumarłonzprzygnębienia(1Mch6,8-16;2Mch9),orazidea,

żeśmierćprześladowców,takjakichsukcesy(w.24),jestwrękachsamegoBoga(por.2,34).

8,23-25.Królookrutnymobliczu.Opispodanywwersetach23-25pasujedopostaciAntiochaIVEpifanesa,którypanowałod175do164przedChr.Jegomądrośćuległawypaczeniu,

przeradzającsięwobłudę,intrygę,wystawianiesojusznikówdowiatruizdradę.Natematpodsumowaniajegodziałańzob.komentarzdoDn11,21-39.

26

Widzeniezaśowieczorachirankach,jakieopowiedzianotobie,

jestprawdziwe.Tyjednakwidzenieokryjmilczeniem,bodotyczy
onodniodległych.

8,26WodróżnieniuoddwóchproroctwEzechiela(12,21-28),spełnionychprawienatychmiast,wizjeDanielaucieleśniąsiępookresieobjawionymwsposóbniejasny(czwartystych;por.

12,4.9-13).

8,26.Zapieczętowaniewidzenia[BT:„widzenieokryjmilczeniem”].Zob.komentarzdoDn1.2,4.

27

Wtedymnie,Daniela,ogarnęłaniemocichorowałemprzez

[wiele]dni.Następniewstałemizałatwiałemsprawykrólewskie;
byłemjednakporuszonywidzeniem,gdyżniemogłemgozrozumieć.

Dn9

Proroctwoosiedemdziesięciutygodniach

1

WpierwszymrokuDariuszazroduMedów,synaArtakserksesa,

sprawującegowładzęnadkrólestwemchaldejskim,

9,1nadkrólestwemchaldejskim.Zob.7,5+i6,1+.
9,1.Chronologia.Zakładając,żepanowanieDariuszaMedazbiegałosięzpanowaniemCyrusa,pierwszymrokiemjegopanowaniabył539przedChr.Ponownieczasodgrywatutajważną

rolę,ponieważnamapiestarożytnychimperiówdokonywałysięwówczasdużezmiany(zob.komentarzdoDn7,1).

2

wrokupierwszymjegopanowania,ja,Daniel,dociekałemw

Pismachliczbylat,któreobjawiłPanprorokowiJeremiaszowi,żema
siędopełnićsiedemdziesiątlatspustoszeniaJerozolimy.

9,2.ProroctwoJeremiasza.W597przedChr.prorokJeremiasznapisałlistdowygnańców(Jr29),informując,żeokreswygnaniabędziewynosiłsiedemdziesiątlat.Towłaśnie

przypuszczalnieinteresujeDaniela,któryzastanawiasię,czyczaspowrotujużnadszedł.

3

Zwróciłem,więcsweobliczedoPanaBoga,oddającsię

modlitwieibłaganiuwpostach,pokucieipopiele.

9,3.Wpostach,pokucieipopiele.WStarymTestamenciepostwznaczeniureligijnymmazwiązekzprośbązanoszonądoBoga.Ogólnazasadajestnastępująca:doniosłośćprośby

powodujetakwielkiezatroskaniesprawamiduchowymi,żerzeczymaterialneschodząnadalszyplan.Wtymznaczeniupostjestprocesemprowadzącymdoduchowegooczyszczeniaiukorzeniasię
człowiekaprzedBogiem(Ps69,11).Posypywaniegłowypyłem,prochemlubpopiołembyłotradycyjnymwyrazemżałobywStarymTestamencieiwokresienowotestamentalnym.Zwyczajten
praktykowanorównieżwMezopotamiiiKanaanie.Wieleobrzędówżałobnychstanowiłowyrazidentyfikacjiżyjącychztymi,którzyodeszli.Łatwomożnazrozumieć,dlaczegoposypywaniegłowy
popiołemirozdzieranieszatmogłobyćsymbolicznymprzedstawieniempogrzebuirozpadu.Wórpokutnywykonanybyłzsierścikozłalubwielbłąda,szorstkiiniewygodny.Wwieluprzypadkachwór
pokutnystanowiłajedynieprzepaskabiodrowa.

ModlitwaDaniela

4

ImodliłemsiędoPana,Bogamojego,wyznawałemimówiłem:

OPanie,Bożemój,wielkiistraszliwy,którydochowujeszwiernie
przymierzatym,coCiebiekochająiprzestrzegająTwoichprzykazań.

9,4Następującamodlitwawykorzystujewielereminiscencjibiblijnych.JestzbliżonadomodlitwyAzariaszaw3,25-45,posłużyłateżzamodeldlaBa1i2.

5

Zgrzeszyliśmy,zbłądziliśmy,popełniliśmynieprawośći

zbuntowaliśmysię,odstąpiliśmyodTwoichprzykazań.

6

Niebyliśmy

posłuszniTwoimsługom,prorokom,którzyprzemawialiwTwoim
imieniudonaszychkrólów,donaszychprzywódców,donaszych
przodkówidocałejludnościkraju.

7

UCiebie,Panie,sprawiedliwość,

aunaswstydnatwarzach,jaktojestdziśunas–mieszkańcówJudyi
Jerozolimy,icałegoIzraela,ubliskichidalekich,wewszystkich
krajach,dokądichwypędziłeśzpowoduniewierności,jakąCi
okazali.

8

Panie!Wstydnanaszychtwarzach,naszychkrólów,naszych

przywódcówinaszychojców,bozgrzeszyliśmyprzeciwTobie.

9

Ale

Pan,Bógnasz,jestmiłosiernyiokazujełaskawość,mimoże
zbuntowaliśmysięprzeciwNiemu

10

iniesłuchaliśmygłosuPana,

Boganaszego,bypostępowaćwedługwskazań,którenamdałprzez
swojesługi,proroków.

11

CałyIzraelprzekroczyłTwojePrawoi

pobłądził,niesłuchającTwegogłosu.Spadłonanasprzekleństwo
[poparte]przysięgą,którezostałozapisanewPrawieMojżesza,sługi
Bożego;zgrzeszyliśmy,bowiemprzeciwNiemu.

12

Spełnił,więc

słowo,jakiewypowiedziałprzeciwnaminaszymwładcom,którzy
panowalinadnami,żesprowadzinanaswielkienieszczęście,jakiego
niebyłopodcałymniebem,ajakiespadłonaJerozolimę.

9,12władcom,którzypanowalinadnami.Dosł.:„sędziom,którzynassądzili”.

13

TakjakzostałonapisanewPrawieMojżesza,przyszłonanas

całetonieszczęście;nieprzebłagaliśmyPana,Boganaszego,
odwracającsięodnaszychwystępkówinabywającznajomościTwej
prawdy.

14

Czuwał,więcPannadnieszczęściemisprowadziłjenanas,

boPan,Bógnasz,jestsprawiedliwywewszystkichswych
poczynaniach,myzaśnieusłuchaliśmyJegogłosu.

9,14Czuwał...Pan.WJr1,11-12(por.Jr31,28;44,27)symboldrzewamigdałowego(szeqed)przywołujewyrocznięJahwe,któryczuwa(szôqed)nadwypełnieniemswegosłowazarówno

nadobre,jakinanieszczęście.

15

Ateraz,Panie,Bożenasz,którywyprowadziłeśswójnaródz

ziemiegipskiejmocnąręką,zyskującsobieimię,jakietrwadodziś:
zgrzeszyliśmyipopełniliśmynieprawość.

16

Panie,wedługTwojego

miłosierdzia,niechustanieTwójzapalczywygniewnadTwoim
miastem,Jerozolimą,nadTwojąświętągórą.Bozpowodunaszych
grzechówiprzewinieńnaszychprzodkówstałasięJerozolimailud
Twójprzedmiotemszyderstwauwszystkichwokółnas.

9,16wedługTwojegomiłosierdzia.Dosł.:„wedługwszystkichTwoichsprawiedliwości”,czyliwimięsprawiedliwościokazanejwczynach,zapomocąktórych„rewindykowałeś”swójlud.

17

Terazzaś,Bożenasz,wysłuchajmodlitwyTwojegosługiijego

błagańirozjaśnijsweobliczenadświątynią,którależyzniszczona–
zewzględunaCiebie,Panie!

9,17Por.1Krl8,28;Ne1,6.11;Ps130,2.
—naCiebie.WedługTeodocjonaiw.19.Teksthebr.:„przezwzglądnamojegoPana”.

18

Nakłoń,mójBoże,swegouchaiwysłuchaj!Otwórzsweoczyi

zobacznaszespustoszenieimiasto,nadktórymwzywanoTwego
imienia.AlbowiemzanosimymodlitwydoCiebie,opierającsięniena
naszejsprawiedliwości,aleufniwTwojewielkiemiłosierdzie.

9,17-18.Spustoszeniemiastaiświątyni.JerozolimazostałazniszczonaprzezBabilończykóww586przedChr.ibyłaniczymwięcejjakopuszczonąruiną.Odczasurozebraniaiusunięcia

świątyniminęłopięćdziesiątlat.

19

Usłysz,Panie!Odpuść,Panie!Panie,zwróćuwagęidziałaj

niezwłocznie,przezwzglądnasiebiesamego,mójBoże!BoTwojego
imieniawzywanonadTwymmiasteminadTwymnarodem.

Wyjaśnienieproroctwaotygodniach

20

Gdyjeszczemówiłemimodliłemsię,wyznającgrzechyswoje,

swojegonarodu,Izraela,iskładającprzedPanem,Bogiemmoim,
błaganiazaświętągóręmojegoBoga,

21

gdywięcjeszcze

wymawiałem[słowa]modlitwy,mążGabriel,któregospostrzegłem
przedtem,przybyłdomnie,lecącpośpiesznie,wporzewieczornej
ofiary.

9,21przybyłdomnie,lecącpośpiesznie.Dosł.:„lecąclotem,dotknąłmnie”.
9,21.Pospiesznylot.WIz6latająistotyokreślanemianemserafinów,zaśwZa5pojawiasięwizjadwóchkobietzeskrzydłami,którelatająniczymanioły.Chociażinneistoty

nadprzyrodzone(wcześniejwymienioneorazcherubiny)ukazanezostałyzeskrzydłami,aniołowie(posłańcy)ichnieposiadalimimoartystycznychprzedstawieńzokresuostatnichtysiącapięciusetlat.
Wsztucemezopotamskiejstrażniczeistotyprzedstawianesązeskrzydłami,podobniejakróżnedemony.Wliteraturzemiędzytestamentalnejnajwcześniejszawzmiankaolatającychaniołachpojawiasię
wPierwszejKsiędzeHenocha(chociażwtymokresiedokategoriitejzaliczanocherubinyiserafiny).Hebrajskiezdaniemacharakterzłożonyiwielukomentatorówuważa(podającuzasadnione
powody),żewtekściechodziraczejoznużenie(y’p)niżlot('wp).

9,21.Czaswieczornejofiary.UŻydówdzieńkończyłsięok.godzinyszóstej(niezaś,jakunas,opółnocy).Wrezultaciewieczornąofiaręskładanopóźnympopołudniem,pomiędzy

godzinątrzeciąiczwartą.

22

Przybył,rozmawiałzemnąipowiedział:Danielu,wyszedłem

teraz,bycidaćcałkowitezrozumienie.

9,22Przybył.ZaSeptiprzekłademsyr.Teksthebr.:„sprawił,żezrozumiałem”.

23

Gdyzacząłeśbłagalnemodlitwy,wypowiedzianosłowo,jazaś

przybyłem,bycijeoznajmić.Tyjesteś,bowiem[mężem]
umiłowanym.Przeniknij,więcsłowoizrozumwidzenie:

9,23[mężem]umiłowanym.Pierwszesłowodomyślne.Por.10,11.19.WWulgacie:„mążpragnień”,leczchodziraczejoupodobaniaBożewobecDaniela,anieopragnieniajegoduszy.
—widzenie.Następująceproroctwo,równoleglezproroctwamiwsąsiednichrozdziałach,dotyczyprześladowaniazarządówAntiocha,leczstylliterackijesttualuzyjnyitajemniczy(niema

imionwłasnych,aliczbyzostałykonwencjonalniezaokrąglone),cooznacza,żetekstmaszerszeznaczenie.Jakozapowiedźkrólestwamesjańskiego(2,28+;7,13+),proroctwozyskaostatecznąrealizację
wczasieChrystusaiKościoła.Erapełni,opisanaww.24,nieskończenieprzerastajakikolwiekpowrótdopokoju.Uszczegółowienieww.25-27,którezawierająopisokresówpoprzedzających,
pozostajeniejasne.

24

Ustalonosiedemdziesiąttygodninadtwoimnarodemitwoim

świętymmiastem,bypołożyćkresnieprawości,grzechobłożyć
pieczęciąiodpokutowaćwystępek,awprowadzićwieczną
sprawiedliwość,przypieczętowaćwidzenieiprorokainamaścić
Święteświętych.

9,24siedemdziesiąttygodni.Chodziodoskonałąliczbętygodnilat.PunktemwyjściadoobliczaniajestdataobjawieniadanegoJeremiaszowi(por.w.25).Przewidzianykoniecto

odbudowanieJerozolimyipowrótwygnańców,któryw2Krn36,22-23(=Ezd1,1-3)jawisięjakozrealizowanyprzezwyzwalającydekretCyrusazr.538.

—przypieczętować.Znaczyto„położyćkresczemuś”albo„zagwarantować”,atu—„wypełnić”.
—Święteświętych.Chodzioołtarz,świątynięluboarcykapłana(por.1Krn23,13):odnowienieświętegokapłaństwazbiegasięzodnowieniemołtarzaorazświątyniijestprzewidzianewtej

samejperspektywieprorockiej.

9,24.Siedemdziesiątsiódemek[BT:„siedemdziesiąttygodni”].Cosiedemlatprzypadałrokszabatowy(zob.szczególnieKpł26,34-35orazodnośnikdoniegow2Krn36,21).Cykl

siedmiulatszabatowychtworzyłcykljubileuszowy,podkoniecktóregouwalnianoniewolnikówizwracanoziemiępierwotnymwłaścicielom(Kpł25).Siedemdziesiątcykliszabatowychrównasię
dziesięciucyklomjubileuszowym.Wtekściewskazanopierwszycykljubileuszowy(siedemsiódemek/tygodniww.25)iostatnicyklszabatowy(siedemdziesiątytydzień).Jasnejestzatem,żeowe
liczbypełnesąznaczeńteologicznych.WMezopotamiiliczbysiedemisiedemdziesiątsymbolizowałypełnąmiaręczasu.Schematyczneużycieterminu„tygodnie”pojawiasięliteraturzeżydowskiej,np.
wPierwszejKsiędzeHenocha(wApokalipsieTygodni),zaśokressiedemdziesięciutygodniwystępujewtekstachzQumran.Schematyczneużycieczasuokreślanejestjako„chronografia”,pojęcieróżne
od„chronologii”.

9,24.Zapieczętowaniewidzeniaiproroctwa[BT:„przypieczętowaćwidzenieiproroka”].Opatrzeniepieczęciądowodziautentycznościproroctwa.Potwierdzenieprawdziwości

proroctwaJeremiaszaiwizjiDanielamiałozostaćudzielonedopieropoupływiewyznaczonegoczasu.

9,24.Namaszczenietego,conajświętsze.Obrzędpoświęcenia,obejmującynamaszczenieioczyszczenieŚwiętegoŚwiętychwWj29(szczególniewwersetach36-37),stanowitło

wystarczającedozrozumieniategostwierdzenia.Zbezczeszczenieświętegomiejscawymagałojegooczyszczenia.Równieżasyryjskieinskrypcjeświątynnewspominająoświątyni,któramiałazostać
naprawionaiodnowionaprzezprzyszłegoksięcia.

25

Tyzaświedzirozumiej:Odchwili,kiedywypowiedziano

słowo,żenastąpipowrótizostanieodbudowanaJerozolima,do
Władcy-Pomazańca–siedemtygodni;iwciągusześćdziesięciudwu
tygodnizostanąodbudowanedziedzinieciwał,jednakwczasach
pełnychucisku.

9,25doWładcy-Pomazańca.OMesjaszu,czylio„namaszczonym”,por.Wj30,22+;1Sm9,26+;Iz45,1.NajstarsiOjcowieKościołaniesązgodnicodotożsamościtegoWładcy-Mesjasza

aninawetcodotwierdzenia,iżw.26masięodnosićdośmierciJezusa.Niektórzyprzesuwająostatnitydzieńnakoniecczasów.

—Wsiódmymstychumowaoodbudowiepodpanowaniemperskim.
9,25.Wypowiedzianosłowo,żenastąpipowrótizostanieodbudowanaJerozolima.Niektóreprzekładypodają„dekret”,wprzypisachzaznaczając,żewtekścieoryginalnymjest

„słowo”.Chodzinajprawdopodobniejowyrocznięprorocką,niezaśodekretkrólewski.Tosamopołączenieczasownikairzeczownikapojawiasięwwersecie23(„wypowiedzianosłowo”).Takie
rozumienie„słowa”uzasadniadodatkowofakt,żeDanielrozmyślaopiśmieJeremiasza,któryogłosiłwyrocznięprorockąopowrocieiodnowieniuJerozolimywswoimliściedowygnańców(zob.
komentarzdoDn9,2).ZobaczszczególnietekstJr29,10.„Wypowiedzenie”tegosłowamożnazatemdatowaćnalata587-594przedChr.

9,25.Uliceirów[BT:„dziedzinieciwał”].„Ulice”oznaczająmiejskieskweryiplaceodgrywającekluczowąrolęwurbanistycznymplaniemiasta.Tamwłaśnieodbywałysię

zgromadzeniapublicznemieszkańców,rozgrywałysięwydarzeniapolityczneiprowadzonohandel.„Rów”możeoznaczaćjedyniesuchąfosęstanowiącątypowyelementsystemuobronnegomiasta.
Połączenieobydwuelementówwskazuje,żeJerozolimabędzieponowniemiejscembezpieczeństwaipomyślności,spełniającymwszystkieswefunkcjecywilnejakosprawniedziałającyośrodek
miejski.

26

AposześćdziesięciudwóchtygodniachPomazanieczostanie

zgładzonyiniebędziedlaniego...Miastozaśiświątyniazginąwrazz
wodzem,którynadejdzie.Koniecjegonastąpiwśródpowodzi,ido
końcawojnypotrwajązamierzonespustoszenia.

9,26„Pomazańca”tegozaTeodocjonemmożnautożsamićzarcykapłanemOniaszemIII(por.2Mch4,30-38),pozbawionymurzęduok.r.175izamordowanymprzezludziAntiocha

Epifanesa:byłbytorównieżksiążęprzymierzaz11,22.

—dlaniego...Tujednosłowomusiałowypaśćztekstu.Teodocjonuzupełnia:„winy”.Zaproponowano:„następcy”.
—spustoszenia.Mowaotych,którezamierzyłBóg(por.8,25+).
9,25-26.Pomazaniec.Należyzauważyć,żehebrajskirzeczownikmaformęnieokreśloną,oznaczazatemraczejpostaćmesjańską(namaszczonego)niżkonkretnegoMesjasza.Wówczesnej

literaturzeprorockiejtermintennieprzybrałjeszczecharakterutechnicznego,oznaczającegoidealnegoprzyszłegokrólaDawidowego(oprócztegofragmentutermin„Pomazaniec”pojawiasięjedyniew
Iz45,1,wodniesieniudoCyrusa,iwHa3,13wsposóbogólny).Kapłanówikrólównamaszczano,bymoglipełnićswójurządwIzraelu.Niektórzykomentatorzyutrzymują,żedwaodnośnikinatemat
Pomazańcawymagająistnieniadwóchpomazańców-pierwszyPomazaniecmiałsiępojawićpopierwszymcykluczterdziestulat(byćmożechodzioCyrusa,ponieważuznanyjużzostałza
namaszczonegowpismachprorockich;wtekściemożeteżjednakchodzićoprzywódcówpowracającychuchodźców,np.ZorobabelalubJozuego);drugimiałbyćzgładzonyprzednastaniemostatniego
tygodnia.Hipotezatawydajesięuzasadnionawświetlehebrajskiejinterpunkcji,którasugeruje,żepomiędzydwiemaliczbamipowinnaznajdowaćsiękropka,zamiastposłowach„siedemtygodnii
sześćdziesiątdwatygodnie”.OkresczterdziestusiedmiulatoddzielałupadekJerozolimy(586przedChr.)oddekretuCyrusa(539przedChr.).

9,26.Pomazanieczostaniezgładzony.Badaczenajczęściejpodają,żeowymzgładzonympomazańcembyłOniaszIII-arcykapłanzamordowanyw171przedChr.przezAntiochaIV

Epifanesa(zob.Dn11,22).Wielubadaczyuważa,żehipotezatajestniepodważalna,ponieważwydarzenieowozapoczątkowałotrwającysiedemlatokresprześladowańobejmującysprofanowanie
świątyniw167przedChr.

27

Utrwalionprzymierzedlawieluwciągujednegotygodnia.A

okołopołowytygodniaustanieofiarakrwawaiofiarapokarmowa.Na
skrzydlezaśświątynibędzieohydaziejącapustkąiprzetrwaażdo
końca,doczasuustalonegonaspustoszenie.

9,27Pierwszystychwyjaśniasięchybawświetle11,30-32:„przymierze”oznaczatutajzgromadzeniesiębezbożnychwokółtyrana,którywciągnąłichdozdradyświętegoprzymierza.Por.

1Mch1,21.43.52;2Mch4,10n.

—ustanieofiara.ZniesieniedawnejofiarynieoznaczatutajzastąpieniajejofiarąNowegoPrzymierza:paralelnepassusywskazują,żejestonodziełembezbożnych.
—świątyni.Toniezostałosprecyzowanewtekściehebr.,leczsensjestoczywisty.
—ohydaziejącapustką.BJ:„obrzydliwośćspustoszenia”.Dosł.:„obrzydliwośćprzerażająca”lub„pustosząca”.Wyrażenie(sziqqucîmmeszomem),któregoprzekład,uświęcony

zwyczajem,zachowanowBJ,maprzywoływaćzjednejstronystarożytnychbaalijakoprzedmiotyidolatriiwypominanejniegdyśIzraelowiprzezproroków(sziqquctopogardliwyodpowiedniksłowa
Baal,aszomemtworzygręsłówzfenickimtytułemtychbaali=„królnieba”,baalszamem),zdrugiejzaś—ZeusaOlimpijskiego,któremupoświęconoświątynięjerozolimską(por.2Mch6,2).

9,27.Ohydaziejącapustką.Konsekwentneposługiwaniesięrzeczownikiemtłumaczonymjako„pustka/spustoszenie”(szmm,zob.teżDn8,13)wydajesięzabiegiemcelowym.Kult

syryjskiegobóstwaBaalSzama(„PanaNieba”)zostałwprowadzonydoświątyniinaołtarzofiarnyprzezsyryjskichobywateli,którychsprowadzilidoJerozolimyAntiochiwódzjegowojsk,
Apolloniusz.AntiochoddawałcześćtemubóstwujakoZeusowiOlimpijskiemu.ZbezczeszczenieświątynidokonaneprzezAntiochastałosiępierwowzoremwszystkichprzyszłychprofanacji.Jednak
jużwVIw.przedChr.wyobrażenietomiałoprecedens.WutworzezatytułowanymPoetyckaopowieśćoNabonidziekapłaniMardukapodająlistęprzewinień,któredoprowadziłydojegoupadkui
pozbawieniatronunarzeczperskiegokrólaCyrusa.Wśródoskarżeńznajdujesięzarzut,żewzniósłonohydę-dziełobezbożności(posągbogaNannaumieszczonywświątyniMarduka)-inakazał
zaprzestaniesprawowanianajważniejszychrytuałów.

Dn10

LOSNARODUŻYDOWSKIEGODOCZASÓW

ZBAWIENIA

Wizjamężawbiałychszatach

1

Wtrzecimroku[panowania]królaperskiego,Cyrusa,

Danielowi,któremunadanoimięBelteszassar,zostałoobjawione
słowo,słowoniezawodne:wielkawojna.Onprzeniknąłsłowoi
zrozumiałwidzenie.

10,1wielkawojna.Dosł.:„wielkilegion(lub:„armia”)”.Chodziniewątpliwieowojnęprowadzonąprzezaniołów,aopisanąww.12-21.
10,1.Chronologia.TrzecimrokiempanowaniaCyrusawBabiloniebył537/536przedChr.Wydarzeniatebyłybardzobliskiepierwszejfaliuchodźcówpowracającychzniewolii

przystępującychdoodbudowyświątyni(wydarzeńopisanychwEzd1).Werset4wskazuje,żewidzeniemiałomiejscedwudziestegoczwartegodniapierwszegomiesiąca(Nisan).Odpowiadałobyto
początkowikwietnia.ObchodyŚwiętaPaschyiŚwiętaPrzaśników(14-21Nisan)przypadałybynatrwającytrzytygodnieokresprzygotowańDaniela.

10,1.Cyrus.Cyrus,królPersji,byłjednymznajwiększychzdobywcówwdziejachświata.OdziedziczyłontronPersjiposwoimojcu,KambyzesieI,w559przedChr.Wroku556przed

Chr.babilońskikrólNabonid,podwpływemsnu,zerwałtraktat,któryprzezponadpółstuleciawiązałjegokrajzMedami,izawarłprzymierzezCyrusem.DałotoCyrusowiwiększepolemanewruw
stosunkachzMedami(rządzonymiwówczasprzezjegodziadka,Astygesa),którychpaństwopodbiłw550przedChr.PowstałowtensposóbnoweimperiumMedówiPersów,którerozciągałosięna
całymobszarzedzisiejszegoIranu.W546przedChr.CyruspokonałLidię,królestwozAnatolii,iJonię.Wciągupięciunastępnychlatumocniłswojąwładzęnadplemionamipółnocno-wschodniego
Iranu.UkoronowaniemwszystkichtychsukcesówbyłpodbójBabilonuw539przedChr.KiedyCyruspoległwbitwiew530przedChr.,całyBliskiWschód(zwyjątkiemEgiptu)znajdowałsiępod
panowaniemPersji.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoEzd1.

2

Wtamtychczasachspędziłemja,Daniel,całetrzytygodniew

smutku.

3

Niejadłemwybornychpotraw,niebrałemdoustanimięsa,

aniwina,nienamaszczałemsięteżażdokońcatrzeciegotygodnia.

10,3.Wybornepotrawy.Wpozabiblijnejżydowskiejliteraturzeapokaliptycznejpoststanowiistotnyelementprzygotowaniadootrzymaniawizji.Danielnieodbywacałkowitegopostu,

leczpowstrzymujesięodspożywaniaciasta,mięsaiwina-powracazatemdobardziejspartańskiejdiety.Należyzauważyć,żechociażwwersecietymDanielniestosujetejsamejterminologiicowDn
1,5,jasnejest,iżpodjąłzobowiązanie,iżprzezcałeżyciebędziespożywałwyłącznieprostąstrawę.

10,3.Substancjeużywanedonamaszczenia.Brakprysznicówidezodorantówpowodował,żedbałośćohigienęosobistąobejmowałaużywaniewonnycholejków.Zaniechanie

namaszczaniaciałabyłooznakążałoby(2Sm12,20;14,2).

4

Dniadwudziestegoczwartego,pierwszegomiesiąca,gdy

znajdowałemsięnadbrzegiemWielkiejRzeki,tojestnadTygrysem

5

podniosłemoczyipatrzyłem:Oto[stałtam]pewienczłowiekubrany

wlnianeszaty,ajegobiodrabyłyprzepasaneczystymzłotem,

6

ciało

zaśjegobyłopodobnedozłocistegotopazu,jegoobliczedoblasku
błyskawicy,oczyjegobyłyjakpochodnieogniste,jegoramionainogi
jakbłyskpolerowanejmiedzi,ajegogłosjakgłostłumu.

10,5-6.Opis.Białelnianeszatystanowiłytypowystrójkapłańskiorazubióristotnadprzyrodzonych(Ez9-10).Złotaprzepaskabiodrowamusiaławywieraćogromnewrażenie,jednak

większaczęśćopisukoncentrujesięnafizycznychcechachowejpostaciczłowieka(zwykleutożsamianejzGabrielem).Pięćopisanychcech([1]ciało/chryzolit[tarszisz];[2]oblicze/blaskbłyskawicy;
[3]oczy/pochodnieogniste;[4]ramionainogi/błyskpolerowanejmiedzi;[5]głos/glostłumu)odnaleźćmożnarównieżwopisieistototaczającychtronokształcierydwanuwEz1.Ogólniewygląd
pojazduporównanodoognistejpochodniibłyskawicy,koła,naktórychstałynadprzyrodzoneistoty,dochryzolitu,zaśnogidopolerowanejmiedzi.Wobydwutekstachużytotychsamychterminów
hebrajskich.WEz1dźwiękskrzydełowychistotprzypominaodgłosmaszerującejarmii,zaśgłosaniołazKsięgiDaniela-głostłumu.Danielwskazujejednakwyraźnie,żejegogośćmiałwyglądraczej

człowiekaniżistotyozłożonejbudowie,jakąwidziałEzechiel.WbabilońskimutworzezliteraturymądrościowejzatytułowanymLudlulBelNemeqicierpiącypodługimokresieniedoliiżałoby
otrzymujesen,wktórymukazujesięmumłodzieniecoimponującymwyglądzie(postawieiszacie),cowywołujeodrętwieniecałegojegociała.Niezachowałosięprzesłanie,któremuprzekazał,ogólnie
zakładasięjednak,żebyławnimmowaobliskimwybawieniu.

7

Ja,Daniel,oglądałemtylkosamwidzenie,aludzie,którzybyli

zemną,nieoglądaliwidzenia,ogarnęłoichjednakwielkie
przerażenie,tak,żeuciekli,bysięukryć.

8

Tylkojasampozostałem,

byoglądaćtowielkiewidzenie,leczniemiałemsiły,zmieniłemsięna
twarzy,opadłemzsił.

9

Wtedyusłyszałemdźwiękjegosłów,ina

dźwiękjegosłówupadłemoszołomionytwarząkuziemi.

10

Aleoto

dotknęłamnierękaiwprawiławdrżeniemojekolanaidłoniemoich
rąk.

11

Irzekłdomnie:Danielu,mężuumiłowany!Uważajnasłowa,

któremówię,iwstań,ponieważterazwysłanomniedociebie.Gdyon
mówiłdomnietesłowa,drżąc,powstałem.

12

Powiedział,więcdo

mnie:„Niebójsię,Danielu!Odpierwszego,bowiemdnia,kiedy
starałeśsięusilniezrozumiećiupokorzyćprzedBogiem,słowatwoje
zostaływysłuchane;jazaśprzybyłemzpowodutwoichsłów.

13

Lecz

książękrólestwaPersówsprzeciwiałmisięprzezdwadzieściajeden
dni.WtedyprzybyłmizpomocąMichał,jedenzpierwszychksiążąt.
PozostawiłemgotamprzykrólachPersów.

10,13Michał.AniołJahwe,którywZa3,1-2przeciwstawiasięszatanowi,otrzymujeimięMichał(„KtóżjestjakBóg?”)wJud9.TroskęoposkromieniedemonapozostawiaonBogu.

PodobnawalkazostałaopisanawAp12,7-12.MichałjestaniołemopiekunemluduBożego(w.21i12,1(por.Wj23,20+)).KsiążęPersówokazujesięjednymzaniołówbędącychobrońcaminarodów
nieprzyjaznychIzraelowi.Tentajemniczykonfliktmiędzyaniołamipodkreślaprawdę,żeprzeznaczenienarodówpozostajesekretemniedostępnymnawetdlaaniołów—ażdoObjawieniaBożego.

—Pozostawiłemgo.Zagrec.Teksthebr.:„Zostałempozostawiony”,cojestformąrzadkospotykaną.
10,13.KsiążękrólestwaPersów.Kontekstnakazuje,bytegonieprzyjacielarozumiećraczejjakopostaćnadprzyrodzonąniżczłowiekazkrólewskiegorodu.Wutworachliterackichz

Qumrantytułem„księcia”określasięprzywódcęaniołów.Niemawyraźniejszychdowodówbiblijnychodtego,żekonfliktomwhistoriiludzkiejodpowiadająkonfliktywsferzenadprzyrodzonej.
PierwsześladytejkoncepcjipojawiłysięjużwwyobrażeniuBoskiegowojownika(zob.komentarzdo1Sm5,2;17,37;17,45-47).PodobniejakuIzraelitówzgromadzenieBożezłożonebyłoraczejz
aniołówniżbóstw,wkońcuzastąpilioniideęnarodowegobóstwaopiekuńczegokoncepcjąistotnadprzyrodzonychreprezentującychinteresyposzczególnychpaństw.Odzwierciedlatostałyproces
usuwaniazniebarywalizującychzesobąbóstw,przyjednoczesnymzachowaniunadprzyrodzonegoobrazurzeczywistości.

10,13.Michał.JakwskazanowomówieniuimieniaGabriela(zob.komentarzdoDn8,16),wewcześniejszejliteraturzebiblijnejaniołynieposiadałyimion.Michałstałsiędalekobardziej

znanąpostaciąwutworachzQumranimiędzytestamentalnejliteraturzeżydowskiej,szczególniewKsiędzeHenocha.UkazanogotamjakostrażnikaopiekującegosięludemIzraela.

14

Przyszedłem,byzapewnićcizrozumienietego,cospotkatwój

naródprzykońcudni;botowidzenieodnosisiędotychdni.”

15

Gdy

onjeszczemówiłdomnietesłowa,padłemtwarząkuziemii
oniemiałem.

16

Aotojakbypostaćludzkadotknęłamoichwarg.

Otworzyłem,więcustaimówiłemdotego,którystałprzedemną:
Paniemój,odtegowidzeniachwyciłymnieboleściiopadłemzsił.

17

Jakże,więcmożesługamojegopanamówićtuzpanemmoim,

skoroniemamterazsiłyibrakmitchu?

18

Powtórniedotknąłmnie

ten,którypodobnybyłdoczłowieka,umacniającmnie.

19

Potem

powiedział:Nielękajsię,mężuumiłowany!Pokójztobą!Bądźpełen

mocy!Gdyonjeszczerozmawiałzemną,nabrałemsiłi
powiedziałem:Niechmójpanmówi,bomniewzmocniłeś.

20a

I

powiedział:Czywiesz,dlaczegoprzyszedłemdociebie?

21a

Jednak

oznajmiętobieto,cozostałonapisanewKsiędzePrawdy.

10,20a-21bPorządeknastępującychwierszyjestwątpliwy.
10,21.KsięgaPrawdy.KsięgętęporównywanodobabilońskiejTablicyPrzeznaczenia,któramiałazawieraćtreśćprzeznaczeniaiwyznaczaćbieghistoriiorazloskosmosu(zob.komentarz

doDn7,25).Pasujetonietylkodocharakterumateriałuobjawionegowrozdziale11,leczzgadzasięzwprowadzeniemdotegomateriałupodanymwDn11,2,gdzieprzedstawioneinformacjeokreślono
jako„prawdę”.

20b

TerazmuszęznówwalczyćzksięciemPersów,agdyskończę,

wówczasnadejdzieksiążęJawanu.

10,20b„Jawan”(Jonia)oznaczaGrecję.
10,20.Persja,Grecja.PodobniejakwDn8,autornawiązujedokolejnychimperióworazzastąpieniaimperiumperskiegoimperiumAleksandraWielkiego.

21b

Niktzaśniemożemiskuteczniepomócprzeciwnimz

wyjątkiemwaszegoksięcia,Michała,

Dn11

1

[który]odpierwszegoroku[panowania]DariuszaMedastanowi

dlamnieumocnienieiobronę.

11,1stanowidlamnie.Teksthebr.:„stanowidlaniego”.WBJpominiętopoczątekwierszaztekstuhebr.:„ijawpierwszymrokuDariuszaMeda”.

WojnywPalestyniewokresiehelleńskim

2

Terazoznajmięciprawdę.Powstaniejeszczetrzechkrólóww

Persji,aczwartyzdobędziewiększebogactwaniżwszyscy.Agdy
staniesiępotężnyzpowoduswegobogactwa,poderwiewszystkich
przeciwkrólestwuJawanu.

11,2Mowaniewątpliwieotrzechkrólachperskich,powykluczeniu„DariuszaMeda”.„Czwartym”zpewnościąniejestostatniAchemenida,DariuszIIIKodoman(336-331),pokonany

przezAleksandra,leczraczejKserksesWielki(486-465),którywr.480podjąłwyprawęprzeciwGrecji.

11,2.Czterechkrólówperskich.Gdymiałymiejsceopisanetutajwydarzenia,Cyrusbyłjużkrólem,niemógłbyćwięczaliczonydoczterechperskichwładców.Jegobezpośrednimi

następcamibyli:Kambyzes,Smerdi(Bardija/Gaumata),Dariusz,KserksesiArtakserkses.Ponichprzyszłokolejnychsiedmiukrólówtejdynastii,zanimAleksanderWielkidoprowadziłdoupadku
imperiumperskiego.OstatnimzperskichwładcówbyłDariuszIII.Kserksesbyłprzypuszczalnienajbogatszymzkrólów,prowadziłteżwojnyzGrekami.Wydarzeniateobejmująswymiramami
siedemdziesiątlatpaństwaperskiego.

3

Wtedywystąpipotężnykrólibędziepanowałnadwielkim

królestwem,postępującwedługswegoupodobania.

11,3.Potężnykról.PotężnymkrólemjestniktinnyjakAleksanderWielki.Tekstpomijaokoło130latodkońcapanowaniaKserksesado336przedChr.,kiedytoAleksanderWielkizasiadł

natroniekrólestwaMacedonii.Wciągupięciunastępnychlatjegomilitarnezwycięstwadoprowadziłydoupadkuimperiumperskiegoipowstaniaimperiumgreckiego.

4

Gdytylkoonwystąpi,jegopaństwoupadnieizostanie

podzielonenaczterywiatrynieba,jednakniemiędzyjegopotomków.
Niebędąnimrządzić,takjakonrządził,ponieważjegokrólestwo
zostaniezniszczoneiprzypadniewudzialenieim,leczinnym.

11,4PaństwoAleksandrazostałopodzielonepojegośmierciniemiędzyjegosynów,leczmiędzyjegogenerałów,diadochów(„następców”;por.2,40n;7,7;8,8).
11,4.Podziałnaczterywiatrynieba.AleksanderWielkizmarłw323przedChr.Wydarzenietozapoczątkowałotrwającydwadzieścialatokreswalkiowładzę,którydoprowadził

ostateczniedopodziałuimperiumnaczteryczęści(zob.komentarzdoDn8,22).Dwiezowychczęściznajdowałysięwrejonieegejskim(KassanderwziąłGrecjęiMacedonię;Lizymachowiprzypadła
Tracja);pozostalidwajwodzowieAleksandraWielkiegopodzielilimiędzysiebieBliskiWschód(PtolemeuszwziąłEgiptiPalestynę;SeleukosowiprzypadłaSyria,MezopotamiaiPersja).Linia
Ptolemeuszówmiałabyćreprezentowanaprzez„królapołudnia”,zaśliniaSeleucydów-przez„królapółnocy”.

5

Akrólpołudniasięwzmocni,leczjedenzjegoksiążąt

przewyższygosiłąizapanujenadpaństwemwiększymniżjego
własne.

11,5niżjegowłasne.Dosł.:„niżjegopaństwo”,nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„jegopaństwo”.
—„Królempołudnia”jestPtolemeuszISoter(306-285),pierwszywładcaEgiptuzdynastiihellenistycznej,„jedenzjegoksiążąt”toSeleukosINikator(301-281),którypoczątkowo

związałsięzPtolemeuszemI,abypokonaćAntygonosa(bitwapodGaząwr.312,oznaczającapoczątekerySeleucydów),anastępnieoderwałdlasiebiewAzjiogromnepaństwo.

11,5.PtolemeuszISoter(305-285przedChr.).Tekstkoncentrujesięteraznadwóchkrólestwach(EgipciePtolemeuszówiSeleucji),któreotaczałyPalestynę.Ptolemeuszbyłrozdawcą

władzyiwgłównejmierzeinspiratoremdwudziestoletniegookresuwalkiosukcesjępoAleksandrzeWielkim(odgrywałważnąrolęjużw321przedChr.),Seleukosokazałsięjednakpotężniejszy,
uzyskałteżnajwiększekrólestwo.DziałaniawojennepodjęteprzezPtolemeuszaw321przedChr.doprowadziłydorozpadupierwotnejgrupy,któraobjęławładzęzarazpośmierciAleksandra
Wielkiego.Jednejznielicznychporażekdoznałw309przedChr.,kiedypodjąłdziałaniaprzeciwkoAntygonowi(poprzednikowiSeleukosa).W306przedChr.stałosięjasne,żeprzeceniłswojesiły,
musiałsięwięcwycofaćiprzegrupować.MimotowtymrokumógłsięnadalpodawaćzakrólaEgiptu.

11,5.SeleukosINikator(312-280przedChr.).PośmierciAleksandraWielkiegoPerdikkasstanąłnaczelewojskmacedońskich,zaśSeleukoszostałjednymzjegogenerałów.Seleukos

należałdogronazabójcówPerdikkasa.PóźniejnakrótkoobjąłwładzęwBabilonie,alezostałzmuszonydoucieczki,gdynastępcaPerdikkasa,Antygon,ruszyłprzeciwkoniemuw316przedChr.
Później,od316do312przedChr.,pełniłsłużbęjakogenerałwojskPtolemeusza.WałczyliwspólnieprzeciwkoAntygonowiwbitwiepodGazą.PozadaniuklęskiAntygonowiwtejbitwieSeleukos
odzyskałpanowanienadBabilonem,którystałsięgłównymśrodkiemjegowładzy.Wersety4i5opisująokresodśmierciAleksandraWielkiegodopanowaniapierwszychkrólówdwóchimperiów,czyli
ok.czterdziestulat.

6

Pokilkulatachpołącząsięoni,icórkakrólapołudnia

przybędziedokrólapółnocy,bydopełnićugody.Leczmocjego

ramienianiebędzietrwała,ajegopotomstwonieutrzymasię.Zostaną
wydani,ona,ci,którzyjąpopierają,jejdzieckoijegoopiekun.W
owychczasach

11,6połącząsię.Ok.252r.AntiochIITheos(261-246),pozawarciuprzymierzazPtolemeuszemIIFiladelfem(285-247),poślubiłjegocórkęBerenike.Pierwszażona(azarazemsiostra

przyrodnia)Laodikapoczątkowosięusunęła,następnie—poponownymzaakceptowaniuprzezmęża—otrułajego,jakteżBerenikę,jejsyna,któregotamiałazAntiochem,iludzizjegootoczenia.
SynLaodiki,SeleukosIIKallinikos(246-226),zostałwnetzaatakowanyprzezPtolemeuszaIIIEuergetesa(247-221),któryzabrałdoEgiptuznacznyłup,leczniewykorzystałdokońcaswojego
wspaniałegozwycięstwa.Ww.9jestaluzjadokontrofensywySeleukosa,słabopoświadczonejprzezhistoryków.

—jegopotomstwo.WedługTeodocjona,SymmachaiWulgaty.Teksthebr.:„jegoramię”.-jejdziecko.Lekcjahajjaledahnazasadziedomysłu.Teksthebr.:hajjoledah,„jejprzodek”.

Przekładsyr.iWulgata:„jejdzieci”.

—jegoopiekun.BJ:„jejopiekun”.ChodziomężaBereniki,AntiochaII.
11,6.NieudanysojuszPtolemeuszówiSeleucydów(246przedChr.).Przesuwamysięponownieook.czterdziestulatdoprzodu.CzasytebyłyświadkiemIiIIwojnysyryjskiej(274-271;

260-253),którątoczonoozdobyciekontrolinadszlakamihandlowymioraznaturalnymibogactwamiSyrii.Podrugiejwojniesyryjskiejludziezaczęlipragnąćpokojuitekstkoncentrujesięwłaśniena
tympunkciezwrotnymhistorii.Około252przedChr.PtolemeuszFiladelfos(285-246przedChr.)wysłałswojącórkę,Berenikę,wrazześwitą,bypoślubiłakrólazdynastiiSeleucydów,AntiochaII
Theosa(261-246przedChr.)iwtensposóbdoprowadziładozawarciasojuszumiędzykrólestwami.WwynikuzawartegotraktatuPtolemeuszotrzymałwładzęnadSyrią,zaśAntioch-nadAzją
Mniejszą.Kruchysojuszzdołałprzetrwaćkilkalat.Berenikaurodziładziecko.JednakbyłażonaAntiocha,Laodice,wrazzsynami,którzyutraciliprawodotronu,otruliAntiocha,późniejzaś
zamordowaliBerenikęijejsyna(wrazzwielomaczłonkamijejświty).TegosamegorokuzmarłrównieżPtolemeuszII.Nietrzebadodawać,żesojuszzostałzerwany.Wciągukolejnychpięćdziesięciu
latobydwakrólestwatoczyłyzesobąkrwawewojny.

7

powstanienajegomiejsceodroślzjejkorzeniaiwyruszy

przeciwwojsku,wkroczydotwierdzykrólapółnocy,będzierządził
nimiiwzmocnisię.

11,7będzierządziłnimiiwzmocnisię.Dosł.:„postąpiznimiipokona”.
11,7.PtolemeuszIIIEuergetes(246-221przedChr.).SłyszącośmierciAntiocha,Berenikawezwałaswojegobrata(którywstąpiłnatronEgiptu)dopodjęciainterwencjiwSyrii,by

poprzećroszczeniajejsynadotronu.NiebyłonjednakwstaniezapanowaćnadSyriąprzedzamordowaniemswojegosiostrzeńcaisiostry.W245przedChr.(IIIwojnasyryjska)dokonałinwazjina
Seleucję,późniejzaśzaatakowałsyryjskąstolicę,Antiochię(nadrzekąOrontes),iSeleucję(byłatoSeleuciaPreriawSyrii),splądrowałteżznacznączęśćkraju.Miastazostałyszybkoodzyskaneprzez
SeleukosaIIpowycofaniusięAntiochadoEgiptu.

8

ZabierzetakżedoEgiptuichbogówwrazzichpodobiznami,

wrazzichdrogocennymiprzedmiotamiorazsrebroizłoto.Następnie
odstąpiodkrólapółnocynaszereglat.

11,8doEgiptu.Pierwszawyraźnawzmiankawtekściehebr.otym,codotądbyłookreślanejako„południe”.WSeptwszędzie„Południe”zastąpionesłowem„Egipt”.

9

Tenzaśwkroczydopaństwakrólapołudnia,leczwrócido

swegokraju.

11,9.SeleukosIICallinicus(246-226przedChr.).SynLaodice,SeleukosII,okazałsiębeneficjentemwszystkichknowańiintrygmatki.W243rokuprzedChr.podjąłpróbęopanowania

południowejSyriiiPalestyny.Nietylkoponiósłklęskę,leczsytuacjaobróciłasięprzeciwkoniemuiwrezultacieutraciłwszelkiewypływynatymobszarze.

10

Jegosynowieuzbrojąsięizgromadząwielkiemnóstwowojska.

Onzaśnadejdziezsiłą,natrzeipójdzienaprzód;powstanieidotrze
ażdojegotwierdzy.

11,10Jegosynowie.ToSeleukosIIIKeraunos(227-223)iAntiochIIIWielki(223-187).
—Onzaś.NastępującewierszeodnosząsiędosukcesówAntiochaIIIWielkiego,„królapółnocy”,któryodr.220rozpocząłpodbójPalestyny.PtolemeuszIVFilopator(221-203)

natychmiastpoderwałoddziałynajemnikóworazEgipcjaniwpochodziekugranicyzadałAntiochowiogromnestraty(bitwapodRafią,w.11).Tozwycięstwoniemiałoprzyszłości(w.12):przezosiem
latAntiochustawiczniewalczyłoodzyskanieswojegoazjatyckiegopaństwa.ZchwiląwstąpieniaPtolemeuszaVEpifanesanatron(205-181)odzyskałonsiłę(w.13),podtrzymanyteżprzymierzemz
FilipemVMacedońskimiwspartybuntemwewnętrznym,którywybuchłwEgipcie.Ww.15aluzjadodługiegooblężeniaGazy.KontrofensywaegipskajedynieopóźniławejścieAntiochado
Jerozolimy(w.15-16).

11,10.SeleukosIII(226-223przedChr.).PrzezostatnichpiętnaścielatswojegopanowaniaSeleukosIItoczyłnieprzerwanezmaganiazeswymbratem,AntiochemHieraksem.Obajzmarli

jednakwtymsamymczasieinatronwstąpiłSeleukosIII.Wersetdziesiątyukazujeteleskopowyobrazwydarzeńznastępnychdziesięciulat.SeleukosIIIpoległpodczaskampaniiprzeciwkoPergamum
wAzjiMniejszej.Władzęobjąłwówczasjegobrat,AntiochIII,któryrozpocząłIVwojnęsyryjskąprzeciwkoPtolemeuszowiIV(221-217przedChr.).

11,10.AntiochIIIWielki(223-187przedChr.).DziewięćnastępnychwersetówpoświęconouczynkomAntiochaIII,obejmująoneokresokołotrzydziestulat.Jegopanowanieuważane

jestprzezbadaczyzaważnedlatekstuDaniela,ponieważwładcatenwyrwałPalestynęspodpanowaniaPtolemeuszówiwłączyłdokrólestwaSeleucydów,kładącwtensposóbkreswiekowipanowania
PtolemeuszównadIzraelem.Wydarzeniatezapoczątkowanezostaływ218przedChr.,kiedytoAntiochzpowodzeniemzapuściłsiędoGalileiiSamarii.

11

Królzaśpołudniazapłoniegniewemiwyruszy,bywalczyćz

królempółnocy,któryprzeciwstawimuwielkiemnóstwo;jednak
mnóstwotowpadniewjegoręce.

11,11.PtolemeuszIVFilopator(221-203przedChr.).PrzezwiększączęśćIVwojnysyryjskiejPtolemeuszIVnieodniósłwiększegozwycięstwanadAntiochemWielkim,posuwałsięna

południejedyniedziękiwielokrotnieponawianyminicjatywomizabiegomdyplomatycznym.ZkoleiźródłemwielusukcesówAntiochaWielkiegobyłaraczejpomoczdrajcówniżpotęgalubgeniusz
wojskowy.WistociejegooderwanaodżyciataktykapozwoliłaPtolemeuszowizgromadzićiwyszkolićznacznąarmię,którąwystawiłdowalkiok.217przedChr.

12

Mnóstwotozostaniezniszczone,asercekrólapychąsięuniesie.

Powalidziesiątkitysięcy,lecznieumocnisię.

13

Iznówpowstaniekról

północyiwystawiwiększemnóstwoniżpoprzednio,apopewnym
czasiewyruszyzmocąiwielkimwojskiemoraztaborem.

11,11-13.IViVwojnasyryjska.W217przedChr.PtolemeuszzmusiłwojskaAntiochaIIIdostanięciadobitwypodRafią,któramiałasięokazaćdecydującymstarciemIVwojny

syryjskiej.RafiależałanatradycyjnejliniipodziałupomiędzyPalestynąiEgiptem,wodległościok.32KrnnapołudniowyzachódodGazynawybrzeżuMorzaŚródziemnego.Antiochutrzymywał,że
jegoarmialiczyła70000żołnierzy,leczmimoliczebnejprzewagiponiósłsromotnąklęskę.ZwycięstwoEgipcjandoprowadziłodoprzywróceniawładzyPtolemeuszówwrejonieSyro-Palestyny.
SytuacjatakautrzymywałasięażdośmierciPtolemeuszaIV(miałwówczastrzydzieścikilkalat)iwstąpienianatronEgiptujegosześcioletniegosyna,PtolemeuszaVEpifanesa(204-180przedChr.).
Antiochwykorzystałsposobność,jakąstworzyłspórowładzę,izpomocąFilipaVMacedońskiegorozpocząłVwojnęsyryjską(202-200przedChr.).

14

Wowychczasachwieluwystąpiprzeciwkrólowipołudnia.

Synowiezaśgwałtownikówspośródtwegoludupowstaną,by
dopełnićwidzenia,aleupadną.

11,14.Synowiegwałtowników.TrzeciaKsięgaMachabejskawspominaowizyciePtolemeuszaIVwJerozolimiepobitwiepodRafią,podczasktórejzostałonbardzoźlepotraktowany,gdy

chciałwejśćdoświątyni.Istniejąpewnewątpliwościdotyczącehistorycznejwiarygodnościtejrelacji.WowymokresiewJudeiistniałostronnictwosprzyjająceSeleucydom(przewodziłmuarcykapłan
OniaszII)istronnictwoprzyjaznePtolemeuszom(jegoprzywódcywywodzilisięzwpływowegoroduTobiasza,któregoczłonkowieubiegalisięourządarcykapłański).Źródłaniepodająjednak
wystarczającychinformacji,którezestronnictwmogłobyćobiektemaluzjizawartejwtymwersecie.

15

Akrólpółnocynadciągnieiusypiewał,izdobędziewarowne

miasto.Siłyzaśpołudnianiewytrzymają,adoborowewojskonie
będziemiałosił,bystawićopór.

16

Tego,którywyjdzieprzeciwniemu,

traktowaćbędziewedługswejwoli,iniktniezdołamusię
przeciwstawić;utrzymasięwewspaniałymkraju,arękajego
[posieje]spustoszenie.

11,14-16.OkupacjaPalestynyprzezAntiochaIII.ZwycięstwoodniesionewbitwiepodGaząw201przedChr.pozwoliłoAntiochowinakrótkozdobyćpanowanienadPalestyną,lecz

zostałponownieodepchniętyprzezsiłyegipskiepodwodząSkopasa.JednakwnastępnymrokuwbitwiepodPanion(jednozeźródełJordanu;wNowymTestamencie-CezareaFilipowa;obecnie
Banis)AntiochpokonałEgipcjaniporazostatniodebrałzichrąkpanowanienadPalestyną.WtymsamymczasieRzymianiezdobywaliprzyczółkiwGrecjipodczasIIwojnymacedońskiej.

17

Ibędziesięusilniestarałzdobyćcałejegokrólestwo;potem

zawrzeznimugodę,dającmujednązkobiet,bykrólestwozniszczyć.
Aleniedokonatego,nieudamusięto.

11,17zawrzeznimugodę.Nazasadziedomysłu.Teksthebr.skażony.
—Przeczuwającinterwencjęrzymską,AntiochpowziąłdecyzjęporozumieniasięzPtolemeuszem,zaręczającgozeswojącórkąKleopatrą.MałżeństwozostałozawartewRafiiwr.194.

—bykrólestwozniszczyć.Dopełnieniejestrodz.ż.,lecztrudnojezrozumiećtak,żemiałobychodzićoKleopatrę;taksamoprzydwunastępnychczasownikach.Wniejasnymkońcutego

wierszamusibyćzawartaaluzjadowznowieniawrogości,spowodowanejsłusznąnieufnościąEgipcjan.

18

Zwróci,więcswójwzrokkuwyspomizdobędzieichwiele.Ale

pewienwódzpołożykreswyrządzonejmuzniewadze,tak,żetamten
niebędziemógłmuodpowiedziećzniewagą.

11,18kuwyspom.Tomiastanadmorskie:Antioch,korzystajączrozejmuzEgiptem,zwróciłsiękuAzjiMniejszej,zawładnąłmiastamigrec.iegipskimi,lekceważącostrzeżeniaRzymianaż

dor.190,kiedytopodMagnezjązostałpobity—bezmożliwościodwetu—przezkonsularzymskiegoLucjuszaKorneliuszaScypiona(tudoniegoodnosisięwyrażenie:„pewienwódz”).

19

Potemzwróciwzrokkutwierdzomswegokraju;zachwiejesię

jednak,upadnieiznikniebezśladu.

11,19Antioch,obciążonyogromnymdługiemwojennym,postanowiłsplądrowaćskarbiecświątyniBelawElymais,leczwtejwyprawieponiósłśmierć(187r.).
11,17-19.PokonanieAntiochaIIIprzezrzymskiegowodzaScypiona(191,190przedChr.).UmacniającesiępanowanieRzymunaobszarzeGrecjiznalazłowyrazwtraktacie

pokojowymzawartymw196przedChr.Grecy,niezadowoleniztakiegoobroturzeczy,nawiązalikontaktzAntiochem,wzywającgo,byprzyszedłimzpomocą.WtymczasieAntioch,oczekując,że
będziemusiałzneutralizowaćEgipt,zawarłmałżeństwotraktatowe,posyłającswojącórkę,Kleopatrę,bypoślubiłaPtolemeuszaV.Oczekiwał,żePtolemeuszbędziejegoużytecznymszpiegiem,
rozczarowałsięjednak,Kleopatrabowiemprzeszłanastronęmęża.Mimotow192przedChr.AntiochIIIwyruszyłdoGrecji.Ciągłezmianysojusznikówobróciłysięjednakwkońcuprzeciwkoniemu
ipodTermopilamistraciłznacznączęśćswojejliczącej10000żołnierzyarmii.WydałwówczasAntiochRzymowibitwęmorską,bywyprzećnieprzyjacielazAzjiMniejszej.

Itoprzedsięwzięciezakończyłosięniepowodzeniem.Około190przedChr.przybyławiększaarmiaSeleucydówlicząca70000żołnierzy,bywesprzećAntiocha.Rzymskielegionypod

wodząScypionabyłyopołowęmniejliczne,gdystarlisięzesobąpodMagnezją(ok.80kmnapółnocodEfezu).JednakbrakwyszkoleniaibłędytaktycznewojskSeleucydówspowodowały,że
Antiochzostałpokonany,zaświększaczęśćjegosiłwycięta.Warunkipokojuokazałysięupokarzające,zostałyjednakprzyjętebezdyskusji.

WalkizaAntiochaIVEpifanesa

20

Najegomiejscewystąpiten,którypoślepoborcędaninydo

pięknegokrólestwa,alepokilkudniachzostanieobalony,choćnie
publicznieaniwwynikuwojny.

11,20wystąpiten.ChodziosynaAntiochaWielkiego,SeleukosaIVFilopatora(187-175),któryrozkazałswemuministrowiHeliodorowizająćskarbiecświątynijerozolimskiej,wczym

przeszkodziłamunadprzyrodzonawizja(por.2Mch3).—Dalszyciągzdaniajesttrudny,więcjegoprzekładopierasięnadomyśle.

—niepublicznieaniwwynikuwojny.UmarłzamordowanyzpoduszczeniaHeliodora.
11,20.SeleukosIVFilopator(187-175przedChr.).PanowanietegosynaAntiochaIIIupływałostosunkowospokojnie,utrzymywałteżSeleukosprzyjaznestosunkizJerozolimą.

Wyjątkiem,októrymwspomnianowtymwersecie,byłowysłanieHeliodora,jednegozgłównychurzędnikówkrólewskich,doJerozolimywceluzgromadzeniaśrodków,któremiałyprzekraczać
istniejącepotrzebylubzostaćzebraneprzezstronnictwawrogieSeleucydom.NimnajwyższykapłanOniaszIIIzdołałdotrzećdoAntiochii,byskłonićkróladozmianydecyzjiipodaćpowódtakiej
prośby,SeleukoszostałzamordowanywwynikuspiskuuknutegoprzezHeliodora,chociażhistorycypodejrzewaliowspółudziałAntiochaIV.

21

Ponimzaśwystąpiten,którymwzgardzonoiniedanomu

królewskiejgodności.Nadejdziepotajemnieiprzezintrygiopanuje
królestwo.

11,21ToAntiochIVEpifanes(175-165),któryzagarnąłtron,wypierającmłodegoDemetriusza,synaswegobrataSeleukosaIV.
11,21.AntiochIVEpifanes(175-164przedChr.).AntiochIV,bratSeleukosa,przetrzymywanywRzymiejakozakładnikpolityczny,właśniepowróciłdoojczyzny(zdołałwówczas

dotrzećdoAten),gdyzamordowanojegobrata.Wśródcelów,któresobiestawiał,byłoprzekształcenieJerozolimywośrodekgreckiejkulturyiuczynieniezŻydówobywateliGrecjimyślącychgreckimi
kategoriami.Antiochbyłuczestnikiemwieluintryg,jednakjednązgłównychbyłorozstrzygnięciesprawyurzęduarcykapłańskiegowJerozolimie(zob.następnehasło).Wtekścienazwanogo
„wzgardzonym”,irzeczywiścieludzienimgardzili.Jegoprzydomek„Epifanes”oznacza„bógobjawiony”,ludwolałgojednaknazywać„Epimanes”-„obłąkany”.Chociażbyłniewątpliwieczłonkiem
królewskiegorodu,tronpowinienbyłprzypaśćwudzialeDemetriuszowi(którywmiejsceAntiochazostałpolitycznymzakładnikiemwRzymie).Innaintrygadotyczyłaobjęciawładzykrólewskiej.
Antiochustanowiłkoregencjęzeswymsiostrzeńcem(wówczasniepełnoletnim),któryjednakkilkalatpóźniejzostałzamordowany.

22

Wojskoponiesieporażkę,atakżeiwódzprzymierza.

11,22wódzprzymierza.MowachybaoarcykapłanieOniaszuIII(por.9,26+).
11,22.Książęsprzymierzony.GdyOniaszIIIzostałuwięzionyprzezAntiocha,jegobratspiskował,byprzejąćurządarcykapłański.WypłaciłznacznąsumęAntiochowiizaofiarowałsię,że

będzieznimwspółdziałałwdzielehellenizacjiJudei(wpromowaniukulturygreckiejkosztemobyczajówżydowskich).WtrzylatapóźniejMenelaos,przypuszczalnieprzypoparciuroduTobiasza,
zapłaciłwiększąsumę(istniałjużprzecieżprecedens)izostałnagrodzonyurzędemnajwyższegokapłanazamiastJazona.WedługDrugiejKsięgiMachabejskiejOniaszzostałzamordowanyok.171
przedChr.Wielubadaczysądzi,żetoonwłaśniejestksięciemsprzymierzonym,októrymmowawtymwersecie,jednakniektórzyodnoszątesłowadoPtolemeuszaVI(zob.niżej).Zwycięskiewojsko
wpewnymsensiesymbolizujeprzeciwnikówpanowaniaAntiocha.Możechodzićowewnętrznychprzeciwnikówpolitycznych,żydowskichwrogówlubopozycjęzewnętrzną,np.tę,którapowstaław
Egipcie.

23

Odchwilizawarciaprzymierzaznimbędziepostępował

zdradliwie,natrzeizgarstkąludziokażesięmocny.

24

Niespodzianie

wkroczydonajbogatszychkrainibędzieczyniłto,czegonieczynili
anijegoojciec,aniprzodkowie.Łupy,zdobyczeimienierozdzieli
międzynich.Będzieobmyślałplanyprzeciwwarowniom,aletylkodo
czasu.

11,24międzynich.NiewątpliwiechodzioprzyjaciółAntiocha,korzystającychzjegochciwości.

25

Będziepobudzałswąsiłęiserceprzeciwkrólowipołudniaz

wielkąmocą.Królzaśpołudniabędziesięzbroiłnawojnę,zbierając
wielkieipotężnewojsko,aleniezaznapowodzenia,ponieważbędą

knućzłezamysłyprzeciwniemu.

11,25przeciwkrólowipołudnia.ChodziopierwsząwyprawęwojennąAntiochaprzeciwFilometorowiwEgipcie(synowijegosiostryKleopatry),którynaskutekzdradliwejradywpadłw

ręcenajeźdźcy,tenzaśpotraktowałgozudawanąprzyjaźnią,aEgiptwydałnałupgrabieżcom.WłaśniewczasieswegopowrotusrożyłsięprzeciwkoŻydom(w.28).

11,25.Iwojnaegipska.AntiochmarzyłowłączeniuEgiptudoswojegokrólestwaiwkońcu,w169przedChr.,podjąłdziałania,bytensenzrealizować.Doinwazjiprzyczyniłasię

narastającawrogośćzestronyEgiptu;mogłabyćtonawetodpowiedźnadziałaniazaczepnezestronyEgiptu,ponieważdopierwszegostarcia(wlistopadzie170przedChr.)doszłopomiędzyPeluzjumi
Gazą.AntiochowiudałosięzdobyćMemfisizmusićPtolemeuszaVIdokapitulacji.

26

Ci,którzyjedlizjegostołu,zmiażdżągo,awojskojegoulegnie

rozproszeniuiwielupadniezabitych.

27

Obajzaśkrólowie,mając

sercaskłonnedozłego,przyjednymstolebędąmówićkłamstwo,nie
osiągnąjednaknic,ponieważnienadszedłjeszczekresustalonego
czasu.

11,27.NieudaneoblężenieAleksandrii.PozakończonympowodzeniemoblężeniuMemfis,mieszkańcyAleksandriisprzeciwilisięswojemuwładcy,ustanawiająckrólemjegomłodszego

brata,Ptolemeusza.Antiochpodjąłnatychmiastowekrokiwcelustłumieniarewolty,niezdołałjednakzdobyćmiasta.GdytylkopowróciłdoSyrii,PtolemeuszVIwyrzekłsięwiernościwobecAntiocha
iogłosiłokreskoregencjizeswoimbratem.

28

Powróci,więcondoswegokrajuzwielkimłupem,ajegoserce

będzieprzeciwneświętemuprzymierzu;będziedziałałiwrócido
swegokraju.

11,26-28.PtolemeuszVIFilometor(181-146przedChr.).PtolemeuszVIobjąłtronwmłodymwieku,dlategowsprawowaniuwładzypomagalimudwajdostojnicy,EulaosiLenaos.Oni

towznieciliwrogośćwobecSyrii.UpokorzeniePtolemeuszawIwojnieegipskiejmiałobyćwynikiemzłejradyudzielonejmuprzezkrólewskichdoradców,którzypragnęliwtensposóbosłabićjego
pozycję.

11,28.Działanieprzeciwneświętemuprzymierzu.Wtejsprawieźródłarzymskie,greckieiżydowskieróżniąsięcodoszczegółów.Niemawątpliwości,żewdrodzepowrotnejzEgiptu

Antiochzłupiłskarbiecświątynny,przypuszczalnie,byuzyskaćśrodkinakontynuowaniedziałańwojennych.Źródłaniesąjednakzgodnecodotego,czyincydentówmiałmiejscepoI(wrzesień169
przedChr.),czypoIIwojnieegipskiej.

29

Gdynadejdzieczas,wkroczyznówdokrajupołudniowego,lecz

niepowiedziemusięzadrugimrazem,takjakpoprzednio.

11,29Drugawyprawaegipskamiałasięzakończyćupokarzającymfiaskiem:konsulGajuszPopiliusLaenas,wyszedłszynaspotkanieAntiochawpobliżuAleksandrii,zakomunikowałmuw

imieniusenaturzymskiego,żemusisięonwycofać.

30

WystąpiąprzeciwniemuokrętyKittim;popadniewrozterkęi

zawróci,pełengniewuprzeciwświętemuprzymierzu.Iznówzwróci
uwagęnatych,coopuściliświęteprzymierze.

11,30Kittim.WWulgacietosłowooddanoprzez„Rzymianie”.PoczątkowooznaczałoonoCypr,leczwBibliirównieżkrajenadmorskie,mianowiciezachodnie.Por.Rdz10,4;Lb24,24;Iz

23,1.12;Jr2,10;Ez27,6(Wulgata:„Italia”).TuchodzizapewneoRzymian.

—opuściliświęteprzymierze.MowaoŻydachniewiernychswoimpraktykomreligijnymiulegającychpowabomżycianawzórhellenistyczny(por.1Mch1,11-15.43.52).
11,30.Zawróci,pełengniewuprzeciwświętemuprzymierzu.WJerozolimiekrążyłypogłoski,żeAntiochpoległwbitwie.Jazon,któregopominiętoprzywyborzenanajwyższego

kapłana,wykorzystałsposobnośćistanąłnaczelebuntuprzeciwkoMenelaosowi,którybyłwówczasarcykapłanem(zob.komentarzdoDn11,22).KiedyAntiochdowiedziałsięoniepokojach,ruszył
osobiściedoJerozolimy,bystłumićpowstanie.PodczastłumieniabuntuzmasakrowanotysiąceŻydówizłupionoświątynię(Menelaosprzypuszczalnieuczestniczyłwplądrowaniu).Zinnejrelacji(być
możeopisującejpóźniejpodjętedziałania)wynika,żeApolloniuszwrazzoddziałemżołnierzywysłanyzostałprzezAntiochawceluspacyfikowaniazbuntowanejludnościJerozolimy.ZKsiąg
Machabejskichwynika,żedokonanotegopodpozorempokojowychzamiarów,wkońcujednakzabijającwielu.Mogłobyćtojednakzupełnieinnewydarzenieijegostosunekdozdarzeńopisanychw
komentarzudoDn11,28jesttrudnydoustalenia.Wtymwłaśnieczasienaskrajugóryświątynnejzbudowanotwierdzę(Akra)dlasyryjskichżołnierzy.

31

Wojskojegowystąpi,byzbezcześcićświątynię-twierdzę,

wstrzymająstałąofiaręiuczyniątamohydęziejącąpustką.

11,31świątynię-twierdzę.Por.„twierdzaprzyświątyni”wNe2,8izob.plannakońcutomu.Por.1Mch1,31.33.
11,29-31.IIwojnaegipska(168rokprzedChr.).Nawiosnę168przedChr.AntiochponownieobiegłMemfis.ZdobyłmiastoiopanowałDolnyEgipt.Podczasprzygotowańdooblężenia

osłabionejAleksandriikoronowałsięnakrólaEgiptu.Tymrazemjednakpojawiłasiępewnazmiana.EgiptzwróciłsięopomocdoRzymuigdydomiastazbliżyłysięwojskaAntiocha,doportu
zawinęłyrzymskieokręty.RzymskikonsulGajuszPopiliuszLaenasspotkałsięzAntiochempodmuramiAleksandriiinakazałmuopuszczenieEgiptu.KiedyAntiochodpowiedział,żemusizasięgnąć
radyswoichdoradców,konsulzakreśliłwokółniegokrągnapiasku,mówiąc,bydalodpowiedź,zanimgoprzekroczy.UpokorzonyAntiochpoddałsięwładzyRzymu.Działosiętoprzypuszczalniew
lipcu168przedChr.

11,31.Zbezczeszczenieświątyni.ZKsiągMachabejskichwynika,żeAntiochwysłałczłowiekaimieniemGeron,któregozadaniembyłopołożenietamyżydowskimpraktykomreligijnym.

Możliwe,żesyryjskigarnizon,wceluprzystosowaniakultudowłasnegoobyczaju,dokonałzmianwświątyni.Wgrudniu167przedChr.zaczętosystematyczniewprowadzaćwżycieprogram
zastąpieniażydowskichpraktykreligijnychgreckimi.Usuniętosystemofiarny,szabatiświętażydowskie.Pobudowanowcałymkrajugreckiemiejscakultu,zakazanoteżdokonywaniaobrzezania.
ŚwiątyniawJerozolimiezostałapoświęconaZeusowi,stającsięośrodkiempoliteizmuiprostytucji.

11,31.Ohydaziejącapustką.Zwyklesądzisię,żechodzioposągZeusaOlimpijskiego,któryzostałustawionywświątyni.Antiochutożsamiałtegoboga,któregodarzyłszczególną

przychylnością,zsyryjskimbóstwemBaalSzamem-głównymbogiemczczonymprzezludnośćSyrii(zob.komentarzdoDn9,27).

32

Tychzaś,cołamiąprzymierze,nakłonidoprzewrotności

pochlebstwami;jednakludzie,którzyznająswegoBoga,wytrwająi
będądziałali.

11,32nakłonidoprzewrotności.Dosł.:„uczyniichobłudnikami”.
11,32.Nakłonieniepochlebstwamidoprzewrotnościtych,coprzestępująprzymierze.WieluŻydówopowiadałosięzahellenizacjąidlatego,wzamianzaobietnicęosobistychkorzyści,

udzielałopoparcianowejpolityce.IchprzywódcąbyłMenelaos,najwyższykapłan,którywzamianzalukratywnyurządbyłbezresztyoddanyAntiochowi.

33

Mędrcyspośródludupoucząwielu,polegnąjednakżeodmiecza

iognia,wwięzieniachiwskutekłupiestwa–aletylkodoczasu.

11,33polegną.BJ:„potknąsię”.Whebr.grasłówmiędzy„potknąćsię”a„mędrcy”.Podobnieww.35.

34

Gdyonibędąupadać,nielicznipośpiesząimzpomocą,awielu

przyłączysiędonichpodstępnie.

11,34MożliwaaluzjadopierwszychsukcesówJudyMachabeusza,zbierającegowokółsiebiezwolennikówoporu.

35

Spośródmędrcówniektórzyupadną,bydokonałosięwśródnich

oczyszczenie,obmycieiwybielenienaczasostateczny–potrwato
jeszczedoustalonegoczasu.

11,32-35.JudaMachabeusz.WprzeciwieństwiedoMenelaosawieluŻydówzajadleprzeciwstawiałosięhellenizacjiJudei-wieluteżzginęłośmierciąmęczeńską.Najważniejszy

zorganizowanyzrywpowstańczypoprowadzonyzostałprzezczłonkówroduHasmoneuszów,założonegoprzezjegopatriarchę,kapłanaMattatiasza.Napoczątku166przedChr.,gdydoichmiasta
przybyłposłaniecAntiochawceluogłoszenianowychpraw,Mattatiaszijegopięciusynów(Jan,Szymon,Juda,EleazariJonatan)odpowiedzielisiłą,zabijającgo.Późniejucieklizmiastairozpoczęło
siępowstanie.PodwodząJudypowstańcyzaczęliprzejmowaćkontrolęnadmałymimiastami,bywtensposóbodciąćwszystkiedrogiprowadzącedoJerozolimy.Doprowadziłotodoskutecznej
blokadymiasta,zdobyciaJerozolimywgrudniu164przedChr.,dokładnietrzylatapojejsprofanowaniu.WDn11niewspominasięjednakotymwydarzeniu.Dodziśtrwająspory,czywtym
fragmencieksięgiMachabeuszezostaliukazaniwkorzystnym,czyniekorzystnymświetle.

36

Królbędziedziałałwedługswegoupodobania;będziesię

wynosiłiwywyższałponadwszystkichbogów.PrzeciwBogubędzie
mówiłrzeczydziwneidoznapowodzenia,ażsiędopełnigniew,to
bowiem,cozostałopostanowione,dokonasię.

11,36TakjaksięwywyższyliAleksanderw8,4i11,3,aAntiochWielkiw11,16,leczprzeciwniedoAchemenidów,którzywinskrypcjachzawszepowierzająswójloswoliAhuryMazdy.

NastarośćAntiochkażewybićnaswoichmonetachwizerunekZeusaOlimpijskiego.

37

Niebędzieczciłbogówswoichprzodków;aniulubieńcakobiet,

aniżadnegoinnegoboganiebędziepoważał.Ponadwszystkich
będziesięwywyższał.

11,37NastępcySeleukosaIczciliprzedewszystkimApollina,AntiochEpifanesbardziejoddawałcześćZeusowiOlimpijskiemu(por.w.36),utożsamianemuzJowiszemKapitolińskim(w.

38).„Ulubieńcemkobiet”jestAdonis-Tammuz(por.Ez8,14).

11,37.Bogowie.PoprzednicyAntiocha,wywodzącysięzdynastiiSeleucydów,czciliApolla,zaśPtolemeusze-Adonisa(byćmożeczynisiędoniegoaluzję,nazywając„ulubieńcem

kobiet”).Antiochzaniedbałowebóstwa(chociażżadnąmiarąnieodrzucił)narzeczZeusaOlimpijskiego.Jużsamfakt,żenabitychprzezsiebiemonetachnadawałsobieprzydomekbogaobjawionego,
wystarczyłbydowyjaśnieniategowersetu.

38

Zamiasttegobędzieczciłbogatwierdz;boga,któregonieznali

jegoprzodkowie,będzieczciłzłotemisrebrem,drogimikamieniamii
kosztownościami.

11,38.Bógtwierdz.Twierdza,októrejtutajmowa,jestzwykleutożsamianazAkrą,twierdzągarnizonusyryjskiego,któraznajdowałasięwpobliżugóryświątynnej.

39

Wystąpiprzeciwwarownymzamkomzcudzymbogiem;tych

zaś,którzygouznają,obdarzyzaszczytami,czyniącichwładcaminad
wieloma,ajakozapłatębędzierozdzielałziemię.

11,39Wystąpiprzeciwwarownymzamkomzcudzymbogiem.BJ:„Weźmienaobrońcówwarowniludobcegoboga”.AluzjadogarnizonuSyryjczykówiŻydówrenegatów,którychkról

osadziłwnowejtwierdzy,czyliwAkrze(por.1Mch1,33-34).

—jakozapłatę.Dosł.:„zacenę”,możnawięcmyślećoinstytucjiwładzyrolnejipodatkowej,narzuconejprzezSeleucydówpodbitymterytoriom.
11,36-39.JeśliwwersetachtychjestwdalszymciągumowaoAntiochuIV,dostarczająoneogólnegoopisutrudnegookresu,wktórymdoszłodozbezczeszczeniaświątyni.Wzmiankina

tematarogancjiAntiocha,hojnegowsparciaudzielanegoniektórymświątyniomirozdziałuziemimiędzysojusznikówłatwouznaćzacharakterystycznecechyowychczasów.

40

Awczasieostatnimzetrzesięznimkrólzpołudnia.Królz

północyuderzynaniegorydwanami,jazdąilicznymiokrętami.
Wkroczydokrajów,zalejejeiprzejdzie.

41

Wkroczynastępniedo

wspaniałegokraju,awielupolegnie.Tetylko[kraje]ujdąjegoręki:
Edom,MoabigłównaczęśćAmmonitów.

11,41głównaczęść.BJ:„pozostali”,sze’erît,nazasadziedomysłu.Teksthebr.:re’szît,„początki”lub„przywódcy”.

42

Wyciągnierękępokraje;niezdołaujśćziemiaegipska.

43

Stanie

siępanemskarbówzłotaisrebraorazwszystkichkosztowności
egipskich;LibijczycyiKuszycibędąszlizanim.

11,43LibijczycyiKuszycitonarodyżyjącenazachódinapołudnieodEgiptu.

44

Wieścizewschoduipółnocynapełniągoprzerażeniem;

wyprawisięwięczwielkimgniewem,bywieluzgładzićizgubić.

45

Rozbijenamiotyswojejkwaterymiędzymorzemigórąświętej

wspaniałości.Dojdziedoswegokońca,aleniktmunieprzyjdziez
pomocą.

11,45doswegokońca.MowaośmierciAntiocha.Por.8,25.
11,40-45.Ostatecznabitwa.Nieznamysekwencjihistorycznychwydarzeń,któraodpowiadałabyopisanejwtychwersetach.AntiochIVpoległwgrudniu164przedChr.wbitwie,która

rozegrałasięnatereniePersji.WielukomentatorówKsięgiDanielauważa,żefragmentten(począwszy,byćmoże,nawetodw.36)dotyczyznaczniebardziejodległejprzyszłości.

Dn12

Zmartwychwstaniewczasachostatecznych

1

WowymczasiewystąpiMichał,wielkiksiążę,któryjest

opiekunemdziecitwojegonarodu.Wtedynastąpiokresucisku,
jakiegoniebyło,odkądnarodypowstały,ażdochwiliobecnej.Wtym
czasienaródtwójdostąpizbawienia:ciwszyscy,którzyzapisanisąw
księdze.

12,1wksiędze.Mowaoksiędzeprzeznaczeńlubksiędzeżycia(por.Wj32,32-33;Ps69,29;139,16;Iz4,3;Łk10,20;Ap20,12+;zob.takżeDn7,10+).
12,1.Michał.Zob.komentarzdoDn10,13.
12,1.Księga.Wydajesię,żejesttonawiązaniedoKsięgiŻycia.WKsiędzeWyjścia32,32-34Mojżeszwyrażagotowośćwymazaniaswojegoimieniazksięgi-działania,które

doprowadziłobydojegośmierci.Jahweodpowiada,żezksięgizostaniewymazaneimiętego,ktodopuszczasięgrzechu.Jesttometaforaksięgigłównej,którazawieraimionawszystkichżyjących.
Księgętęmożnaporównaćdoksięgizimionamiprzeznaczonychnaśmierć,którąEnkiduujrzałwswoimwidzeniupodziemnegoświata.Gdygrzechyczłowiekadomagająsięsądu,jegoimięzostaje
wymazanezksięgi,coprowadzidośmierci.ObrazujetozwiązekpomiędzyKsięgąŻyciaaKsięgąSądu(zob.komentarzdoDn7,10).Księga,októrejtutajmowa,przepowiadadalszeżycie,bowiem
zapisaniwniejludziezostanąwybawieniodprześladowań.Niejesttojednakjeszczeksięgażyciawiecznego.

2

Wieluzaś,cośpiwprochuziemi,zbudzisię:jednidowiecznego

życia,drudzykuhańbie,kuwiecznejodrazie.

12,2JesttojedenzwielkichtekstówSTozmartwychwstaniuciała(por.2Mch7,9+).
12,2.Koncepcjażyciapośmiertnego.PosiadamydowodywskazującenaistnieniekilkuróżnychwyobrażeńżyciapośmiertnegonaBliskimWschodzie.Najbardziejpodstawowycharakter

miałakoncepcjanieprzerwanegoistnieniawpodziemnymświeciepodobnymgrobowi,wktórymtaksamotraktowanosprawiedliwychinieprawych.IzraelicinazywalitomiejsceSzeolem(zob.
komentarzdoIz14,9),wierzyliteż,żeprzebywanietamwykluczajakikolwiekkontaktzBogiem.WKanaanieiMezopotamiiistniałypodziemnebóstwarządzącetymrejonem.WEgipcieżycie
pośmiertnebyłoprzyjemniejszedlatych,którzypomyślnieprzeszlisądiwkroczyliwgranicepodziemnegoświata.Ci,którzyniezostaliprzyjęci,bylipożerani.Żadneztychwyobrażeńniezawierało
ideizmartwychwstaniazpodziemnegoświataumarłych.Ogólnie,wmyślistarożytnejjedynymprzebudzeniembyłowezwanieduchówzmarłych(niebyłtojednakstantrwały,pozbawionybyłteż
elementucielesnejobecności)lubprzebudzeniesiębóstwpłodnościtowarzyszącecyklicznymzmianomzachodzącymwprzyrodzie.Bóstwaoweumierałycorokuwrazzzakończeniemcyklurolniczego
oraz„zimowały”wpodziemnymświecie.Później,nawiosnę,dokonywałosięichrytualneprzebudzenie.Żadnezowychwyobrażeńniejestpodobnedoteologicznejdoktrynyzmartwychwstania.Nie
możnateżdoniejporównaćokazjonalnychprzypadkówponownegoożywienia(przywróceniażyciapojedynczychjednostek)lubznakówponownegoożywienianarodu(wyschłekościzwizji
Ezechiela).Wpełnirozwiniętadoktrynazmartwychwstania,

AKADYJSKIEAPOKALIPSY.Wliteraturzeakadyjskiejjestkilkautworów(datowanychodXIIdoIIIlubIVw.przedChr.)zaliczanychdogatunkuapokalipsy(ProroctwoMarduka,

ProroctwoSzulgi;ProroctwoUruk;ProroctwoDynastyczneorazTekstA).Wykazano,żeistniejąliterackiepokrewieństwapomiędzyniektórymiztychutworówa(astrologicznymi)tekstami
omenowymi,awięcobszaremspecjalizacjiDaniela.Jednymzważnychrysówtychkompozycjijestrzekomeprzepowiadanieseriiniewymienionychzimieniakrólów,którzypowstanąwprzyszłości,
orazcharakteryzowanieichzapomocąkilkuczynów,którychdokonają.Zwykleczynytemającharakternegatywny,celemzaśtychutworówliterackichjestpotępieniewładców.Sekwencjękończy
niezmienniekról,którypowstanieiprzywrócidawnyporządek(wyjątkiemmożebyćtutajProroctwoDynastyczne,jednakjegozakończeniejesttakdalecefragmentaryczne,żetrudnomiećwtejsprawie
pewność).Kompozycjeteuważasięzautworypropagandowepowstałezapanowaniaostatniegozwymienionychwnichkrólów,którypoprostuwykorzystałtengatunekliteracki,byoskarżyćswych
poprzednikówiuprawomocnićwłasnepanowanie.Ztegopunktuwidzeniamożnabyoweutworynazwać„pseudo-proroctwami”,ponieważzawartewnich„przepowiednie”zostaływypowiedzianepo
fakcie.WDn11zpewnościąodnaleźćmożnapewnewspólnerysyztymgatunkiemakadyjskim,np.wielunieznanychzimieniakrólówisumarycznyopiswydarzeńdniichpanowania.Danielnie
umieściłjednaknakońculistykróla,któregochciałpromować.Wistociestałosiędokładnienaodwrót,bowiemostatnizkrólów,AntiochEpifanes,jestgorszyodwiększościpozostałych.Podobniejak
winnychczęściachksięgi,Danielposługujesięznanymimotywami,leczmodyfikujejegruntowniedlawłasnychcelów.Natematogólnychinformacjioliteraturzeapokaliptycznej,zob.wstawkę
umieszczonąobokkomentarzadoZaiwdzisiejszymrozumieniu,zawierasześćelementów.Macharakter:(1)indywidualny,nienarodowy;(2)materialny,nieduchowy;(3)uniwersalny,nie
jednostkowy;(4)dokonującysiępozaświatemumarłych;(5)prowadzącydotrwałegoosiągnięcianieśmiertelnościoraz(6)wprowadzającypodziałnasprawiedliwychinieprawych.Wydajesię,że
zoroastryzmposiadawszystkiewymienioneelementy,jednakcharaktermateriałówźródłowychsprawia,żetrudnojestustalić,jakwcześniePersowierozwinęlitękoncepcjęzmartwychwstania(natemat
dodatkowychinformacjizob.komentarzdoIz26,19).

3

Mądrzybędąświecićjakblasksklepienia,aci,którzynauczyli

wielusprawiedliwości,jakgwiazdynawiekiinazawsze.

12,3Trzecistychdosł.:„ci,którzyuczynilisprawiedliwymi”,awięc„nauczycielesprawiedliwości”.Poprzedniwierszpozwalamyśleć,żeniechodzitutylkoopośmiertnąsławęświętych,

jakwMdr3,7(por.Iz1,31),leczoprzemianęeschatologiczną,którejskutkiemsąichciała,odtąd„chwalebne”.

12,3.Będąświecićjakgwiazdy.Gwiazdyianiołówłączyto,żejedneidrugiebytyokreślanebyłymianemzastępówniebieskich(zob.komentarzdoDn8,10).Wówczesnejmyśligreckiej

orazwmiędzytestamentalnejliteraturzeapokaliptycznejsprawiedliwistająsięgwiazdamilubaniołami.Danieldokonujejedynieporównania,niezaśutożsamienia.

4

Tyjednak,Danielu,ukryjsłowaizapieczętujksięgęażdo

czasówostatecznych.Wielubędziedociekało,bypomnożyłasię

wiedza.

12,4będziedociekało.BJ:„pobłądzi”.Chodziniewątpliwieoposzukiwanieprawdy(por.Am8,12).
—wiedza.Zatekstemhebr.WBJ:„nieprawość”,zaSept.
12,4.Zapieczętujsłowa[BT:„księgę”].JużwVIIIw.przedChr.przechowywanoAsyryjskietekstyezoteryczne.Uwagipisarzy(nazywanekolofonami),umieszczanenakońcutakich

dzieł,wskazywały,żezawierająonewiedzędostępnąjedyniewtajemniczonym.Zwojeopieczętowywanoalboobwiązywanosznurkiem,znaczącwęzełglinąalboumieszczającwdzbaniei
zapieczętowujączamknięcie.Naglinielubzamknięciudzbanaodciskanopieczęćwłaściciela.NaterenieMezopotamiinajbardziejrozpowszechnionebyłypieczęciecylindryczne,wEgipcieużywano
pieczęci-skarabeuszów,zaśwIzraelupieczęcistemplowych.Miałyonestanowićgwarancję,żenienaruszonotreścidokumentu.Ostrzegałyteżprzedjegofałszowaniemi,nietknięte,poświadczały
autentycznycharakter.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoNe9,38.

Znaczeniezapieczętowanychsłów

5

Wtedyja,Daniel,ujrzałem,jakdwóchinnych[ludzi]stało,

jedennabrzegupotejstronierzeki,druginabrzegupotamtejstronie
rzeki.

6

Powiedziałemdomężaubranegowlnianeszatyiznajdującego

sięnadwodamirzeki:Jakdługojeszczedokońcatychprzedziwnych
rzeczy?

7

Iusłyszałemmężaubranegowlnianeszatyiznajdującego

sięnadwodamirzeki.Podniósłonprawąilewąrękędoniebai
przysiągłnaTego,któryżyjewiecznie:„Doczasu,czasówipołowy
[czasu].Towszystkodokonasię,kiedydobiegniekońcamoc
niszczycielaświętegonarodu.”

12,7.Doczasu,czasówipołowyczasu.Zob.komentarzdoDn7,25.

8

Jawprawdzieusłyszałem,leczniezrozumiałem;powiedziałem

więc:Panie,jakibędzieostatecznykoniectego?

9

Onzaś

odpowiedział:Idź,Danielu,bosłowazostałyukryteiobłożone
pieczęciamiażdokońcaczasu.

10

Wieluzostaniepoddanych

oczyszczeniu,wybieleniu,wypróbowaniu,aleprze-wrotnibędą
postępowaćprzewrotnieiżadenzprzewrotnychniezrozumietego,
leczroztropnizrozumieją.

11

Aodczasu,gdyzostaniezniesiona

codziennaofiaraizapanujeohydaziejącapustką,[upłynie]tysiąc
dwieściedziewięćdziesiątdni.

12

Szczęśliwyten,którydotrwai

doczekatysiącatrzystutrzydziestupięciudni.

12,12Różnicamiędzyliczbamiz8,14(tysiącstopięćdziesiąt),12,11(tysiącdwieściedziewięćdziesiąt)a12,12(tysiąctrzystatrzydzieścipięć)pozostajebezwyjaśnienia.
12,11-12.Doczekatysiącatrzystutrzydziestupięciudni.Kalendarzksiężycowyużywanywwiększościkrajówstarożytnegoświataliczył354dni.Oddawnawiedzianojednak,żerok

słonecznyma365dni,dokonywanozatemokresowychkorekt,dodającmiesiąceookreślonejliczbiedni.Grecyposługiwalisięmiesiącemliczącym30dni,jednakregularniedostosowywalikalendarz
docyklusolarnego.1335dnito3latai7miesięcy,przyjmując,żemiesiącliczy30dni.

13

Tyzaśidźizażywajspoczynku,apowstaniesz,by[otrzymać]

swójlosprzykońcudni.

12,13idź.Potymsłowiewtekściehebr.dodane:„dokońca”,cowgrec.pominięte.
—Chodzionagrodęostateczną(Mi2,5;por.Ps1,5).

Dn13

DODATKI

OpowiadanieoZuzannie

1

WBabiloniemieszkałpewienmąż,imieniemJoakim.

13,1-14,42Tusięzaczynajądodatkigrec.
13,1-Opowiadanieomotywachludowych,zaczerpniętychzżyciadiasporyżydowskiejwBabilonie.

2

WziąłonżonęimieniemZuzanna,córkęChilkiasza;byłaona

bardzopięknaibogobojna.

3

Rodzicejejbylisprawiedliwii

wychowaliswącórkęzgodniezPrawemMojżesza.

4

Joakimzaśbył

bardzobogatyiposiadałogródprzylegającydoswegodomu.
PrzychodziłodoniegowieluŻydów,ponieważcieszyłsięwiększym
poważaniemniżinni.

5

Wtymrokuwybranospośródlududwóch

starcównasędziów.Należelionidotych,októrychpowiedziałPan:
Wyszłanieprawośćspośródsędziów-starcówzBabilonu,którzytylko
uchodzilizakierującychnarodem.

13,5-ŻydzipocząwszyodpierwszychlatniewolicieszylisiępewnąautonomiąwBabilonie,posiadalim.in.własnytrybunałsądowy.Niesprawiedliwośćiprzewrotnośćsędziówbyła

częstymzjawiskiemjeszczewokresiemonarchii(np.Mi3,11)."Wyszła...narodu"-słowatenawiązująmożedoJr23,14lubJr29,22.

6

LudziecibywaliczęstowdomuJoakima,awszyscyci,którzy

prowadzilispórsądowy,przychodzilidonich.

7

Gdyzaśkołopołudnia

ludzieodchodzili,Zuzannaudawałasięnaprzechadzkępoogrodzie
swegomęża.

8

Obajstarcywidywalijącodziennie,gdyudawałasięna

przechadzkę,izaczęlijejpożądać.

9

Zatracilirozsądekiodwrócili

oczy,zaniedbującspoglądaniakuNiebuizapominająco
sprawiedliwychsądach.

10

Obajzostaliopanowanitympożądaniem,

aleukrywaliwzajemnieprzedsobątęudrękę;

11

wstydzilisiębowiem

przyznaćdotego,żechcielizniąobcować.

12

Takwięccodziennie

usilniestaralisięjązobaczyć.

13

Pewnegorazupowiedzielijedendo

drugiego:Wracajmydodomu,bojużporaobiadowa.Rozeszlisię

więckażdywswojąstronę.

14

Obajjednakzawrócilizdrogiispotkali

sięnatymsamymmiejscu.Dopytującsięwzajemnieoprzyczynę
powrotu,przyznalisiędoswejżądzy.Wtedyumówilisięcodopory,
kiedybędąmogliZuzannęspotkaćsamą.

15

Oczekiwaliwięc

sposobności.PewnegodniawyszłaZuzannajakwpoprzednich
dniachjedyniewtowarzystwiedwóchdziewcząt,chcącsięwykąpać
wogrodzie;byłbowiemupał.

16

Niebyłotamnikogozwyjątkiem

dwóchstarców,którzyzukryciajejsięprzyglądali.

17

Powiedziałado

dziewcząt:Przynieściemiolejekiwonności,adrzwiogrodu
zamknijcie,abymsięmogławykąpać.

18

Uczyniły,jakpowiedziała,i

zamknąwszydrzwiogrodu,wyszłybocznąfurtką,byprzynieśćto,co
imrozkazano.Niedostrzegłyzaśstarców,ponieważsięukryli.

19

Gdy

tylkodziewczętaodeszły,obajstarcypowstaliipodbieglidoniej,

20

mówiąc:Otobramaogrodujestzamkniętainiktnasniewidzi,my

zaśpożądamyciebie.Toteżzgódźsięobcowaćznami!

21

W

przeciwnymraziezaświadczymyprzeciwtobie,żebyłztobą
młodzieniecidlategoodesłałaśodsiebiedziewczęta.

13,21-KaręzacudzołóstwoprzewidujeKpł20,10iPwt22,22nn.

22

Zuzannawestchnęłaipowiedziała:Jestemwtrudnymze

wszystkichstronpołożeniu.Jeżelitouczynię,zasługujęnaśmierć;
jeżelizaśnieuczynię,nieujdęwaszychrąk.

23

Wolęjednakniewinna

wpaśćwwaszeręce,niżzgrzeszyćwobecPana.

24

Zawołaławięc

Zuzannabardzogłośno;krzyknęlitakżedwajstarcyprzeciwniej.

25

Jedenznichpobiegłotworzyćbramęogrodu.

26

Gdydomownicy

usłyszelikrzykwogrodzie,pobiegliprzezbocznąfurtkę,by
zobaczyć,cosięjejstało.

27

Skorostarcyopowiedzieliswoje,słudzy

zmieszalisiębardzo;nigdybowiemniemówionotakichrzeczyo
Zuzannie.

28

Następnegodnia,gdyzebrałsięludujejmęża,Joakima,

przybylidwajstarcypełniniegodziwychmyśliwymierzonych
przeciwZuzannie,byjąwydaćnaśmierć.

29

Powiedzieliwięcdoludu:

PoślijciepoZuzannę,córkęChilkiasza,którajestżonąJoakima.
Zawołanoją.

30

Przyszławięczeswymirodzicami,dziećmii

wszystkimiswymikrewnymi.

31

ByłazaśZuzannadelikatnaibardzo

piękna.

32

Ponieważbyłazasłonięta,przeniewiercykazalijejzdjąć

zasłonę,bynasycićsięjejpięknością.

13,32-KobietyWschodupubliczniewystępowałyzzasłoniętątwarzą,podobniejakjeszczedzisiajwniektórychokolicachPalestyny.

33

Wszyscyjejbliscyorazci,którzyjąwidzieli,płakali.

34

Dwaj

sędziowie,powstawszy,położyliręcenajejgłowę.

35

Onazaś,płacząc,

podniosławzrokkuniebu,bosercejejbyłopełneufnościwPanu.

36

Starcypowiedzieli:Gdyprzechadzaliśmysięsamiwogrodzie,ona

wyszławrazzdwomadziewczętami,zamknęłabramęogrodui
odesłaładziewczęta.

37

Przyszedłzaśdoniejmłodzieniec,którybył

ukryty,ipołożyłsięznią.

38

Znajdującsięnaskrajuogroduiwidząc

nieprawość,podbiegliśmydonich.

39

Widzieliśmyichrazem,alejego

niemogliśmypochwycić,bobyłsilniejszyodnas,iotworzywszy
bramę,rzuciłsiędoucieczki.

40

Gdyzaśpochwyciliśmyją,pytając,

kimbyłmłodzieniec,

41

niechciałanampowiedzieć.Takiejestnasze

oskarżenie.Zgromadzeniedałoimwiaręjakostarszymludui
sędziom.Skazanojąnakaręśmierci.

42

WtedyZuzannazawołała

donośnymgłosem:WiekuistyBoże,któryznaszto,cojestukryte,i
wieszwszystko,zanimsięstanie.

43

Tywiesz,żezłożylifałszywe

oskarżenieprzeciwmnie.Otoumieram,chociażnieuczyniłamnicz
tego,ocomnieonizłośliwieobwiniają.

44

APanwysłuchałjejgłosu.

45

Gdyjąprowadzononastracenie,wzbudziłBógświętegoduchaw

młodzieńcuimieniemDaniel.

46

Zawołałondonośnymgłosem:Jestem

czystyodjejkrwi!

13,46-Słowaprotestuprzeciwniesłusznemuwyrokowi.

47

Całyzaśludzwróciłsiędoniego,mówiąc:Cooznaczato

słowo,którewypowiedziałeś?

48

Onzaś,powstawszywśródnich,

powiedział:Czytakbardzojesteścienierozumni,Izraelici,że
skazujeciecórkęizraelskąbezdochodzeniaipewności?

49

Wróćciedo

sądu,bocijąfałszywieobwinili.

50

Całyludzawróciłwpośpiechu.

Starsizaśpowiedzieli:Usiądźtuwśródnasiwyjaśnijnam,botobie

dałBógprzywilejstarszeństwa.

51

Danielpowiedziałdonich:

Rozdzielcieich,jednegodalekooddrugiego,ajaichosądzę.

52

Gdy

zaśzostalioddzieleniodsiebie,zawołałjednegoznichipowiedział
doniego:Zestarzałeśsięwprzewrotności,aterazwychodząnajaw
twegrzechy,jakiepoprzedniopopełniłeś,

53

wydającniesprawiedliwe

wyroki.Potępiałeśniewinnychiuwalniałeświnnych,chociażPan
powiedział:Nieprzyczyniszsiędośmierciniewinnegoi
sprawiedliwego.

54

Terazwięc,jeślijąrzeczywiściewidziałeś,

powiedz,podjakimdrzewemwidziałeśichobcującychzesobą?On
zaśpowiedział:Podlentyszkiem.

13,54-Nazwydrzewdobranesąstosowniedoludowegocharakteruopowiadaniainawiązujądokarynaprzewrotnychsędziów.Grasłówmiędzywyrażeniamigreckimitrudnadooddaniaw

językupolskim.

55

Danielodrzekł:Dobrze!Skłamałeśnaswąwłasnązgubę.Już

bowiemaniołBożyotrzymałodBogawyroknaciebie,bycię
rozedrzećnadwoje.

56

Odesławszygo,rozkazałprzyprowadzić

drugiegoipowiedziałdoniego:Potomkukananejski,aniejudzki,
pięknośćsprowadziłacięnabezdroża,ażądzauczyniłatweserce
przewrotnym.

57

Takpostępowaliściezcórkamiizraelskimi,onezaś,

bojącsię,obcowałyzwami.Córkajudzkajednakniezgodziłasięna
wasząnieprawość.

58

Powiedzmiwięcteraz,podjakimdrzewem

spotkałeśichobcującychzesobą?Onzaśpowiedział:Poddębem.

59

WtedyDanielpowiedziałdonie-go:Dobrze!Skłamałeśityna

swojąwłasnązgubę.CzekabowiemaniołBożyzmieczemwręku,by
rozciąćcięnadwoje,bywaswytępić.

60

Całezgromadzeniezawołało

głośnoiwychwalałoBoga,żeocalatych,copokładająwNim
nadzieję.

61

Zwrócilisięnastępnieprzeciwobustarcom,ponieważ

Danielwykazałnapodstawieichwłasnychsłównieprawdziwość
oskarżenia.Postąpionoznimiwedługmiaryzławyrządzonegoprzez
nichbliźnim,

62

zabijającichwedługPrawaMojżeszowego.Wdniu

tymocalononiewinnąkrew.

13,62-ZgodniezprawemodwetuPwt19,18n.21.

63

ChilkiaszzaśijegożonawychwalaliBogazpowoduswej

córki,Zuzanny;[czynili]towrazzjejmężem,Joakimem,i
wszystkimikrewnymi,ponieważnieznalezionowniejnic
hańbiącego.

64

ADanielodtegodniainaprzyszłośćzasłynąłwśród

ludujakowielki.

Dn14

OszukańczykultBela

1

KrólAstiagespołączyłsięzeswymiprzodkami,apanowanie

objąłPersCyrus.

14,1-AstiagesbyłostatnimwładcąmedyjskimizostałpokonanyipojmanyprzezpodległegosobiedotądCyrusa(ok.550).Opowiadaniezawieraakcentypolemiczneprzeciwkultowi

bóstwobcychczęstewokresieniewolibabilońskiejipropagandyreligijnejhelleńskiej.

2

Danielbyłzaufanymkrólaiprzewyższałznaczeniemwszystkich

jegoprzyjaciół.

3

BabilończycyzaśczcilibożkaimieniemBel;

składanomucodzieńdwanaściemiarnajczystszejmąki,czterdzieści
owiecisześćstągwiwina.

4

Czciłgoteżkróliudawałsięcodziennie,

bymuoddawaćpokłon.DanielnatomiastczciłswojegoBoga.

5

Powiedziałdoniegokról:DlaczegonieoddajeszpokłonuBelowi?

Onzaśodrzekł:Bonieoddajęczcibożkomuczynionymrękami
[ludzkimi],leczBogużywemu,którystworzyłnieboiziemięoraz
sprawujewładzęnadwszystkimiistotami.

6

Powiedziałmuwięckról:

Uważasz,żeBelniejestbogiemżywym?Czyniewiesz,ilezjadai
wypijacodziennie?

14,6-Składanieofiarpokarmowychnależałowreligiachpogańskich(m.in.iwbabilońskiej)dozjawiskpowszechnych.

7

Danielodpowiedziałzuśmiechem:Niełudźsię,królu!Jestonw

środkuzgliny,anawierzchuzmiedziinigdyniejadłaniniepił.

8

Rozgniewanykrólwezwałswychkapłanówipowiedziałdonich:

Jeśliminiepowiecie,ktozjadateofiary,umrzecie.Jeślizaś
udowodnicie,żeBeljezjada,umrzeDaniel,bozbluźniłBelowi.

9

WtedyDanielpowiedziałdokróla:Niechsięstanie,jak

powiedziałeś.Kapłanówzaśbyłosiedemdziesięciu,nielicząckobieti
dzieci.

10

UdałsięwięckrólzDanielemdoświątyniBela.

11

Kapłani

Belapowiedzieli:Otomyodchodzimy,tyzaś,królu,przygotuj
pożywienie,zmieszajwinoipostaw.Następniezamknijdrzwii
opieczętujswymsygnetem.Gdyprzyjdzieszranoiniestwierdzisz,że

Belspożyłwszystko,umrzemymy,wprzeciwnymrazieniechumrze
Daniel,którynasoczernił.

12

Nieniepokoilisięoni,ponieważzrobili

podstołemofiarnymtajemnewejście,którymstalewchodzili,i
zjadaliwszystko.

13

Gdywięconiwyszli,przygotowałkrólpożywienie

dlaBela.

14

ADanielpoleciłsługomprzynieśćpopiółirozsypaćpo

całejświątyniwobecnościsamegokróla.Wyszedłszy,zamknęlidrzwi
izapieczętowalikrólewskimsygnetem,ioddalilisię.

15

Kapłanizaś

przyszlijakzwyklenocąwrazzżonamiiswymidziećmi,zjedli
wszystkoiwypili.

16

KrólwstałoświcieiDanielwrazznim.

17

Król

powiedział:Danielu,czypieczęciesąnienaruszone?Onodrzekł:Są
nienaruszone,królu.

18

Gdytylkootworzonodrzwi,spojrzałkrólna

stółofiarnyizawołałbardzogłośno:Jesteświelki,Belu,iniemaw
tobienajmniejszejzdrady.

19

Danieljednakuśmiechnąłsięi

powstrzymałkrólaodwejściadownętrza,mówiąc:Spójrztylkona
posadzkęizobacz,czyjetosąślady?

20

Królzaśpowiedział:Widzę

śladymężczyzn,kobietidzieci.

21

Wtedyrozgniewanykrólkazał

pochwycićkapłanów,żonyichidzieci,ipokazalimutajemne
wejście,przezktórewchodziliispożywalito,cobyłonastole.

22

Król

więckazałichzabić,BelazaśwydałDanielowi,którygozniszczył
wrazzjegoświątynią.

Opowiadanieowężu

23

ByłwielkiwążiczciligoBabilończycy.

14,23-Dawniejszetłumaczeniapolskiemówiłyosmoku.Wkażdymraziechodziłooniezwykłegopotwora,czczonegojakosymbolżycia.

24

KrólzaśpowiedziałdoDaniela:Niemożeszjużpowiedzieć,że

toniejestbógżywy,zatemoddajmupokłon.

25

Danielodpowiedział:

Panu,mojemuBogu,będęoddawałpokłon,boOnjestBogiem
żywym.Tyzaś,królu,dajmipozwolenie,azabijęwężabezpomocy
mieczaipałki.

26

Ipowiedziałkról:Dajęcije.

27

WziąłwięcDaniel

smołę,łójiwłosie,ugniótłznichplackiiwrzuciłjedopaszczywęża.
Pozjedzeniuichwążpękł,onzaśrzekł:Zobaczcie,coczciliście.

28

GdyusłyszeliotymBabilończycy,ogarnęłoichwielkieoburzeniei

zgromadzilisięprzeciwkrólowi,mówiąc:KrólstałsięŻydem.Bela
pozwoliłrozbić,wężazabić,akapłanówpomordować.

29

Przyszedłszy

więcdokróla,powiedzieli:WydajnamDaniela,wprzeciwnymrazie
zabijemyciebieitwoichdomowników.

30

Królspostrzegł,żenastają

bardzonaniego,izkoniecznościwydałimDaniela.

31

Cizaśwrzucili

godojamylwów,gdzieprzebywałprzezsześćdni.

14,31-TesamemotywywystępująwDn6,17-25.

32

Byłozaśwjamiesiedemlwówidawanoimdwaciałaludzkiei

dwieowcedziennie.Wówczasjednakniedanoimnic,żebypożarły
Daniela.

33

WJudeizaśbyłprorokHabakuk.Przygotowałonpolewkę

irozdrobniłchlebwnaczyniu,iposzedłnapole,byzanieśćto
żniwiarzom.

14,33-Postaćróżnaodprorokanoszącegotoimię,autorajednejzdwunastuksiągproroków"mniejszych".

34

AniołPańskiodezwałsiędoHabakuka:Zanieśposiłek,jaki

masz,DanielowidoBabilonu,dojamylwów.

35

Habakuk

odpowiedział:Panie,niewidziałemnigdyBabilonuaninieznam
jamylwów.

36

Ująłgowięcaniołzawierzchołekgłowyiniosącgoza

włosy,przeniósłdoBabilonunaskrajjamyzprędkościąwiatru.

37

ZawołałHabakuk:Danielu,Danielu!Weźposiłek,któryciBóg

przysyła.

38

Danielzaśpowiedział:Boże,pamiętałeśomnieinie

opuściłeśtych,którzyCiękochają.

39

Ipowstawszy,Danieljadł.Anioł

BożyprzeniósłnatychmiastHabakukawpoprzedniemiejsce.

40

Akról

przyszedłsiódmegodnia,byopłakiwaćDaniela.Przyszedłwięcdo
jamyiujrzałDanielasiedzącego.

41

Wtedyzawołałdonośnymgłosem:

Wielkijesteś,Panie,BożeDaniela,iniemażadnego[boga]prócz
Ciebie!

42

Poleciłgowydobyć,tychzaś,którzychcielijegozguby,

kazałwrzucićdojamy.Zostalioninatychmiastpożarciwjego
obecności.

TableofContents

WstępdoKsięgiDaniela.5
Dn1.7
ŻYCIORYSDANIELA..7
Danielztowarzyszaminadworzekrólababilońskiego.7
Dn2.12
SenNabuchodonozoraoposągu.12
WystąpienieDaniela.14
Danielwykładasen.16
Danielwywyższony.19
Dn3.20
Nabuchodonozorwznosizłotyposąg.20
Stanowczośćtrzechmłodzieńców..22
PieśńAzariasza.24
Pieśńtrzechmłodzieńców..26
Nabuchodonozorułaskawiatrzechmłodzieńców..28
DrugisenNabuchodonozora.29
Dn4.30
Danielwyjaśniasen.32
Nabuchodonozorwodosobnieniu.34
Dn5.36
UcztaBaltazara.36
Tajemniczesłowanaścianie.38
Danielwyjaśniazdarzenie.40
ZapowiedźupadkuBaltazara.41
Dn6.42
DanieloskarżonyprzedDariuszem..43
Danielwrzuconydojaskinilwów..45
WyznaniewiaryDariusza.47
Dn7.48
WIZJEDANIELA..48
Wizjaczterechbestii48
WizjaSynaCzłowieczego.51
Czterykrólestwa.53
Dn8.55
Wizjabaranaikozła.55

Wyjaśnieniewizji58
Dn9.60
Proroctwoosiedemdziesięciutygodniach.60
ModlitwaDaniela.61
Wyjaśnienieproroctwaotygodniach.63
Dn10.66
LOSNARODUŻYDOWSKIEGODOCZASÓWZBAWIENIA..66
Wizjamężawbiałychszatach.66
Dn11.69
WojnywPalestyniewokresiehelleńskim..70
WalkizaAntiochaIVEpifanesa.75
Dn12.80
Zmartwychwstaniewczasachostatecznych.80
Znaczeniezapieczętowanychsłów..82
Dn13.83
DODATKI83
OpowiadanieoZuzannie.83
Dn14.87
OszukańczykultBela.87
Opowiadanieowężu.89