Spistreści

WstępdoKsięgiEstery

.4

Est1

.5

Prolog:Senispisek

.5

Est1

.7

Est2

.12

Estera–królową

.12

Est3

.16

Hamanuwładzy

.16

DekretzagładyŻydów

..18

Est4

.21

Wtrosceozażegnanieniebezpieczeństwa

.21

Est5

.25

Esteraprzedkrólem

..25

Est6

.28

PierwszyzawódHamanaiwywyższenieMardocheusza

.28

Est7

.30

ZdemaskowanieHamananauczcie

.30

Est8

.32

OdmianawpołożeniuŻydów

..32

DekretrehabilitującyŻydów

..34

Est9

.37

Odwetnaprześladowcach

.37

UstanowienieŚwiętaPurim

..39

Est10

.41

WielkośćMardocheusza

.41

Wyjaśnieniesnuwstępnego

.42

Notatkaoprzekładzie

.43

KsięgaEstery

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WstępdoKsięgiEstery

JesttoopispewnegoepizoduzżyciadworskiegokrólaAhaszwerosza

(zwanegotakżeAssuerusem,wformiegreckiejKserksesem),wktórym
zasadnicząrolęodgrywaEstera,młodaIzraelitkaorazjejstryjecznybrati
opiekunMardocheusz,związanyzdworemperskim.Pooddaleniuswejżony
Waszti,królwybrałnanowąmałżonkęEsterę,niewiedzącnicojejżydowskim
pochodzeniu.Wielkiwezyrkrólestwa,Haman,wrógMardocheusza,planuje
zagładęnietylkoswegonieprzyjaciela,aletakżewszystkichŻydównaterenie
Persji.Esteraudaremniatenplanswojąinterwencją,uzyskujeodkrólawyrok
śmiercinaHamanainieprzyjaciółŻydów,Mardocheuszzaśotrzymujegodność
wezyra.NapamiątkętegozdarzeniazostajeustanowioneświętoPurim("losów",
odlosurzucanego,celemustaleniadniazagładyŻydówprzezHamana),
obchodzone14/15Adar(tj.naprzełomielutegoimarca).

Opowiadanieopierasięnafaktachirealiachhistorycznych,leczsposóbich

zestawieniajestdowolny.Obokznacznieskróconejperspektywyhistorycznej
(np.Mardocheuszprzedstawionyjestjakojedenzuprowadzonychdoniewoli
przezNabuchodonozora,musiałbymiećwięcponad100lat),zawieraksięga
szeregnieścisłościiniekonsekwencji(różnaroladoradcówkrólewskichw
różnychwypadkach,HerodotpodajeinnąkrólowęPersówwopisywanych
latach,odroczeniedekretuzagładyo9lub11miesięcyitd.).Trudnoteżdowieść,
żeopisanezdarzeniespowodowałowprowadzenieŚwiętaPurim.Wskazówkao
ustanowieniutegoświętaczyniwrażeniepóźniejszegododatku,aksięgama,być
może,uzasadnićgenezęistniejącegojużświęta.

Rodzajliterackiksięginienależydoprostych;skupiaonobokopowiadania

historycznegoelementymądrościowe,anegdoty,swobodneopisyidekrety.
Sposóbichzestawienia,anawetcharakterystykaosóbwskazująnabudujące
tendencjeautora.Chciałonzapewnenapisaćopowiadaniedoczytaniaw
synagodzewŚwiętoPurim.Księgawprawdzie-wtekściehebrajskim-nie
wymieniaanirazuimieniaBoga(anawetunikagotam,gdzienależałobyje
wymienić),zakładajednakJegoOpatrzność,posługującąsięwypadkami
dziejowymi.Nadtoautorzwracaniekiedypośredniouwagęnatekstyksiąg
świętych,stwierdzającedziałanieBożewhistoriioraznaideęwolnegowyboru
IzraelaiPrzymierzazBogiem;towłaśniegwarantujewzmiankowanąw4,14
"pomoczinnegomiejsca"(tj.odBoga).

Datynapisaniaksięginiedasięustalićdokładnie.Powstałaonaniewątpliwie

wokresiemiędzyIIIaIw.przedChr.Już2Mch(ok.r.50przedChr.),zna
dobrze"dzieńMardocheusza"jakoświętożydowskie.Byćmożepodatną

atmosferądlaprzypomnieniacudownegouwolnieniaIzraelitówodzagładybyły
tragicznechwileprzedwystąpieniemMachabeuszówlubpewneepizodyich
walk.

KanonicznośćEstbyłapowszechnieprzyjmowanazwyjątkiempewnych

wtórnokanonicznychdodatków,zachowanych(lubnapisanych)wjęzyku
greckim:sątodekretykrólewskie,senMardocheuszazwyjaśnieniem,modlitwy
MardocheuszaiEsteryorazkilkaurywkówocharakterzehistorycznym.
Tłumaczeniegreckiedołączyłotedodatkidoposzczególnychrozdziałówtekstu
zasadniczego.Takrównieżjestwobecnymtłumaczeniu.Wulgatanatomiasti
zależneodniejprzekładyumieszczająjenakońcuksięgi(Est10,4-16,24).

Estera,podobniejakJudyta,dziękiuratowaniuluduBożegoodzagłady

uchodziwtradycjiiliturgiizatypMaryi.

Est1

Prolog:Senispisek

1a

Wdrugimrokupanowaniawielkiegokróla,Artakserksesa,

pierwszegoNisan,miałsenMardocheusz,synJaira,synaSzimejego,
synaKiszazpokoleniaBeniamina,

1,1a-10,31PassusyEstznumeracjąliczbowo-literową(wBJdrukowanekursywą,co–cytującstamtąd–zachowanowniniejszymkomentarzu)sądodatkamigrec.,dołączonymidotekstu

hebr.Kościółuznałjezanatchnione,aśw.Hieronimumieściłnakońcuswegoprzekładu–Wulgaty(10,4n).TuiwBJznalazłysięonetam,gdziesąumieszczonewSept.,znumeracjąwedługRahlfsa
wydaniakrytycznego.

1,1aArtakserkses.Wedługgrec.,wktórymmylisięimię„Kserkses”zimieniemjegonastępców.WBJjużtutaj:„Aswerus.Jesttołac.ipol.trankrypcjaformyhebr.perskiegoimienia

Kszajarsz,pogrec.Kserkses(por.Ezd4,6).

—miałsen.OśnieMardocheuszamowatylkowtekściegrec.,apodajesięwtensposóbzgóry,choćwformieenigmatycznejiapokaliptycznej,nićprzewodniąopowieści(kluczznajduje

sięw10,3a-k).TymchwytemliterackimpodkreślasięinterwencjęBożą.

1b

Żyd,mieszkającywmieścieSuzie,mążwybitny,pełniący

służbęnakrólewskimdworze.

1,1bSuza–położonanawschódodBabiloniidawnastolicaElamuizimowarezydencjakrólówperskich.

1c

Byłonzliczbyjeńców,którychuprowadziłNabuchodonozor,

królbabiloński,wrazzJechoniaszem,królemjudzkim.

1,1cChronologiajestbardzoswobodna:genealogięMardocheuszazamarkowanoparomatylkoimionami,chocobejmujeonapięćlubsześćwieków.Onsamjestprzedstawiony

równocześniejakodworzaninAswerusa(ok.480)ijakodeportowanyrazemzJechoniaszem(=Jojakin,ok.598).

1d

Asenjegobyłtaki:Otosłychaćbyłokrzykiiwrzawę,gromy,

trzęsienieziemiizamieszanienaniej.

1e

Iotoprzyszłydwasmoki

wielkie,stanęłygotowedowalkizesobąirozległsięichryk
ogromny.

1f

Natenichrykprzygotowałsięcałynaróddowalki,aby

zwalczyćnaródsprawiedliwych.

1g

Aoto[nastał]dzieńciemnościi

mroku,uciskuiudręczenia,nieszczęściaiwielkiegozamieszaniana
ziemi.

1h

Iwzburzyłsięcałynaródsprawiedliwy;lękającsięswego

nieszczęścia,gotowibylinazagładę,zawołalidoBoga.

1i

Naskutek

tegowołaniawyłoniłasięjakbyzmałegoźródławielkarzeka,wiele
wody.

1k

Wzeszłaświatłośćisłońce,aponiżenizostaliwywyższenii

pochłonęlipotężnych.

1l

Zbudziwszysiępoowymwidzeniusennym,

Mardocheuszażdonocyrozważałjewswoimsercuiwszelkimi
sposobamichciałpoznaćto,coBógzamierzałuczynić.

1m

Agdy

MardocheuszodpoczywałnadziedzińcuzGabatąiTarrą,dwoma
eunuchamikrólastrzegącymidziedzińca,

1,1mImionaeunuchówmająrozmaiteformyzależnieodtekstów.WBJujednoliconoiwszędzie:“BigtaniTeresz”.

1n

posłyszałichrozmowyiodkryłichknowania.Przekonałsię,że

byligotowipodnieśćrękęnakrólaArtakserksesa,idoniósłonich
królowi.

1o

Królprzeprowadziłśledztwoprzeciwtymdwom

eunuchom,agdyprzyznalisiędowiny,odprowadzonoichnaśmierć.

1p

Królzaśopisałtewydarzenianapamiątkę,aleiMardocheuszteż

napisałotychsprawach.

1q

IpowierzyłkrólMardocheuszowisłużbęna

dziedzińcu[królewskim],iobdarowałgozatopodarunkami.

1r

Lecz

Haman,synHammedaty,Bugajczyk,miałwzględyukrólaistarałsię
zaszkodzićMardocheuszowiorazjegoludowizzemstyzatamtych
dwócheunuchówkrólewskich.

Est1

1

AbyłotozadniAswerusa;AswerustenpanowałodIndiiażdo

Etiopiinadstudwudziestusiedmiupaństwami.

1,1.Kserkses.Kserkses,greckieimiękróla,któregoteksthebrajskiokreślamianemAswerusa,panowałwPersjiwlatach486-465przedChr.JegoojcembyłDariuszWielki,matkąAtossa,

córkaCyrusa.Odziedziczyłonpoojcurozległeimperium,niezdołałjednakposzerzyćjegogranicmimopodjęciakilkuprób.PolitykaKserksesawobecróżnychgrupreligijnychradykalnieróżniłasięod
politykistosowanejprzezCyrusaiDariusza.Religią,którąsamwyznawał-podobniejakojciec-byłzoroastryzm.Kserksesuważałobcąreligięzamożliwezarzewiebuntu,zniszczyłteżwieleobcych
świątyń,byzapanowaćnadodśrodkowymitendencjamiludówzamieszkującychjegoimperium.Braknowychpodbojówstworzyłteżnieznanewcześniejnapięciaekonomiczne.WojnyzGrecją,zamiast
dostarczyćłupówidaninydokrólewskiegoskarbca,iposzerzyćpolehandlu,stałysiędrenażemdlagospodarki.Donaszychczasówzachowałosięponaddwadzieściainskrypcjizwiązanychzpostacią
Kserksesa,zktórychnajważniejsząjestinskrypcjazDaiwa.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoEzd4,6.

1,1.Panowałnadstudwudziestusiedmiupaństwami.Głównąjednostkąadministracyjnąimperiumperskiegobyłasatrapia.Liczbasatrapiiwahałasięoddwudziestudotrzydziestujeden,

wtekścieniechodziwięconie.Przypuszczalniejesttowzmiankaomniejszychokręgachadministracyjnychlubgrupachetnicznychwchodzącychwskładimperium.

HERODOT.Herodotbyłgreckimhistorykiem,któryżyłwVw.przedChr.JegonajbardziejznanymdziełemsąDzieje(powstałyok.445przedChr.),wktórychopisałprzebiegwojen

PersówzGrekami,m.in.bitwy:podMaratonem,TermopilamiiSalaminą.Jakobezpośredniświadek,Herodotdostarczacennychinformacjinatematkulturygreckiejiperskiejwtymokresie.Chociaż
wydajesięautoremzbytłatwowiernym,zgromadziłwswoimdzielemnóstwoistotnychwiadomościiopisów(np.miastaBabilon).PrzedewszystkimjednakcenimyHerodotajakoniezrównanego
narratora.Chociażjegodoniesieniabywająsprzeczne,uważanyjestzaważnegokronikarzaówczesnychwydarzeń,miejsciobyczajów.WKsiędzeEsterymożnawskazaćniejedenfragment,dającysię
porównaćzinformacjamipodawanymiprzezHerodota.Porównaniatewyjaśniajączasamitreśćbiblijnejksięgi,czasamijednakwprowadzajązamęt.

1,1.OdIndiiażdoEtiopii.PaństwoperskierozciągałosięoddolinyIndusuwpółnocno-zachodniejczęściIndii,przezBliskiWschód,doAfrykiPółnocnej,obejmującEgipt,LibięiKusz

(dzisiejszySudan).NapółnocnymzachodziezawierałowswoichgranicachTrację,ScytięorazcałąAzjęMniejszą,sięgającnawschódArmenii,UrartuiBaktrii.

2

Wowychdniach,kiedykrólAsweruszasiadałnatronieswego

królestwa,nazamkuwSuzie,

1,2.ZamekwSuzie.TwierdzapołożonabyłanawzniesieniuwpółnocnejczęściApadana.PałaczbudowanyprzezDariuszaużywanybyłprzezkilkujegonastępców.Pracewykopaliskowe

prowadzonenajegotereniedoprowadziłydorekonstrukcjiwieluszczegółówbudowli,m.in.saliaudiencyjnej,wktórejzbierałsiędwórperski.Budowlawzniesionazostałanaplaniekwadratuoboku
długości105m.Wjejskładwchodziły72kamiennekolumnyowysokości19,5-24m.InnaSuza,położonawodległościok.360kmnawschódodBabilonu,zbudowanazostałanatrzechwzgórzach
górującychnadrzekąSzaur.Suzapełniłarolęsiedzibyperskichkrólówjedyniewmiesiącachzimowych.Ponieważlatembyłotamniezwyklegorąco,królewskidwórprzenoszononapółnocdo
Ekbatana.

3

wtrzecimrokuswegopanowaniawydałucztędlawszystkich

swoichksiążątiswoichsługoraznajdzielniejszychPersówiMedów,
wielmożyiwładcówpaństw,którzybylirazemznim.

1,3swoichsługoraznajdzielniejszychPersówiMedów.BJ:„isługdowódcówwojskPersówiMedów”.„dowódcówwojsk”,nazasadziedomysłu.Teksthebr.:„wojsk”.
—„Słudzy”totutajwysocyurzędnicykrólewscy.Takieucztyurządzanoczęsto(por.Rdz40,20;1Krl3,15;Dn5,1;Mk6,21).
1,3.Chronologia.Kserkseswstąpiłnatronpośmierciswojegoojcawlistopadzie486rokuprzedChr.Trzecirokjegopanowaniaprzypadałzatemnaokresodmarca483domarca482roku

przedChr.GłównymiwydarzeniamitegookresubyłydwabuntywBabilonie,mniejpoważnyw484igroźniejszywsierpniu482rokuprzedChr.

1,3.Urzędnicynaliściezaproszonychgości.Wszyscystarożytniwładcywydawaliwystawneuczty.AsyryjskikrólAsurnasirpaltwierdził,żezaprosiłprawie70000osóbnatrwającą

dziesięćdnihucznąucztę.NaliściegościznajdowalisięprzybyszezcałegoobszaruAsyrii,prócztegocudzoziemscydostojnicy,mieszkańcystolicy(Kala)orazdworzanie.Wperskichucztachbrało
udziałdo15000gości.WKsiędzeEsterygośćmizaproszonymiprzezkrólabyliczłonkowiearystokracjiMedówiPersów,najważniejsidworzaniewchodzącywskładkrólewskiejadministracji,
dowódcywojskowioraznamiestnicyprowincji.

4

Przytympokazywałbogactwoiprzepychswegokrólestwaoraz

blaskswojejchwałyiwielkościprzezwieledni,tojestprzezdnisto
osiemdziesiąt.

1,4.Pokazbogactwatrwającystoosiemdziesiątdni.Wwersecie5czytamyoinnejuczciewydanejdlaobsadytwierdzy.Wtwierdzymieszkałajedynierodzinakrólewskainajwyżsi

urzędnicykrólewskiejadministracji,jednaksłowa,którychtutajużyto,wskazują,żewuczciebraliudziałrównieżurzędnicyniższegoszczebla.Ramytegotrwającegosześćmiesięcypokazubogactwa
tworzyłydwieuczty.ZwyczajwystawianianapokazskarbówkrólewskichznanybyłteżwIzraelu(Iz39,2).

5

Apoupływieowychdnikrólwydałucztędlacałegoludu,który

znajdowałsięnazamkuwSuzie,odnajwiększychażdo
najmniejszych,przezsiedemdninadziedzińcuogroduprzypałacu

króla.

1,5.Ogródprzypałacukróla.Zamkniętyogródprzylegałdobitan[BT:„pałacukróla”].Jesttoterminzaczerpniętyzjęzykaakadyjskiego(bitami),któryoznaczaoddzielnąbudowlę

wchodzącąwskładkompleksupałacowego.BitanuwkompleksiepałacowymAssarhaddonamiałowymiary45mx45m.Byłtopawilonwidokowyzarezerwowanydoużytkukróla.Gmachytegotypu
otaczałczęstoprywatnyogród.Wnim,wśródstrumieni,sadzawekiścieżekrosłowiele,częstoegzotycznychdrzewiroślin.OgrodytakieodkrytowPersepolis,stolicypaństwaCyrusaWielkiego.

6

Białetkaninylnianeifioletowapurpurabyłyprzymocowane

sznuramizbisioruiczerwonejpurpurydosrebrnychpierścienina
kolumnachzbiałegomarmuru.Złoteisrebrnesofystałynaposadzce
zkamienikoloruszmaragdu,białegomarmuru,masyperłowejina
mozaice.

1,6.Wystrójogrodu.Głównymmiejscemucztybyłdużydziedzinieczszeregiemkolumn,znajdującysięnazewnątrzpawilonuomozaikowejposadzce.Wświecieantycznymmozaikibyły

bardzopopularne.Kamienie,októrychmowa,niebyłysztuczniebarwione.Zcałegoświatasprowadzanominerały,bynadaćmozaikomżywebarwy.Najstarszemozaikipodłogowewykonanebyłyz
barwnychkostekułożonychwgeometrycznewzory.Dopieropóźniejzaczętowycinaćzkamieniasześciennekawałki(tesalacja)iukładaćznichobrazy.NajstarszemozaikipodłogowezBliskiego
Wschodu,którezachowałysiędonaszychczasów,pochodzązVIIIw.przedChr.(zGordionwAzjiMniejszej),chociaższtukaintarsjiznanabyłajużwIIItysiącleciuprzedChr.(np.królewskisztandar
zUr).Pewnaliczbasłów,którychużytowopisiesprzętówznajdującychsięwogrodzie,maniejasneznaczenie,wyraźnyjestjednakpanującytamprzepych.Wymienionetkaninynależałydo
najlepszych,zaśużytedoichprodukcjibarwniki-donajkosztowniejszych(zob.komentarzdoLb4,6).Różnorodnenaczyniadopodawaniawina(tłumaczenieichnazwjako„kielichy”niejest
poprawne)byłytypowymelementemeleganckiejperskiejzastawy.

1,6.Marmur.Wniektórychprzekładachkamieńtenokreślasięmianemalabastru.WowychczasachmarmurtrzebabyłosprowadzaćzGrecji.Minerałtenniebyłznanywświecie

starożytnymdoczasurozpowszechnieniagoprzezFenicjanwokresieperskim.Nieistniejądowodyarcheologicznepotwierdzająceistnieniemarmurowychkapiteli(dekoracyjnychgłowickolumn)przed
IlubIIw.poChr.Orientalnyalabasterbyłodmianąwęglanuwapnia(kalcyt),podczasgdyeuropejskialabaster-odmianągipsu(uwodnionysiarczanwapnia).Wokresiebiblijnymużywanogodo
wytwarzaniaszlachetnychwykładzin,wykonywanoteżzniegokolumnybudowli.DowystrojupałacuSennacheryba,pałacu,który„niemiałsobierównych”,wykorzystanogłówniebiaływapień,
chociażwładcatendysponowałzapewneialabastrem.

7

Napojezaśpodawanownaczyniachzłotych,azastawabyłaz

naczyńróżnych.Winakrólewskiegobyłowiele,zgodniezkrólewską
hojnością.

8

Picieodbywałosięwedługtakiegozalecenia:niktnikogo

nieprzymuszał,botaknakazałkrólwszystkimurzędnikomswego
domu:Niechkażdyczyni,comusiępodoba.

1,7-8.Protokółdworskizwiązanyzpiciemwina.Zgodniezprotokołemobowiązującympodczasuroczystychuczt,gościespełnialikielichywówczas,gdytoastwznosiłkról.Tymrazem

gościeniemusielidostosowywaćsiędotego,mogliwznosićtoastywedleżyczenia.Archeolodzyodnaleźlipiękniezdobionekielichypochodząceztegookresu.Jedenznichmiałnp.kształt
stylizowanegogryfa.

9

TakżekrólowaWasztiwydałaucztędlakobietwpałacu

królewskim,którynależałdokrólaAswerusa.

1,9Waszti,podobniejakEstera,niejestznanawhistorii.
1,9.Waszti.HerodotnigdzieniewspominaoWaszti,jejimięniepojawiasięrównieżwówczesnychdokumentachperskich.Królowanositypoweperskieimię,niedysponujemyjednak

żadnymiinformacjaminajejtemat.Heroddonosi,żeżonaKserksesanosiłaimięAmestris.ByłaonamatkąArtakserksesa,perskiegowładcy,któryurodziłsięok.483przedChr.Ktesjaszpodajekilka
przykładówsurowościkrólowejmatki,zczasówpanowaniaArtakserksesa.Donositeżojejśmierciw424przedChr.Niektórzylingwiścisądzą,żeWasztiiAmestristoodpowiedniohebrajskaigrecka
próbaoddaniategosamegoperskiegoimienia.

1,9.Oddzielnaucztadlakobiet.Wiemy,żeperskiekrólowebyłyniezwyklemajętne.Zdrugiejstronyniemadowodównato,żekobietysiedziałypodczasucztosobno.
1,9.HaremKserksesa.Kserksesżyłwedlezasadymonogamii,posiadałjednakharem.Chociażwtymczasiemiałtylkojednążonę,jegoharemskładałsięzponad360konkubin.Wiemy

teżojegolicznychromansach,którebyłyprzyczynąwieluintrygpałacowych.

10

Wsiódmymdniu,kiedyjużrozweseliłosięwinemsercekróla,

rzekłdoMehumana,Bizzety,Charbony,Bigty,Abagty,Zeterai
Karkasa,siedmiueunuchówusługującychkrólowiAswerusowi,

1,10.Kiedyjużrozweseliłosięwinemsercekróla.Herodotpodaje,żePersowieczęstopodejmowaliważnedecyzjewstanieupojeniaalkoholem,następniezaśweryfikowalijepodojściu

doprzytomności.

1,10.Siedmiueunuchów.Eunuchowiebyliwysokocenieniwsłużbiepaństwowejispełnialiwniejróżnorodnefunkcje.Wielkiezapotrzebowanienaeunuchówspowodowałowysyłanie

młodychchłopcówjakodaninydoPersji,bymoglitamzostaćwykastrowaniiprzygotowanidopełnieniasłużbypublicznej.Niemielirodzin-ichatutembyłokoncentrowaniesięnasłużbiekrólowi.
Zwyklepowierzanoimopiekęinadzórnadkrólewskimharemem.Jakokastraciniestanowilikonkurencjidlawłaścicielaharemu,niemogliteżmiećzjegokobietamidzieci,któremożnabywziąćza
królewskichpotomków.Rzadziejnawetuczestniczyliwspiskach,ponieważniemielipotomka,awięciambicji,byzdobyćdlaniegotron.Przedokresemperskimeunuchówumieszczanonaurzędach
państwowychwAsyrii,UrartuiMedii.CzteryzimionpodanychnatejliściezostałypoświadczonewdokumentachElamitów,dlategomożnajeuznaćzaautentyczneimionapochodząceztegookresu.
HerodotopisujemężczyznzotoczeniaKserksesajakopłaszczącesię,schlebiającekrólowipijawki,mówiącetylkoto,cowładcachceusłyszeć.

11

abyprzywiedliprzedobliczekrólakrólowąWasztiwkoronie

królewskiejcelempokazanialudowiiksiążętomjejpiękności;
odznaczałasiębowiemmiłymwyglądem.

1,11.Pokazanie...jejpiękności.Nietrzebasądzić,żeWasztizostałapoproszonaouczynienieczegośnieskromnegolubniemoralnego(jaksądziliwcześnirabini).Wniektórychwschodnich

społeczeństwachharembyłstaranniechroniony,prawozabraniałoteżkomukolwiekoglądaniaobliczakobietnależącychdokróla.Wtymokresieperskiekobietychodziłyzzasłoniętymitwarzami,by
niebyćwystawionyminaludzkiespojrzenia.Jeślitakbyło-copotwierdzaJózefFlawiusz-KserksesprawdopodobniepoprosiłWasztiouczynienieczegośniezgodnegozjejpozycjąlubkrólewskim
majestatem.Wystawieniejejnawidokwszystkichgościzgromadzonychwtwierdzyoznaczałoznaczniewiększeupokorzenieniżnieoddaniepokłonukrólewskiemuurzędnikowi,stanowiłojednak
podobnenaruszenieobowiązującegoprotokołu.

12

AlekrólowaWasztiodmówiłaprzyjścianarozkazkróla,

przekazanyzapośrednictwemeunuchów.Natokrólbardzosię
rozzłościł,igniewwnimzapłonął.

13

Irozmawiałkrólzmędrcami

znającymiczasy,botaksprawykróla[rozważano]wobecznających
prawoisąd.

1,13znającymiczasy.BJ:„znającymiprawo”.Nazasadziedomysłu.

14

ArozkazałprzywołaćdosiebieKarszenę,Szetara,Admatę,

Tarszisza,Meresa,Mersenę,Memukana,siedmiuksiążątperskichi
medyjskich,którzybylizaufanymidoradcamikrólaizajmowaliw
królestwiepierwszemiejsca.

1,14którzybylizaufanymidoradcamikróla.Dosł.:„którzybylidopuszczenidooglądaniaobliczakróla”,tzn.doradykrólewskiej(por.2Krl25,19).—Tanaradazmędrcamijest

poświadczonatakżewDn2,2n;5,7-12.

1,13-14.Zasięganieradyspecjalistówwdziedzinieprawa.Herodotdonosi,żeperscykrólowiemieligronodożywotniomianowanychsędziów,którychradzilisięwsprawieinterpretacji

przepisówprawnych.Ksenofontpotwierdzaistnienierady,wktórejskładwchodziłosiedmiugłównychdoradców.

15

[Izapytał]:JakwedługprawanależypostąpićzkrólowąWaszti,

któraniewykonałarozkazukrólaAswerusa,jakiprzekazali
eunuchowie?

16

NatoodpowiedziałMemukanwobeckrólaiksiążąt:

NietylkoprzeciwsamemukrólowiwykroczyłakrólowaWaszti,lecz
takżeprzeciwwszystkimksiążętomiwszystkimnarodom,które
zamieszkująpaństwakrólaAswerusa.

17

Gdywieśćozachowaniusię

królowejrozejdziesiępośródwszystkichkobiet,wtedywzgardzą
mężamiswoimiwoczachswoichipowiedząim:KrólAswerus
poleciłprzyprowadzićkrólowąWasztidosiebie,aonanieprzyszła.

18

Dziśwszystkieksiężniczkiperskieimedyjskiebędąmówiłydo

książątkrólewskich,takjakusłyszały,żepostąpiłakrólowa.Wtedy
będziewielepogardyigniewu.

19

Jeślisiętokrólowipodoba,toniech

wyjdziedekretkrólewskiodniegoiniechbędziezapisanewprawach
perskichimedyjskich,atakżeniechbędzienieodwołalneto,że
WasztiniemożejużprzyjśćprzedobliczekrólaAswerusa,ajej
godnośćkrólewskąniechdakróljejtowarzyszce,godniejszejodniej.

1,19Tematnieodwołalnegoedyktu,wkrótcejednaktracącegoważność,jestczęstywliteraturzebiblijnejoperskiejinspiracji.Możewtymbyćsubtelnaironiażydowskiegopisarza.
1,19.Wprawachperskichimedyjskich.PozaKsięgąDanielaiKsięgąEsteryniemapotwierdzeniazasadygłoszącej„nieodwołalnośćprawperskichimedyjskich”.Istniejewszakże

tradycja,conajmniejodczasówHammurabiego(XVIIIw.przedChr.),głosząca,żesędzianiemożezmienićrazpodjętejdecyzji.Wtymprzypadkumamywięcraczejdoczynieniazzasadąniżprawem.
Źródłagreckiesąsprzeczne:zjednejstronyHerodotpodaje,żeperscykrólowiemieliznacznąswobodęwdziedziniezmianypodjętejdecyzji,zdrugiejDiodorprzytaczasytuację,wktórejDariuszIII
niemógłtegouczynić.Zpewnościążadnemuurzędnikowipaństwowemuniewolnobyłounieważnićdekretukróla,zaśsamwładcauważałzaupokarzającewracaniedopodjętejwcześniejdecyzjii
rozważaniejejnanowo.Królewskikodekshonorowywykluczał,bykrólmógłuchylaćwydanyjużrozkaz.

1,19.KarawymierzonaWaszti.KarąwymierzonąWasztiniebyłaegzekucjaanirozwód.Zostałazwyczajniezdegradowanawkrólewskimharemieiniemogłastawaćoficjalnieprzed

obliczemKserksesa.Pozbawiałojątoskuteczniewładzyiprestiżu,takżeokazjidopróbodzyskaniaprzychylnościkróla.

20

Agdyusłysządekretkróla,wydanydlacałegokrólestwa–a

wielkiejestono–wszystkiekobietyoddadzącześćswoimmężom,od
największegodonajmniejszego.

1,20.Systemobiegudokumentów.Imperiumperskieznanebyłozeskutecznegosystemukomunikowaniasię.Herodotpodaje,żeimperiumpokrywałasiećstacjioddalonychodsiebieo

dzieńdrogi,wktórychczekałjeździeczkoniem.Starożytnyhistorykpowiada,żeprzedwykonaniemobowiązkuniemógłichpowstrzymaćśnieg,deszcz,upałaniciemności.

21

Spodobałasiętaradakrólowiijegoksiążętomiuczyniłkról

wedługsłówMemukana.

22

Iwysłałlistydowszystkichpaństwkróla,

dokażdejkrainyjejwłasnympismemidokażdegonaroduwjego
własnymjęzyku,abykażdymążbyłpanemwswoimdomuimówił,
comusiępodoba.

1,22(imówił,comusiępodoba).Dodanezatekstemhebr.,gdzie:„iabymówiłjęzykiemswegoludu”.Wgrec.pominiętejakoglosaitakteżBJ.

Est2

Estera–królową

1

Potychwydarzeniach,gdyminąłgniewkrólaAswerusa,

przypomniałonsobieWaszti,to,coonauczyniła,orazpostanowienie
wjejsprawie.

2,1Wtekściehebr.założenie,żekrólżałujeWaszti,natomiastgrec.iLucjansugerują,żeoniejzapomniał.
2,1.Czas,któryupłynąłodpierwszegoepizodu.Uczenisądzą,żezgromadzenie,októrymmowawrozdzialepierwszym,miałozwiązekzprzygotowaniamidokampaniigreckiej.Herodot

wspominatakiespotkanie,podczasktóregoKserkseswygłosiłporuszającąmowęwzywającądowojnyzGrekami.Kampaniatarozpoczęłasięwiosną481przedChr.,wpiątymrokupanowania
Kserksesa.Przezdwalatakrólprzebywałnazachodzie.WtymokresiePersowiestoczylizGrekamibitwępodTermopilami(28VIII480przedChr.),Salaminą(22IX480przedChr.)iPlatejami
(sierpień479przedChr.).Najesieni480przedChr.KserksesopuściłGrecję,spędziłjednakzimęwSardesnazachodnimwybrzeżuAzjiMniejszej.DoSuzypowróciłdopieronajesień479przedChr.,
mniejwięcejwsiódmymmiesiącusiódmegorokuswojegopanowania.

2

Ipowiedzielidworzaniekróla,którzymuusługiwali:Niech

poszukająkrólowimłodychdziewicopięknymwyglądzie

3

iniech

zamianujekrólurzędnikówwewszystkichpaństwachswego
królestwa,iniechzgromadząwszystkiemłodedziewiceomiłym
wyglądzienazamkuwSuzie,wdomukobiet,podopiekąHegaja,
eunuchakrólewskiego,stróżażon,iniechondaimśrodki
upiększające!

2,3.Poszukiwaniepiękności.ZwyczajtenjestudokumentowanyjedyniewczasachkrólaSasanidówChosroesaII(około600poChr.),kiedytokażdysatrapamiałposzukiwaćpięknych

dziewcząt,byjeodesłaćdokróla.

2,3.Życiewharemie.Życiewkrólewskimharemiemiałowielezalet,aletakżewielewad.Chociażkobietyżyływdostatku,podwielomawzględamihołubioneirozpieszczane,

pozbawionebyłyintymnegozwiązkuzmężemiradościzwychowywaniadzieci.Rzadkomogłyprzebywaćsamnasamzkrólem,niemiałyteżtowarzystwa.Niewątpliwiedostarczałygoiminne
kobietyzharemu,czasaminaweteunuchowie,którympowierzononadnimiopiekę.

4

Tadziewczyna,którasięspodobakrólowi,będziekrólowąw

miejsceWaszti.Spodobałasiętamowakrólowiipostąpiłzgodniez
nią.

5

AbyłnazamkuwSuziemążimieniemMardocheusz,synJaira,

synaSzimejego,synaKisza,człowiekzpokoleniaBeniamina.

2,5.SynaKisza,człowiekzpokoleniaBeniamina.Jesttoznanyrodowód-królSaulbyłrównieżBeniaminitą,synemKiszą,zaśSzimeibyłznanyjakokrewnySaula,żyjącywczasach

Dawida(2Sm16,5).Trudnoustalić,czyKisziSzimei,októrychtutajmowa,sąpostaciamizKsięgiSamuela,czyteżjedynie,niebezpewnejironii,nadanoimtesameimiona.Zważywszynawyraźnie
ironicznytonprzenikającyKsięgęEstery,niejestwykluczonadrugahipoteza.Natematinnychintrygującychzwiązkówzob.komentarzdoEst3,1.

6

Tenzostałuprowadzonynawygnanierazemzkrólemjudzkim,

Jechoniaszem,któregouprowadziłnawygnaniekrólbabiloński,
Nabuchodonozor.

2,6.Perspektywachronologiczna.Wydarzeniaopisanewrozdziale2miałymiejscew479/478przedChr.WygnanieJojakina,zapanowaniaNabuchodonozora,miałomiejscew597przed

Chr.,czyliokoło120latwcześniej.Ztegopowodulogicznewydajesięprzypuszczenie,żeosobą,októrątutajchodzi,byłjedenzprzodkówMardocheuszawziętydoniewoliw597przedChr.

7

AbyłonopiekunemHadassy,tojestEstery,córkiswegostryja,

boniemiałaonaojcaanimatki.Byłatopannaopięknejpostacii
miłymwyglądzie;agdyumarlijejojciecimatka,przyjąłją
Mardocheuszzacórkę.

2,7Imię„Estera”jestniewątpliwiepochodzeniababilońskiego(Isztar),taksamoimię„Mardocheusz”(Marduk):możnabyjednakmyślećoperskimstareh,„gwiazda”.„Hadassa”jest

imieniemhebr.(„mirt”).

—Wtekściegrec.nakońcu:„Wychowywałjąpoto,bywziąćjąsobiezażonę”.Wtradycjiżydowskiej,którasięrozwinęłaponastaniuerychrześcijańskiej,przyjętotęlekcjęiuczynionoz

EsteryżonęMardocheusza.

8

Gdyrozeszłasięwieśćopoleceniukrólewskimijegorozkaziei

gdyzgromadzonowieledziewczątnazamkuwSuziepodopieką
Hegaja,wziętateżzostałaEsteradodomukrólapodopiekęHegaja,
stróżażon.

9

Dziewczynamusięspodobałaipozyskałasobiejego

życzliwość.Pośpieszyłwięc,bydaćjejśrodkiupiększającei
[należną]jejczęść[utrzymania].Dałjejteżsiedemdziewczątzdomu
królazatowarzyszkiiprzeniósłjąijejdziewczętadolepszego
miejscawdomukobiet.

2,9.Częśćutrzymania.Oznaczato,żeEsterajadłapotrawyprzygotowywanewpałacowejkuchni.

10

AnieujawniłaEsteraswegonaroduipochodzenia,ponieważ

Mardocheuszrozkazałjej,abynicniemówiła.

2,10SytuacjaprzypominahistorięDanielaijegotrzechtowarzyszy(Dn1),tamjednakprzychylność,jakąmłodziHebrajczycyciesząsięukróla,wiedzącegoopochodzeniumłodzieńców,

mawyraźnyzwiązekzichwiernościąPrawu.

11

Mardocheuszzaśprzechadzałsięcodziennienawprost

przedsionkadomukobiet,abydowiadywaćsięozdrowieEsteryico
sięzniądzieje.

12

Agdyprzychodziłakolejnakażdądziewczynę,aby

pójśćdokrólaAswerusa,podkoniecjejpobytu,wedleprawakobiet,
tojestpodwunastumiesiącach–ponieważwtedykończyłysiędniich
namaszczania,sześćmiesięcyolejkiemmirrowym,asześćmiesięcy
balsamamiikobiecymiśrodkamiupiększającymi–

2,12.Kosmetykikobiecepodkreślająceurodę.Badaczesugerują,żekobietyprzebywałycodzienniewdymiepalonychwonności,dziękiczemuichskóraiszatyprzesiąkaływonnym

aromatem.Archeolodzyodkryliwielekadzielnickosmetycznych.Chociażwspomnianahipotezaharmonizujezeszczegółamipodanymiwtekście,praktykatazostałapotwierdzonadopierowczasach
najnowszych.Balsamówużywanowcelunawilżeniaskóry,którałatwoulegaławysuszeniuwgorącymisuchymklimacie.MirrabyłaprzypuszczalniesprowadzanazpołudniowejArabii(współczesnej
SomaliiiJemenu),gdziewytwarzanojązżywicyzbieranejzkrzewucommiphora.

13

wtedydopierodziewczynaszładokróla.Wszystko,czego

zażądała,dawanojej,abymogłatowziąćzesobądodomukróla.

14

Wieczoremszła,aranowracaładodrugiegodomukobietpod

opiekęSzaaszgaza,eunuchakrólewskiego,stróżanałożnic.Nie
przychodziłaonajużdokróla,chybażekróljejzapragnąłiwezwałją
imiennie.

2,14.Nałożnice.Nałożnicebyłydziewczętami,którewydanozamążbezposagu.Nietrafiałydoharemuwwynikuzawartychsojuszówpolitycznychzinnymipaństwamilubzwiązków

koronyzwpływowymirodami.Jakokonkubinyotrzymywałyutrzymanienależneczłonkomkrólewskiegodomu,niemogłyjednakliczyćnato,żekrólzatroszczysięoniewprzyszłości(zob.komentarz
doEst2,3).

15

AgdynaEsterę,córkęAbichaila,stryjaMardocheusza,który

wziąłjązacórkę,przyszłakolej,abyposzładokróla,nieżądała
niczego,pozatym,copoleciłHegaj,eunuchkrólewski,stróżżon.
Esterapozyskałasobieżyczliwośćwszystkich,którzynaniąpatrzyli.

16

ZabranowięcEsterędokrólaAswerusa,dojegopałacu

królewskiego,wdziesiątymmiesiącu,tojestwmiesiącuTebet,w
siódmymrokujegopanowania.

2,16.Chronologiawydarzeń.KserksespowróciłzSardes(gdziezatrzymałsiępokampaniigreckiej)wsiódmymmiesiącusiódmegorokuswojegopanowania(zob.komentarzdoEst2,1).

Esterazostaławezwanadokrólawdziesiątymmiesiącutegosamegoroku.Byłtozatemstyczeńlubluty478przedChr.HerodotpodajeniewieleinformacjinatematKserksesapozakończeniukampanii
greckiej,niemamywięcszczegółowychinformacjiowydarzeniachztegookresu.

17

IumiłowałkrólEsteręnadwszystkie[inne]kobiety.Pozyskała

sobieuniegożyczliwośćiwzględynadwszystkie[inne]dziewice,i
włożyłnajejgłowękoronękrólewską,iuczyniłjąkrólowąwmiejsce
Waszti.

2,17.PostaćEsterywdokumentachperskich.WinskrypcjachperskichaniwdokumentachgreckichhistorykówniemawzmianekoEsterzeaniwydarzeniachzniązwiązanych.

18

Wydał[także]królwielkąucztędlawszystkichswoichksiążąti

sługswoich,ucztęEstery,apaństwauwolniłodpodatków,obdarował
ichzhojnościąkrólewską.

19

Agdyzgromadzonodziewczętaporaz

drugiiMardocheuszsiedziałwBramieKrólewskiej,

2,19Wedługtekstuhebr.iWulgaty.Grec:„Mardocheuszpełniłfunkcjęwpałacu”.Wspomnieniejegosamegoorazpełnionejprzezeńfunkcjitunieoczekiwane.Jestononaswoimmiejscuw

w.21,któregow.19jestniewątpliwądittografią.BJ:„19Przechodząc,podobniejakinnedziewczęta,dodrugiegoharemu,20Esteraniepowiedziała...”(por.2,14).

2,19.BramaKrólewska.WwynikupracwykopaliskowychprowadzonychwSuzieodkrytomonumentalnąbramępołożonąnawschódodgłównegopałacu.Zzewnątrzwieńczyłyjącztery

wieże;czterykolumny(każdaowysokościok.12m)zdobiłysalę,którąprzechodziłosiędokompleksupałacowego.Inskrypcja,którąnaniejumieszczonozrozkazuKserksesa,głosi,żezostała
zbudowanaprzezjegoojca,Dariusza.

20

Esteraniepowiedziałaoswoimpochodzeniuionarodzie,tak

jaktopoleciłjejMardocheusz.Esterapostąpiłazgodniezpoleceniem

Mardocheusza,takjakbybyłajeszczepodjegoopieką.

2,20Tłumaczeniegrec.macharakterbardziejreligijnyniżteksthebr.Brzmiono:„CodoEstery,toniewyjawiłaonaswejojczyzny.Mardocheuszpoleciłjejwrzeczysamej,bybałasięBoga

iprzestrzegałaJegoprzykazańjakwtedy,gdybyłarazemznim.IEsteraniezmieniłaswegopostępowania”.

21

MardocheuszwowychdniachbyłprzyBramieKrólewskiej.A

dwajniezadowolenieunuchowiekrólewscy,BigtaniTeresz,
spomiędzy„stróżówprogu”,szukalisposobności,abypodnieśćrękę
nakrólaAswerusa.

2,21„BramaKrólewska”oznaczaalbocałośćurzędówkrólewskich,albo—winnychprzypadkach—zabudowania,gdziesięonemieściły.

22

DoszławiadomośćosprawietejdoMardocheuszaipowiedział

otymkrólowejEsterze,aEsteraoznajmiłakrólowiwimieniu
Mardocheusza.

23

Sprawazostaławyśledzonaiudowodniona,

powieszonowięcobunadrzewie,azapisanotowksiędzekronikw
obecnościkróla.

2,23.Powieszonoobunaszubienicy/drzewie.„Szubienica”jestpewnymdomysłem,bowiemwtekściegreckimjestmowaobliżejnieokreślonejkonstrukcjiwykonanejzdrewna.Ztego,

cowiemyozwyczajachPersów,słowotoprzypuszczalnienieodnosisiędoformyegzekucji.Uczenisązdania,żeodzwierciedlaraczejzwyczajwbijanianapalciałstraconychskazańców,bywystawić
jenawidokpubliczny.PraktykatajestznanawPersji,np.zopisuegzekucjiAmestriszInaros(przywódczynibuntulibańskiego),wykonanejzapanowaniajejsynaArtakserksesa.Skazańcom
odmawianotradycyjnegopochówku,ichciałabyłyrozszarpywaneprzezptakiipożeraneprzezowady.Niemapotwierdzenia,żepowieszeniebyłowstarożytnościmetodąegzekucji.Jeśliwtekście
chodzifaktycznieoformęegzekucji,byłoniąprawdopodobnieukrzyżowanie(takteżjesttointerpretowanewSeptuagincie),któreHerodotwymieniajakopraktykęperską.Należyjednakzaznaczyć,że
równieżdlaHerodotaukrzyżowaniedotyczyłociałazabitegoskazańca.

2,23.Rocznikikrólewskie/księgakronik.RocznikikrólewskieprowadzononacałymBliskimWschodzie.PraktykętęzapoczątkowaliwpołowieIItysiącleciaprzedChr.królowie

Chetytów,tenzwyczajobowiązywałrównieżwAsyriiiBabilonieodIXdoVIw.przedChr.Rocznikimogłymiećpostaćkrólewskichinskrypcjipodającychszczegółoweinformacjenatematważnych
wydarzeń,którezaszływdanymroku.DotejporynieodnalezionojednakrocznikówzokresuAchemenidów.

Est3

Hamanuwładzy

1

PotychwydarzeniachkrólAswerusuczyniłwielkimHamana,

synaHammedaty,Agagitę,wywyższyłgoiumieściłjegotronponad
wszystkimiksiążętami,którzyprzynimbyli.

3,1Agagitę.BJ:„zkrajuAgaga”.Krajnieznany.Jegonazwa,identycznazimieniemkrólaAmalekitówpokonanegoprzezSaula(1Sm15,7-9),mogłatubyćwybranaumyślnie,by

podkreślićopozycjęmiędzyHamanemiMardocheuszem,któryjestBeniaminitą,awięcpodobniejakSaul—synemKisza.

3,1.HamanAgagita.PodobniejakMardocheusz,któregoopisanowsposóbmającyprzywołaćwspomnieniekrólaSaula(zob.komentarzdoEst2,5),Hamanzostałprzedstawionytak,by

czytelnikskojarzyłgozprotagonistąSaula,Agagiem,królemAmalekitów(zob.1Sm15,7-9.32-33).

3,1.UrządpiastowanyprzezHamana.ChociażwKsiędzeEsteryniepodanotytułunadanegoHamanowi,badaczeczęstomówiąowezyrze.Naperskichreliefachwotoczeniukróla

pojawiająsięzwykleurzędnicywysokiejrangi,określanimianemhazarapatish(tytułtenbywaczęstotłumaczonyjako„chiliarcha”),trzymającykrólewskąbroń.Urzędniktendowodziłstrażąkrólewską
idecydowałotym,ktozostaniedopuszczonyprzedobliczewładcy.Innyważnyurzędniknaperskimdworzeokreślanybyłmianem„okakróla”.WedługKsenofontaurzędniktenśledziłsytuację
panującąwróżnychprowincjachimperiumidonosiłoniejwładcy.

2

Wszyscysłudzykróla,którzystaliwbramie,klękaliioddawali

pokłonHamanowi,ponieważtakirozkazwydałkrólcodojegoosoby.
AMardocheusznieklękałinieoddawałpokłonu.

3,2Wymaganetuoddawanieczcinaklęczkach,gestszacunkuorazuległościstosowanynawszystkichdworachwschodnichipoświadczonytakżewBiblii(por.1Krl1,23;2Krl4,37;itd.),

niemawsobieniczego,comogłobyrazićŻyda.OdmowategoznakujestwięcuMardocheuszanietylewyrazemjegobezpośredniejwiernościBoguiPrawuBożemu(jakwDn1,8;3,12;6,14),ile
raczejobjawemdumyrasowej,którąwmodlitwiewtekściegrec.zinterpretowanowsensiereligijnym(4,17d-o).

3,2.Protokółoddawaniaczci.Herodotzapisał,żePersowiezajmującyrównorzędnąpozycjępozdrawialisiępocałunkiemwusta.Ludziestojącynieznacznieniżejwitaligodniejszychod

siebiepocałunkiemwpoliczek.Jeśliróżnicapozycjispołecznejbyłaznaczna,obowiązywałooddawaniegłębokiegopokłonu.OdmowaMardocheuszaniemiałaprzypuszczalniezwiązkuzwyznawaną
przezniegoreligią-ztekstuniewynika,byMardocheuszwzdragałsięnp.upaśćnatwarzprzedkrólem.ZdrugiejstronyIzraelicibyliznanizniechęcidopodejściadotejformyokazywaniapoddania.
Chociażoddaniegłębokiegoukłonumogłobyćaktemkultu,tengestwyrażałtakżecześćiszacunekdlawładzy.ZapewneMardocheuszniechciałuznać,żemiędzynimaHamanemistniejetakduża
różnicapozycji,najakągłębokipokłonbywskazywał.

3

Wtedystojącywbramiesłudzykrólewscypowiedzieli

Mardocheuszowi:Dlaczegoprzestępujeszpoleceniekróla?

4

Mówili

doniegotakcodziennie,aleonichniesłuchał.Powiedzieliwięc
Hamanowi,abysięprzekonać,czytrwałebędąpostanowienia
Mardocheusza,ponieważwyznałim,żejestŻydem.

5

AHaman

zauważył,żeMardocheusznieklękaaninieoddajepokłonu;napełnił
sięwięcHamangniewem.

6

Uważałjednakzaniegodnepodnieśćrękę

nasamegotylkoMardocheusza,ponieważpowiedzianomuo
narodzieMardocheusza.SzukałwięcHamansposobności,abyw
całymkrólestwieAswerusawytępićwszystkichŻydów,naród
Mardocheusza.

DekretzagładyŻydów

7

Odpierwszegomiesiąca,tojestmiesiącaNisan,wdwunastym

roku[panowania]królaAswerusarzucanoPur,tojestlos,w
obecnościHamananakażdydzieńinakażdymiesiącażdo
dwunastegomiesiącaAdar.

3,7BJ:„Wpierwszymmiesiącu...Lospadłnadwunastymiesiąc,którymjestAdar”.Hamanpodjąłdecyzjęozagładzie.Rzucanielosumasłużyćjedyniewyznaczeniuodpowiedniegodnia.

Wgrec,uzupełniającteksthebr.,dodano,żeHamansporządziłdekretwdwunastymrokupanowaniakróla(uwzględnionotowBT),żerzucałlosy,bywytracićródMardocheusza,iżelospadłna
czternastydzieńmiesiącaAdar.—„Pur”—wyrazbabiloński,wyjaśnionyprzezautora.Wiersztenjestbyćmożedodatkiemwprowadzonymwtymsamymczasie,cofragmentdotyczącyświęta
„Purim”(9,24-26).

3,7.Chronologia.DwunastymrokiempanowaniaKserksesabył474przedChr.,Esterabyławięcjużwówczaskrólowąodokołoczterechlat.Miesiącnisanrozpoczynasięwmarcu.

Miesiącadarbyłmiesiącemdwunastymijegopoczątekprzypadałwlutym.

3,7.Rzucanie„Pur”.Pur(u)tobabilońskiesłowooznaczającelosy.Archeolodzyodnaleźlikilkatakichwykonanychzglinysześciennychkostek(pojawiłysięconajmniejwIIItysiącleciu

przedChr.).PurIahali,wezyraSalmanassaraIII(IXw.przedChr.),rzeczywiścieprzypominałswoimkształtemkostkędogryobokuok.25mm,zwyrytymiinskrypcjami,zamiastpunktów.Losy
rzucanowceluustalenia,czydanydzieńjestodpowiedninapodjęciedziałaniazamierzonegoprzezHamana.Jednazhipotezgłosi,żemiesiącustalano,rzucającpurnaplanszęznazwamimiesięcyi
obserwując,naktórymzpólwyląduje.Tensamrezultattrzebabyłootrzymaćwtrzechkolejnychrzutach,byodpowiedźmogłazostaćuznanazaważną.

8

PotemrzekłHamandokrólaAswerusa:Jestpewiennaród

rozproszonyiodłączonyodnarodówwewszystkichpaństwach
królestwatwego,aprawajegosąinneniżkażdegoinnegonarodu.
Prawkrólaoniniewykonująiwinteresiekrólależy,abyichnie
zostawićwspokoju.

3,8Lucjanparafrazujewtensposób:„Haman,zazdrosnyitarganywewszystkichswychuczuciach,stanąłcaływpąsachiodwróciłodniegooczy.Potem,serceprzewrotne,powiedział

królowizłesłowanaIzraela:Istniejepewienlud—mówił—rozproszonypowszystkichkrólestwach,ludwojowniczyinieposłuszny,mającywłasneprawa.Natwojezaśprawa,okrólu,niezwracają
oniżadnejuwagi,jakożesąznaniwśródwszystkichludówjakoludziewystępni.Nierespektujątwoichdekretów,abyzniszczyćtwojąchwałę”.

—TakiezarzutypodadresemIzraelaznajdująsięczęstowpismachepokihellenistycznej(por.3,13d-e;Dn1,8;3,8-12;Jdt12,2;Ezd4,12n;Mdr2,12niapokryfTrzeciaKsięga

Machabejska).

9

Jeślikróluznatozasłuszne,niechwydadekret,abyich

wytracić,ajawpłacęnaręceurzędnikówdziesięćtysięcytalentów
srebra,abyjeprzelanodoskarbcakrólewskiego.

3,8-9.Perskanietolerancja.StarożytnihistorycyuważajązwyklePersówzanaródstosunkowotolerancyjny.OpiniatamazapodstawęgłówniepolitykęCyrusa,którypozwoliłludom

przebywającymnawygnaniuwrócićdoojczyznyiodbudowaćswojeświątynie.Nienależyjednakdomniemywać,żedecyzjawynikałazpostawytolerancji.Poprostuwystąpiłyekonomiczne,polityczne
ireligijneczynniki,któremogłyzaniąprzemawiać.MinęłojużbliskosześćdziesiątlatodczasuogłoszeniadekretuCyrusaistałosięoczywiste,żetolerancjaniezapobiegłabuntom.Ogólnierzecz
biorąc,zjawiskoprześladowańreligijnychwświeciestarożytnymmiałopodłożepolitycznelubekonomiczne(byćmożepodobniejestwewspółczesnymświecie).Zesposobu,wjakiHamanprzedstawił
problem,wynika,żenależyusunąćnietylegrupęreligijnączypraktykikultowe,leczgrupęetnicznąwrazzezwyczajamiutrwalającyminacjonalistycznąpostawę.

3,9.SrebroprzekazaneprzezHamana.10000talentówsrebra(wedługmiaryustalonejprzezDariusza)odpowiada333tkruszcu.Herodotpodajerocznądaninępłaconąprzezdwadzieścia

prowincjiDariuszowi.Najwyższa,wypłaconaprzezprowincjęAsyrii-Babilonii,wynosiła1000talentów(33t).Całkowitydochódzewszystkichprowincjiodpowiadałok.13000talentówsrebra
(wedługmiaryustalonejprzezDariusza).Hamanuważawięc,żetrzebapodjąćkosztownąoperacjęwojskową(ostatniafrazawersetu9wskazuje,żepragnąłprzekazaćśrodkinaokreślonecele).Do
jeszczebardziejinteresującychwnioskówskłaniaporównanietegodaruzkontrybucją,ofiarowanąprzezLidyjczykaPythusanasfinansowaniewojnyKserksesazGrecją.WedługHerodotaPythusbył
drugimznajbogatszychludziświata(poKserksesie),posiadającymfortunęodpowiadającąwartości16400talentówsrebra,którąoddałcałkowiciedodyspozycjiKserksesa.Tukidydespodaje,żeAteny
w„złotymwieku”posiadałyrezerwęwwysokości9000talentówsrebra(wedługmiaryperskiej10440talentów).

10

NatokrólzdjąłsygnetzrękiswojejidałgoHamanowi,synowi

Hammedaty,Agagicie,wrogowiŻydów.

3,10.Sygnet.Obecnieposiadanedowodywskazują,żepierwsikrólowieperscyużywalipieczęcicylindrycznychwsprawach,związanychzgospodarkąimperium,orazpieczęci

stemplowychlubsygnetówwsprawachosobistych.Zbiegiemczasusygnetyzaczęłynabieraćcorazwiększegoznaczenia.Nasygnecieznajdowałasięoficjalnapieczęćkrólewska,którąwładca
autoryzowałdokumentyimperium.Archeologomudałosięodnaleźćtylkonieliczneznich.Pieczęcie,zwyklewykonanezchalcedonu,przedstawiałykróladokonującegobohaterskichczynów(np.
zabijającegodzikiezwierzęta)podopiekuńcząochronąuskrzydlonejtarczysłońca(symbolizującejbogaAhuraMazdę).NawieluelementachfortyfikacjiwPersepoliswidniejąodciskipieczęci.

11

IpowiedziałkróldoHamana:Niechbędziecidanesrebroiten

lud,abyśuczyniłznimto,cowydajesięsłusznewtwoichoczach.

3,11.Niechbędziecidanesrebro.Słowa,któretłumaczysięczasamijako„zatrzymajpieniądze”,znacząfaktycznie„srebrojesttwoje”(zwracanatouwagękilkukomentatorów)isugerują,

żeKserkseszaaprobowałtenwydatek(zwróćuwagę,żetekstEst4,7zakłada,iżpieniądzezostałyprzekazane).Niejestjasne,czyHamanposłużyłsięsrebrembędącymjegoprywatnąwłasnością,czy
jedynieśrodkami,doktórychmiałdostęp.Każdyokręgposiadałwłasnyskarbieciurzędników.JeśliHamanbyłurzędnikiemzarządzającymprowincją,mógłprzekazaćśrodkizjejskarbcadoskarbca
królewskiego,skądpokrywanokosztyoperacjiwojennychprowadzonychpodauspicjamikrólestwa.StarożytnetekstyzeskarbcawPersepolisuwypuklająrolęskarbnika,któryzajmowałsię
organizowaniemgruproboczychorazrozdziałemśrodków.

12

Zawołanopisarzykrólewskichwmiesiącupierwszymdnia

trzynastegoinapisanowszystko,corozkazałHaman,dosatrapów
królaidonamiestników,którzystalinaczelewszystkichpaństw,oraz
doksiążątposzczególnychnarodów;napisanodokażdegopaństwa
jegopismemidoposzczególnychnarodówwichjęzykuwimieniu
królaAswerusaiopieczętowanosygnetemkrólewskim.

3,12.Chronologia.ŚwiętoPaschystanowiłouroczystąpamiątkęuwolnieniaIzraelitów,obchodzonączternastegodniamiesiącanisan.Edyktzostałwydanytrzynastegodniategomiesiąca,

zaczętogowięcrozpowszechniaćczternastegodnia.Żydziobchodzącypamiątkęuwolnieniazrąkichwielkiegonieprzyjaciela(Egiptu)dowiedzielisięokolejnym,wymierzonymwnichspisku.

13

Potemwysłanolistyprzezgońcówdowszystkichpaństwkróla,

abywygubićiwybić,iwytracićwszystkichŻydówodchłopcado
starca,dzieciikobiety,wtymsamymtrzynastymdniudwunastego
miesiąca,tojestmiesiącaAdar,amajątekichskonfiskować.

3,13WBJwtomiejscewłączonyw.13a-g,natomiastw.14-15kończąrozdział.TakiukładwSept.
3,13.Celdekretu.Zwersetu9wyraźniewynika,żezamiaremHamanabyłopodjęcieoficjalnychdziałańmilitarnych(„naręceludzi[BT:„urzędników”],którzywykonajątenrozkaz”;ten

samzwrotużytyzostałwEst9,3naoznaczenieludzipomagającychŻydom).Ponieważkażdazprowincjidostarczałażołnierzyarmiiperskiej,garnizonystacjonowałynaziemiachwszystkichnarodów
wchodzącychwskładperskichprowincji.Nietrzebazakładać,żedekretoznaczałskierowanądoludzizachętędobezkarnegozabijaniaŻydów.Raczejwszystkieoddziaływojskowe,złożonezczłonków
wszystkichnarodów,wewszystkichprowincjachimperiumpostawionezostaływstangotowości,bywyznaczonegodniapodjąćokreślonekroki.Operacjataniemusiałasięoczywiścieograniczaćdo
„jednego”dnia.Hebrajskizwrotnajlepiejtłumaczyć„tegosamegodnia”,cowskazujenapodjęciejednoczesnych,skoordynowanychdziałańwewszystkichprowincjach.

13a

Odpisdekretubrzminastępująco:WielkikrólArtakserkses

piszedoksiążątirządcówstudwudziestusiedmiupaństw,odIndiiaż
poEtiopię:

3,13aArtakserkses.BJ:„Aswerus”(por.przyp.1,1a).

13b

Gdyzapanowałemnadlicznyminarodamiigdypodbiłemcały

świat,nienadużywającswojejwładzy,leczzłaskawościąi
łagodnościąstalesprawującrządy,chciałemzawszebezzakłóceń
normowaćżyciepodwładnych,zapewnićkrólestwuspokóji
bezpieczeństwoażpojegokrańceiprzywrócićwszystkimludom
upragnionypokój.

13c

Gdypytałemmoichdoradców,jakbytomożna

dokładnieprzeprowadzić,Haman,którywyróżniałsięprzynas
mądrościąiniezmiernieprzychylnymusposobieniemorazodznaczał
sięniezachwianąwiernością,zajmującdrugiemiejscewkrólestwie,

13d

wskazałnam,żewmieszałsiępomiędzyinneszczepycałegoświata

pewiennaródwrogodopozostałychusposobiony,któryprzezswoje
prawasprzeciwiasięwszystkimnarodomistalelekceważy
zarządzeniakrólów,takiżstanowiprzeszkodęwrządachnienagannie
sprawowanychprzeznasnadcałością.

13e

Przekonawszysię,żejedynie

tennaródpozostajezewszystkimiwstałejniezgodzie,żetrzymasię
osobnonaskutekswychpraw,żestalenieżyczliwyjestdlanaszych
zarządzeń,spełniającnajgorszeczyny,takiżpaństwonigdynie
będziemogłodojśćdowewnętrznegopokoju,

13f

rozkazaliśmy,aby

osobywymienionewpismachHamana,któryjestprzełożonymnad
sprawamipaństwaidrugimojcemnaszymabywszyscyciwrazz
żonamiidziećmiwyginęlidoszczętnieodmieczaprzeciwników,bez
żadnejlitościioszczędzania,czternastegodniadwunastegomiesiąca
Adar,rokubieżącego.

13g

Iabyoddawnanieżyczliwieusposobieniw

jednymdniuprzemocązesłanizostalidoHadesuiwtensposóbna
przyszłośćzapewnilinamzawszebezpieczneiniczymniezamącone
sprawowanierządówwpaństwie.

14

Odpispismazostałdostarczony

wszystkimpaństwomjakoustawaiogłoszonowszystkimnarodom,
abybyłygotowenatendzień.

15

Gońcypobiegliprzynaglanirozkazem

królewskim,adekretogłoszononazamkuwSuzie.KróliHaman
siedzieliipili,miastozaśSuzabyłobezradne.

3,15Tutaj—zavet.lat.—modlitwaŻydów,wktórejsąwyrażoneuczuciażaluzagrzechyluduorazapeledowiernościBożej,zostałaumieszczonapotymwierszu.

Est4

Wtrosceozażegnanieniebezpieczeństwa

1

SkoroMardocheuszdowiedziałsięowszystkim,coczyniono,

rozdarłszatyiokryłsięworem,i[posypałgłowę]popiołem,wyszedł
naśrodekmiastailamentowałgłośnoigorzko.

4,1.Rozdarłszatyiokryłsięworemipopiołem.Zwyczajposypywaniagłowyprochem,ziemiąlubpopiołembyłtypowymznakiemżałobywcałymokresieStaregoiNowegoTestamentu.

ObyczajtenbyłrównieżznanywMezopotamiiiKanaanie.Wieleobrzędówżałobnychmiałonaceluumożliwienieżywymzidentyfikowaniesięzezmarłymi.Łatwopojąć,dlaczegoposypywaniegłowy
popiołemmogłosymbolizowaćpogrzebizniszczenieciała.Szorstkiiniewygodnywórprzygotowywanozsierścikozłalubwielbłąda.Wwieluprzypadkach„wór”byłjedynieprzepaskąbiodrową.
Herodotpisze,żePersowieobchodziliżałobę,rozdzierającszaty,płaczącizawodząc.

2

IprzyszedłażpodBramęKrólewską,ponieważniewolnobyło

wejśćdosamejBramyKrólewskiejprzyodzianemuwwórpokutny.

4,2.OgraniczeniadotycząceprzechodzeniapodBramąKrólewską.HerodotwskazujeBramęKrólewskąjakomiejsce,wktórymstalidomagającysięłaski,biadając,żepadliofiarą

niesprawiedliwychpoczynańadministracji,iprosząc,bykrólnaprawiłwyrządzonezło.Wydajesięlogiczne,żeistniałyzakazytakichzgromadzeńwobrębiekompleksupałacowego,wźródłach
starożytnychniepojawiająsięjednakpowszechnieznaneprawa,którebyotymmówiły.

3

Awkażdympaństwie,wszędzie,dokąddekretkrólaiprawo

jegodotarły,powstałwielkismutekwśródŻydówiposty,ipłacz,i
lament.Wórpokutnyipopiółstanowiłyposłaniedlawielu.

4,3Sątooznakiżałobyipokuty(por.Iz37,1;Jdt4,10;1Mch3,47;itd.).

4

IprzyszłysłużąceEsteryijejeunuchowie,iopowiedzielijejo

tym.Wtedykrólowazlękłasiębardzoiposłałaszaty,abyubrać
Mardocheuszaizdjąćwórzniego,aleonnieprzyjął.

4,4posłałaszaty,abyubraćMardocheusza.Chodziłoomożliwośćjegowejściadopałacuirozmawianiaznią.
4,4.Służąceieunuchowie.Byłytodwarodzajeosobistychsługkrólowej.Natematdodatkowychinformacjidotyczącycheunuchówzob.komentarzdoEst1,10.

5

WówczasEsterazawołałaHataka,któryspośródeunuchów

królewskichusługiwałjejosobiście,iposłałagodoMardocheusza,
abysiędowiedzieć,coto[znaczy]idlaczego[takczyni].

6

Iposzedł

HatakdoMardocheuszanarynekmiasta,którybyłprzedBramą
Królewską.

7

Mardocheuszopowiedziałmuwszystko,cosięzdarzyło,

idokładniepowiadomiłgoosumiesrebra,którąHamanprzyrzekł
wpłacićdoskarbcakrólewskiegozaŻydów,skorotylkobędziemógł

ichwytracić.

8

Aodpisdokumentuprawnego,którywydanowSuzie,

abyichwytracić,dałmudopokazaniaEsterze,celempowiadomienia
jejipolecenia,abyposzładokrólaibłagałagoołaskęorazprosiła
przednimzaludemswoim.

4,8WBJdodanezagrec.iWulgatą:„8aPrzypomnijsobie,kazałjejpowiedzieć,dnitwojegouniżenia,gdyciężywiłemmojąręką.AlbowiemHaman,drugaosobistośćwkrólestwie,

zażądałodkrólanaszejśmierci.8bProśPana,rozmawiajwnaszejsprawiezkrólem,wybawnasodśmierci”.Wvet.lat.dodanejeszcze:„Powstań,dlaczegopozostajeszwmilczeniu?Albowiemtyteż
zostałaśwydana,tyitwójdom,idomtwojegoojca,icałytwójlud,icałetwojepotomstwo.Powstań!Zobaczmy,czyjestmożliwewalczyćicierpiećzanaszlud,abyBógsięnadnimzmiłował”.

9

AHatakodszedłiprzekazałEsterzesłowaMardocheusza.

4,9Wvet.lat.bólEsteryodmalowanywtakichotosłowach:„GdyEsteraprzeczytałaodpowiedźbrata,rozdarłaszatyiwydałabolesnykrzyk.Wylewałarzęsistełzy,ciałojejwyniszczyło

sięifizycznieosłabła”.

10

EsteraodpowiedziałaHatakowi,polecającmuiśćdo

Mardocheusza:

11

Wszyscysłudzykrólailudnośćpaństwkrólewskich

wiedzą,żejednojestdlanichprawo,dlakażdegomężczyznyikażdej
kobiety,którzyudająsiędokrólanadziedziniecwewnętrzny,aktórzy
nieotrzymaliwezwania:mająbyćzabici,chybażekrólwyciągnie
nadnimizłoteberło,towtedypozostanąprzyżyciu.Amnienie
zawołano,abymposzładokróla,jużodtrzydziestudni.

4,11.Ograniczonydostępdokróla.Sprawnefunkcjonowaniekrólewskiegodworuwymagaograniczeniadostępudowładcy.Herodotpodaje,żebyłotakrównieżwprzypadkukrólów

perskich.Nieopisujejednaktakichszczegółówjakkaraśmierciizłoteberło.Wielukomentatorówzastanawiasię,dlaczegoEsteraniemogłazwyczajniepoprosićoaudiencjęukrólalubnawetnie
poczekaładłużej,mającnadzieję,żezostaniewezwana(wyznaczonyterminbyłodległyowielemiesięcy).JeślijednakHamanpiastowałurządhazarapatish(zob.komentarzdoEst3,1),Estera
musiałabyskorzystaćzjegopośrednictwa,narażającwtensposóbcałyplannaniepowodzenie.

4,11.Złoteberło.Perskiereliefyprzedstawiającescenęaudiencjiukróla,ukazująwładcętrzymającegodługieberło.
4,11.Brakdostępudokróla.Chociażmożnabysądzić,żekrólowajakogłównażonakrólapowinnamiećwieleokazjidorozmowyzmonarchą,wcaleniemusiałotakbyć.Królewska

małżonkaniezawszesypiałazkrólem;małżeństwoniezawszeteżspożywałowspólnieposiłki.Królowamiaławłasnekomnaty.Chociażmogłazostaćpoproszonaprzezkrólaoprzybyciedosali
audiencyjnej,niemiaładoniegonieograniczonegodostępu.

12

IprzekazanoMardocheuszowisłowaEstery.

13

Wtedy

Mardocheuszrzekł,abyodpowiedzieliEsterze:Niemyślsobiew
sercu,żeuratujeszsięwdomukróla,jedynazewszystkichŻydów,

14

bojeślityzachowaszmilczeniewtymczasie,uwolnienieiratunek

dlaŻydówprzyjdziezinnegomiejsca,atyidomojcatwojego
zginiecie.Aktowie,czyniezewzględunatęwłaśniechwilę
dostąpiłaśgodnościkrólowej?

4,14zinnegomiejsca.Autortekstuhebr.unikawymienianiaimieniaBoga.

15

AEsterarzekła,abyodpowiedzianoMardocheuszowi:

16

Idź,

zgromadźwszystkichŻydów,którzyznajdująsięwSuzie.Pośćcieza

mnie,niejedząciniepijącprzeztrzydni,aniwnocy,aniwdzień.Ja
teżidziewczętamojebędziemypościłypodobnie.Potempójdędo
króla,choćtoniezgodnezprawem,ajeślizginę,tozginę.

4,16.Post.WStarymTestamenciepostreligijnymaczęstozwiązekzzanoszeniemprośbydoBoga.Głównazasadagłosi,żewagasprawypowoduje,iżzanoszącyprośbęjesttak

zaabsorbowanywłasnymstanemduchowym,żesprawycielesneschodząnadalszyplan.WtymsensiepostprowadzidooczyszczeniaiukorzeniasięprzedBogiem(Ps69,10).

17

IposzedłMardocheusz,iuczyniłstosowniedotego

wszystkiego,comupoleciłaEstera.

17a

BłagałPana,wspominając

wszystkiedziełaPańskie,imówił:

4,17a-iModlitwyMardocheuszaiEsterysącałkowicieprzepojonepobożnościąST,jestwnichjednakanalizauczućmodlącegosię,którymyśliotym,bysięusprawiedliwić,czegoniema

wstarszychtekstach.

17b

Panie,Panie,Królu,Wszechmogący,ponieważwTwojejmocy

jestwszystkoiniematakiego,którybyCisięsprzeciwił,gdychcesz
ocalićIzraela,

17c

ponieważTyuczyniłeśnieboiziemię,iwszystko,co

naniejpodniebemgodnejestpodziwu,TyjesteśPanemwszystkiego
iniemanikogo,ktobysięsprzeciwiłTobie,Panu.

17d

Tyznasz

wszystko,Tywiesz,iż–jeślinieoddawałempokłonupysznemu
Hamanowi–nieczyniłemtegoanizpychy,anizzuchwałości,aniz
żądzysławy.Byłemnawetgotówśladystópjegocałowaćdlaocalenia
Izraela.

17e

Leczczyniłemtak,abyniestawiaćwyżejczciczłowieka

nadcześćBogaiabynikomunieoddawaćpokłonu,opróczCiebie,
Paniemój,inieuczyniłemtegozpychy.

17f

Ateraz,PanieBoże,Królu,

BożeAbrahama,ocalTwójlud,boczyhająnanaszązgubęimają
zamiarzniszczyćnas,Twojeodpoczątkudziedzictwo.

17g

Niegardź

Twoimdziedzictwem,którewykupiłeśdlasiebiezEgiptu.

17h

Wysłuchajprośbymojejiokażmiłosierdzienaddziedzicznym

Twymdziałem,obróćsmuteknaszwradość,abyśmyżyliiimię
Twoje,Panie,wielbili,iniezamykajustchwalącychCiebie!

17i

Icały

Izraelwołałzewszystkichsiłswoich,bośmierćstałaimprzed
oczami.

17k

TakżekrólowaEsterazwróciłasiędoPana,przejęta

niebezpieczeństwemśmierci.Zdjęłasweokazałeszaty,przywdziała
sukniesmutkuiżałobyizamiastwspaniałymiwonnościamipokryła
swojągłowępopiołemiśmieciami,iciałoswojeponiżyłabardzo,a

radosneozdobyzastąpiłarozpuszczonymiwłosami.

17l

IbłagałaPana,

BogaIzraela,mówiąc:Paniemój,Królunasz,Tyjesteśjedyny,
wspomóżmniesamotną,niemającąpozaTobąwspomożyciela,bo
niebezpieczeństwojestniejakowmojejręce.

17m

Słyszałamod

młodościmojejwpokoleniumoimojczystym,żeTy,Panie,wybrałeś
Izraelaspośródwszystkichnarodówiojcównaszychzewszystkich
ichprzodkównawieczystedziedzictwoiuczyniłeśimwszystko,co
zapowiedziałeś.

4,17mWrodziniebyłaprzekazywanatradycjaizraelskaowszystkichcudownychrzeczachdokonanychprzezBogadladobraJegoludu(por.Pwt6,20-25).

17n

AterazzgrzeszyliśmywobecCiebieiwydałeśnaswręce

naszychwrogówzato,żeczciliśmyichbóstwa.Sprawiedliwyjesteś,
Panie!

17o

Aoniniezadowolilisięgorycząnaszejniewoliiwłożyli

swojeręcewręceswoichbożków,abyodmienićobietniceustTwoich
iabyzniszczyćTwojedziedzictwo,zamknąćustatych,którzyCię
wielbią,izgasićsławęTwegodomuiołtarzaTwego,

4,17owłożyliswojeręcewręceswoichbożków.Gestprzysięgilub–byćmoże–przymierza.

17p

aotworzyćustapogan,[bychwaliły]przymioty

bezwartościowychbałwanówipodziwiałynieustanniedoczesnego
króla.

17q

Nieoddawaj,Panie,berłaTwegotym,którzynieistnieją,i

niechsięnienaigrawająznaszegoupadku,leczzwróćpostanowienie
ichprzeciwkonim;tegozaś,któryzacząłznamiwalkę,przykładnie
ukarz!

17r

Wspomnij,Panie,dajsięrozpoznaćwchwilinaszego

udręczeniaidodajmiodwagi,KrólubogówiWładconadwszystkimi
władcami.

17s

Włóżstosownąmowęwmojeustaprzedobliczemlwai

zwróćjegosercekunienawiścidowroganaszego,abyzginąłonsami
ci,którzysąznimjednejmyśli.

17t

WybawnasrękąTwojąiwspomóż

mnieopuszczonąiniemającąnikogopozaTobą,Panie.

17u

Tywiesz

wszystko,wiesz,żenienawidzęchwałybezbożnychibrzydzęsię
łożemnieobrzezanychikażdymobcym.

17w

Tyznaszmojąniedolęito,

żebrzydzęsięznakiemmojegowywyższenia,którynoszęnagłowie
wdniachpublicznychwystąpień.Brzydzęsięnimjakłachmanem

krwawiącychcomiesiąckobietinienoszęgowdniachmego
odpoczynku.

17x

TakżezestołuHamananiejadłasłużebnicaTwojai

nieceniłasobiewysokoucztykrólaaniteżniepiławinapłynnych
ofiar.

17y

InieradowałasięsłużebnicaTwojaoddniazabraniajejaż

dotąd,jaktylkowTobie,Panie,BożeAbrahama.

17z

OBożewładający

wszystkimi,wysłuchajgłosupozbawionychnadzieiiwyratujnasz
rękiniegodziwych,mniezaśuwolnijodmegolęku.

Est5

Esteraprzedkrólem

Teksthebrajski

1

TrzeciegodniaEsteraubrałasiępokrólewskuiweszłana

wewnętrznydziedziniecdomukrólewskiego,naprzeciwpokojów
króla.Królsiedziałwtedynakrólewskimtroniewsalikrólewskiej
naprzeciwbramywejściowejpałacu.

5,1WBJteksthebr.w.1-2cytowanywprzypisie.Tekstgrec.jestznimzgodnydopieroww.3.
5,1.Topografiapałacu.Ponieważkrólzasiadałnatronie,scenatarozegrałasiębezwątpieniawsaliaudiencyjnej.Mimozakrojonychnaszerokąskalępracwykopaliskowych

prowadzonychwSuzieorazpałacachznajdującychsięwinnychmiejscachimperiumperskiego,użytatutajterminologiajestzbytniejasna,bymożnająbyłopołączyćzokreślonymiobszarami
kompleksupałacowego.Zob.komentarzdoEst1,2,wktórymopisanoniektóreszczegółykompleksupałacowegowSuzie.

2

AgdykrólzobaczyłkrólowąEsteręstojącąnadziedzińcu,

znalazłaonałaskęwjegooczachiwyciągnąłkróldoEsteryzłote
berło,któremiałwręce,iprzybliżyłasięEstera,idotknęłakońca
berła.

Tekstgrecki

1

Trzeciegodnia,gdyskończyłasięmodlić,zdjęłaszatypokutnei

przyodziałasięwewspaniałościswoje.

1a

Agdyjużwyglądałapięknie,

wezwawszyBoga,którywidziwszystkoiocala,wzięłazesobądwie
służebnice.Najednejznichopierałasię,jakbyomdlewającz
rozkoszy,adrugaszłazanią,podtrzymującjejtren.

1b

Onazaś

zapłonęławdziękiemswejpiękności,aobliczejejrozjaśniłosięjakby
byłopełnemiłości,leczsercemiałaściśniętestrachem.

1c

Przeszedłszy

przezwszystkiedrzwi,stanęłaprzedkrólem.Aonsiedziałnatronie
swegokrólestwa,strojnywewszystkieswojewspaniałeszaty,caływ
złocieidrogichkamieniach,awzbudzałwielkipostrach.

1d

Ipodniósł

majestatycznesweoblicze,ispojrzałwnajwiększymgniewie.A
królowazachwiałasię,zmieniłasięnatwarzy,zbladłaiprzechyliłasię
nagłowęsłużebnicy,którająwyprzedzała.

1e

IprzemieniłBóg

usposobieniekrólanałaskawe,takżezaniepokojonyzeskoczyłze
swegotronuiwziąłjąwramiona,ażdoszładoprzytomności.I
pocieszałjąłagodnymisłowami,mówiąc:

1f

Cocisięstało,Estero?

Jambrattwój,bądźdobrejmyśli!Nieumrzesz,ponieważnasze

zarządzeniejestogólne,przybliżsię!

2

Iwyciągnąłzłoteberło,i

położyłjenajejszyi,pocałowałjąirzekł:Mówdomnie!

2a

Irzekłado

niego:Ujrzałamcię,panie,jakaniołaBożego,iporuszyłosięserce
mojezobawyprzedtwoimmajestatem,ponieważjesteśgodny
podziwu,panie,aobliczetwojejestpełnewdzięku.

2b

Agdyto

mówiła,padłazemdlona.Królzaśzaniepokoiłsię,acałajegosłużba
dodawałajejodwagi.

3

Ikrólrzekłdoniej:Czegochcesz,królowo

Estero,ijakajestprośbatwoja?choćbytobyłapołowakrólestwa,
będziecidane.

5,3.SpełnianiepróśbprzezKserksesa.Herodotopisujedwiesytuacje,wktórychKserksesobiecałspełnieniekażdejprośby,późniejzaśmocnotegożałował.Wpierwszymprzypadku

chodziłoozdobyciewzględówkobiety,Artaynte,którąpragnąłuczynićswojąkochanką.Niestety,Artayntepoprosiłaopięknąszatękrólautkanąprzezjegożonę,Amestris.WtensposóbAmestris
dowiedziałasięoromansieKserksesaizaczęłaszukaćzemsty.OkazjanadarzyłasięwdniuurodzinKserksesa,kiedywładcaobiecałspełnićjednąjejprośbę.Artayntezostałabrutalnieokaleczona,tozaś
skłoniłojejmęża,brataKserksesa,dowznieceniabuntu.Obietnicaofiarowaniapołowykrólestwapojawiasięjużwliteraturzeneoasyryjskiej(sugerujesiętam,żekrólasyryjskigotówbyłoddaćpołowę
królestwatemu,ktozdoławyleczyćjegosyna).

4

NatoEsteraodpowiedziała:Jeślikróluznatozasłuszne,to

niechprzyjdądzisiajkróliHamannaucztę,którąprzygotowałamdla
niego.

5,4.Ucztywświecieperskim.Ucztycieszyłysięwielkąpopularnościąwśródczłonkówrodzinykrólewskiejibyłyniezwyklewystawne.Herodotopisujetypowąucztęurodzinową,naktórą

składałosięupieczonewcałościzwierzę(cielec,koń,wielbłądlubosioł).Persowiebardzolubilidesery,wypijalirównieżolbrzymieilościwina.Wucztachuczestniczylimuzycy,asłużbatroszczyłasię
okażdyszczegółuroczystości.Ucztowanowsposóbgodny.Persowienieprzejadalisięnadmiaręaniniezachęcalidoobżarstwaizwracaniaspożytegopokarmu.

5

Królrzekł:ZawołajcieHamana,byszybkospełniłwolęEstery.

TakprzyszlikróliHamannaucztę,którąprzygotowałaEstera.

6

I

odezwałsiękróldoEsteryponapiciusięwina:Jakiejesttwoje
życzenie,abędziecispełnione,ijakatwojaprośba?Choćbytobyła
połowakrólestwa,staniesię.

7

NatoodpowiedziałaEstera,mówiąc:

Otożyczeniemojeimojaprośba:

8

Jeślikróldarzymnieżyczliwością

ijeślikróluznazasłusznespełnićmojeżyczenieorazuczynićzadość
mojejprośbie,toniechkrólprzyjdziezHamanem[jeszczejutro]na
ucztę,którąprzygotowałamdlanich,ajutrouczynięzgodnieze
słowemkróla.

9

IwyszedłHamanwdniutymwesołyidobrejmyśli.

AlegdyHamanujrzałMardocheuszawBramieKrólewskiej,aonani
niewstał,anisięnieporuszyłprzednim,ogarnąłHamanagniewna
Mardocheusza.

10

MimotoHamanopanowałsięiposzedłdodomu.

Potemposłałpoprzyjaciółiposwojążonę,Zeresz.

11

Iwyliczyłim

Hamanwspaniałościswychbogactwimnóstwoswoichdzieciito,jak

wielkimuczyniłgokrólijakwyniósłgonadksiążątisługi
królewskie.

12

ImówiłHaman:NawetkrólowaEsteranikogopoza

mnąniezaprosiłanaucztęzkrólem,którąprzygotowała,atakżena
jutromamzaproszeniedoniejrazemzkrólem.

13

Leczwszystkotojest

dlamnieniczym,jakdługopatrzęnaMardocheusza,Żydasiedzącego
wBramie.

14

Natoodpowiedziałamujegożona,Zeresz,iwszyscy

jegoprzyjaciele:Niechpostawiądrzewowysokienapięćdziesiąt
łokci,aranopowiedzkrólowi,bypowieszononanimMardocheusza,
iidźwesółnaucztęzkrólem!SpodobałasiętaradaHamanowii
rozkazałpostawićdrzewo.

Est6

PierwszyzawódHamanaiwywyższenieMardocheusza

1

Atejnocysenodbiegłkrólaipoleciłon,abyprzyniesiono

księgępamiątkowąkronikiczytanojąprzedkrólem.

6,1-7,9WtychrozdziałachLucjanszerokoparafrazujeurywki,wktórychmowaowywyższeniuMardocheuszaiponiżeniuHamana.
6,1.RolaokolicznościwKsiędzeEstery.OkolicznościsąwKsiędzeEsteryważnymmotywemliterackim.PodczasgdyludzietacyjakHamanstarająsięwykorzystaćokolicznościna

własnąkorzyśćprzypomocyspiskówiomenów,Żydzirozumieją,żeokolicznościznajdująsięcałkowiciepodkontroląBoga,którydziałazakulisamiwydarzeń.Interesującesąsłowa,któreHerodot
wkładawustaArtabanusa,doradcyKserksesa,przedrozpoczęciemnieszczęsnejkampaniigreckiej:„Człowiekzdanyjestnałaskęokoliczności,którenigdynienaginająsiędoludzkiejwoli”.Haman
miałwkrótceotrzymaćpodobnąlekcję.

6,1.Księgapamiątkowakronik.Zob.komentarzdoEst2,23.

2

Tamznalezionozapisaneto,coopowiedziałMardocheuszo

BigtanieiTereszu,dwócheunuchachkrólewskichspomiędzy
„stróżówprogu”,którzyusiłowalipodnieśćrękęnakrólaAswerusa.

3

Irzekłkról:Couczyniono,abyuczcićiwsławićzato

Mardocheusza?Odpowiedzielikrólowidworzanie,którzymu
usługiwali:Nieuczynionodlaniegozupełnienic.

6,3Autortekstuhebr.nieznatradycji,októrejmowawtekściegrec.1,1q.

4

Natorzekłkról:Ktojestnadziedzińcu?Anazewnętrzny

dziedziniecpałacukrólewskiegoprzyszedłHamanpowiedzieć
królowi,żebypowieszonoMardocheuszanadrzewie,które
przygotowałdlaniego.

5

Amłodzisłudzykrólapowiedzielimu:Oto

Hamanstoinadziedzińcu.Królrzekł:Niechwejdzie!

6

IHaman

przyszedł,akrólrzekłdoniego:Conależyuczynićmężowi,którego
królchceuczcić?AHamanmówiłsamdosiebie:Kogóżbykról
chciałuczcićbardziejniżmnie?

7

IpowiedziałHamankrólowi:

Mężowi,któregokrólchceuczcić,

8

niechdostarcząszatękrólewską,

wktórąkrólsięubiera,ikonia,naktórymjeździkról,iniechmu
włożąnagłowękoronękrólestwa.

6,8.Szatakrólewska.Ksenofontpisze,żeszataperskiegokrólamiałabarwęfioletowąibyłaozdobionazłotymihaftami.WTemistoklesiePlutarchaDemaratos,wygnanykrólSparty

(współczesnyperskiemuKserksesowi),prosi,bypozwolonomuprzejechaćprzezSardeszkoronąperskichkrólównagłowie.Plutarchpodajerównież,żeArtakserksesspełniłkiedyśprośbęo
przekazaniewdarzeswojejkrólewskiejszaty-podwarunkiemjednak,żenigdyniebędzienoszona.Kserksesmiałsłynnąszatę,którapojawiasięwjednejzopowieściHerodota.Stałasięona
niefortunnymdaremofiarowanymjegokochance(zob.komentarzdoEst5,3).

9

Oddajączaśszatęikoniadorąkjednegospośród

najznakomitszychksiążątkróla,niechubiorąmęża,któregokrólchce
uczcić,iniechgoobwożąnakoniupoplacumiejskim,iniechwołają
przednim:Taksiędziejezmężem,któregokrólchceuczcić!

6,8-9.Królewskipióropusznakońskiejgłowie.PerskiereliefyzPersepolisprzedstawiająkoniazpióropuszemumieszczonymnagłowie[brakwzmiankiwtekścieBT].

10

IrzekłkróldoHamana:Szybkoweźszatęikoniaijak

powiedziałeś,takuczyńŻydowiMardocheuszowi,którysiedziw
BramieKrólewskiej.Niczegoniepomińztegowszystkiego,co
powiedziałeś!

11

WziąłwięcHamanszatęikoniaiubrał

Mardocheusza,obwoziłgopoplacumiejskim,iwołałprzednim:Tak
siędziejezmężem,któregokrólchceuczcić.

12

PotemMardocheusz

powróciłdoBramyKrólewskiej,aHamanpośpieszyłdoswegodomu
smutny,zzakrytągłową.

13

IopowiedziałHamanżonieswojej,Zeresz,

orazwszystkimswoimprzyjaciołomowszystkim,cogospotkało.I
odpowiedzielimudoradcyjegoiżonajego,Zeresz:Jeżeli
Mardocheuszjestznarodużydowskiego,atyzacząłeśprzednim
padać,tonieprzemożeszgo,raczejcałkiemprzednimupadniesz.

6,13doradcy.Grec.„przyjaciele”.
—Wtekściehebr.sugestia,jakibędzieepilog,alebezjakiegokolwieknapomknieniaopomocyBożej.Wgrec.tamyślrozwiniętaidodane:„albowiemżyjącyBógjestznim”.

14

Agdyonijeszczeznimrozmawiali,nadeszlieunuchowie,by

śpieszniezaprowadzićHamananaucztę,którąprzygotowałaEstera.

Est7

ZdemaskowanieHamananauczcie

1

PrzyszedłwięckrólzHamanem,abyucztowaćzkrólową

Esterą.

2

Itakżewdrugimdniupodczaspiciawinakrólrzekłdo

Estery:Jakiejesttwojeżyczenie,królowoEstero,abędzieci
spełnione,ijakatwojaprośba?Choćbytobyłapołowakrólestwa,
staniesię.

3

WodpowiedzirzekłakrólowaEstera:Królu,jeślidarzysz

mnieżyczliwościąijeślikróluznazasłuszne,toniechbędzie
darowanemiżycie–otomojeżyczenie,iludmój–otomojaprośba!

4

Albowiemsprzedanonas,mnieimójlud,abynaswytracić,

wymordowaćizniszczyć.Gdybynassprzedanotylkojako
niewolnikówiniewolnice,milczałabym.Ataknigdyniewynagrodzi
ciemiężycielszkodykrólowi.

7,4Haman,byzgubićŻydów,powoływałsięnaracjęstanu(3,8),Esteraużywapodobnejargumentacji.

5

NatoodpowiedziałkrólAswerusirzekłkrólowejEsterze:Któż

jestten,któryzawziąłsięwsercuswoim,abytouczynić,igdzieon
jest?

6

IodpowiedziałaEstera:Tymprzeciwnikiemiwrogiemjest

Haman,tenniegodziwiec.ZatrwożyłsięHamanwobeckrólai
królowej.

7

Królzaśwgniewieswoimwstałodpiciawinai[poszedł]

dopałacowegoogrodu.HamanzaśstanąłprzedkrólowąEsterą,aby
prosićożycieswoje,ponieważdostrzegł,żekrólpostanowiłjego
zgubę.

7,7.Ogródpałacowy.Ucztazostałazorganizowanaprzypuszczalniewtymsamymmiejscu,coopisanawrozdziale1(zob.komentarzdoEst1,5).

8

Potemkrólwróciłzpałacowegoogrodudodomu,gdziepito

wino,Hamanzaśprzypadłdołoża,naktórymspoczywałaEstera.A
natokrólrzekł:Czyjeszczechceszzgwałcićkrólowąwmojej
obecności,wmoimdomu?Słowowyszłozustkróla,atwarzHamana
zakryto.

7,8twarzHamanazakryto.Gestrównoznacznyzwyrokiemśmierci:zasłanianogłowytym,którzymielibyćpowieszeni.
7,8.Łoże,naktórymspoczywałaEstera.Persowiespoczywalinasofachpodczasjedzenia.ZrozpaczonyHamannaruszyłścisłezasadyprotokołu,zbliżającsiędoosobykrólowej.

Przyłapaniekogośnajednymłożuzkobietąnależącądokrólewskiegoharemułączyłosięzsurowymikonsekwencjami.WAsyriiwXIw.przedChr.obowiązywałazasada,żenikomuniewolnozbliżyć
siędożadnejzkobietharemunaodległośćmniejsząniżsiedemkroków.

7,8.Zakrytatwarz.GrecyiRzymianiezakrywalizwykległowęprzestępcówskazanychnaśmierć,jednakgdybyototutajchodziło,możnabysięspodziewaćsłowa„głowa”,niezaś

„twarz”.Wjednejzasyryjskichelegiizakrycietwarzymaraczejzwiązekzesposobemtraktowaniaciałazmarłego.Ponieważpowieszeniebyłoraczejmetodąwystawieniaciałskazańcównawidok
publicznyniżformąegzekucji(zob.komentarzdoEst2,23),zakrycietwarzymożetutajoznaczać,żeHamanjużnieżył.Królniemusiałwydawaćwyrokuśmierci.

9

IrzekłCharbona,jedenzeunuchów,którzypełnilisłużbęprzy

królu:Otodrzewo,którepostawiłHamandlaMardocheusza,coradził
dobrzekrólowi,stoiprzeddomemHamana,wysokienapięćdziesiąt
łokci.Irzekłkról:Powieściegonanim!

7,9Por.porzekadłaiprzysłowianatemattych,którzywpadająwdółwykopanyprzezsamychsiebie:Prz26,27;28,10;Koh10,8;Syr27,26;Ps7,16;9,16;35,7-8;57,7.

10

IpowieszonoHamananadrzewie,któreprzygotował

Mardocheuszowi,auspokoiłsięgniewkróla.

Est8

OdmianawpołożeniuŻydów

1

TegodniakrólAsweruspodarowałkrólowejEsterzedom

Hamana,wrogaŻydów,Mardocheuszzaśdostałsięprzedoblicze
króla,ponieważEsteraopowiedziała,kimonbyłdlaniej.

8,1.PrzekazanieEsterzemajątkuHamana.Herodotprzytaczaprzykładykonfiskatymajątkuludzistraconychzrozkazukróla.To,żeKserksesmógłprzekazaćEsterzemajątekHamana,

potwierdzainnyprzykładzaczerpniętyzHerodota.GdyArtayntepoprosiłaKserksesaoszatę,którąutkałaAmestris(zob.komentarzdoEst5,3),królzaofiarowałjejmiasta,dużąilośćzłota,anawet
prywatnąarmię,bylenieegzekwowaładanejjejobietnicy.

8,1.Mardocheuszwdokumentachperskich.NatabliczcezBorsippapojawiasięimięperskiegourzędnika,Marduka,któregoniektórzykomentatorzyutożsamiajązMardocheuszem.

Mardukbyłksięgowym,któryżyłuschyłkupanowaniaDariuszainapoczątkupanowaniaKserksesa.JegoimiępojawiasięczęstonatabliczkachElamitów-odnalezionojewPersepolisisądatowane
nalata505-499przedChr.Ustalono,żetoimięnosiłokilkaróżnychosób.Niemożnastwierdzić,czyktóraśztychpostacioznaczałaMardocheuszaprzedjegowywyższeniem.Żadnezeźródełnie
zawierawzmiankiopowołaniugonatakiurząd,októrymopowiadaKsięgaEstery.

2

Wtedykrólzdjąłswójsygnet,któryodebrałHamanowi,idałgo

Mardocheuszowi.EsterazaśustanowiłaMardocheuszazarządcą
domuHamana.

8,2.Sygnet.Zob.komentarzdoEst3,10.

3

IznowuEsteraprzemówiładokróla,ipadłamudonóg,i

płakała,ibłagałagoołaskę,abyzniweczyłprzewrotnośćHamana,
Agagity,ijegozamiarskierowanyprzeciwkoŻydom.

4

Akról

wyciągnąłdoEsteryzłoteberło;wówczasEsterapodniosłasięi
stanęłaprzedkrólem,

5

irzekła:Jeślikróluznatozasłuszne,jeśli

darzymnieżyczliwościąijeślikrólowitoodpowiada,ajajestemmiła
wjegooczach,niechzostaniezapisaneodwołanielistów,dzieła
Hamana,synaHammedaty,którynapisał,abywytracićŻydów
mieszkającychwewszystkichpaństwachkróla.

6

Bojakżemogłabym

patrzećnazło,którespadnienaludmój,ijakmogłabympatrzećna
zgubęmojegonarodu?

7

WtedykrólAswerusrzekłdokrólowejEstery

idoŻydaMardocheusza:OtodałemEsterzedomHamana,ajego
powiesilinadrzewie,ponieważpodniósłrękęnaŻydów.

8

Wyzaś,

jeślitobędziedobrewoczachwaszych,napiszciewsprawieŻydów,
wimieniukróla,izapieczętujciesygnetem,ponieważpismokróla,
napisanewimieniukrólaizapieczętowanesygnetemkróla,jest

nieodwołalne.

8,8Wtekściegrec.(8,12c-o)wustaMardocheusza,piszącegowimieniukróla,włożonewyjaśnieniedotyczącepoprzedniegodekretu,któryteżbył„nieodwołalny”:wtamtymprzypadku

nadużytodobrejwiarykróla.ULucjanapodkreślanarolaEsterywmasakrze.

9

Przywołanopisarzykrólewskichwtymczasie,wtrzecim

miesiącu,tojestmiesiącuSiwan,wdniudwudziestymtrzecim,i
napisanozgodnieztymwszystkim,corozkazałMardocheusz,do
Żydówidosatrapów,donamiestnikówiksiążątpaństw,odIndiiaż
poEtiopię,tojestdostudwudziestusiedmiupaństw,dokażdego
państwajegopismemidokażdegoluduwjegojęzykuorazdoŻydów
ichpismemiwichjęzyku.

8,9wtrzecimmiesiącu,tojestmiesiącuSiwan,wdniudwudziestymtrzecim.Grec:„wpierwszymmiesiącutegoroku,wmiesiącuNisan,wdniudwudziestymtrzecim”.
8,9.Chronologia.Dwudziestytrzecidzieńmiesiącasiwanprzypadałwczerwcu474przedChr.,siedemdnipowydaniudekretu.

10

NapisanowimieniukrólaAswerusapisma,zapieczętowano

sygnetemkrólaiposłanoprzezgońcówjadącychnakoniach,na
wierzchowcachkrólewskich,naźrebcachklaczyzestadniny
królewskiej.

8,9-10.UwaginatematprowincjiirozmiarówimperiumperskiegoznaleźćmożnawkomentarzudoEst1,1.Natematinformacjidotyczącychsygnetuzob.komentarzdoEst3,10.

PerskąsłużbękurierskąomówionowkomentarzudoEst1,20.

11

[Wpismach]królpozwoliłŻydommieszkającymw

poszczególnychmiastachzgromadzićsięistanąćwobronieswego
życia,abymogliwytracić,wymordowaćiwygubićwszystkich
zbrojnychswoichwrogówwśródludówipaństw,wrazzich
niemowlętamiikobietami,atakżezabraćichmajątek

8,11.Strategiakryjącasięzadekretem.Ponieważpierwszydekretniemógłzostaćzwyczajnieodwołany,trzebabyłozapobiecjegoskutkom,wydającdrugi.PierwszypozbawiałŻydów

ochronyzestronyimperiumorazdostarczałśrodkówniezbędnychdopodjęciaprzeciwkonimoperacjizbrojnej.EdyktdrugizezwalałŻydomnatworzeniewłasnychgrupmilicji,wefekciepozbawiał
więcochrony(chociażnieśrodków)tych,którychwynajętodowalkizŻydami.Królewskiepoparciezostałozneutralizowane,zatemwystępowanieprzeciwkonieprzyjaciołomŻydówniebyło
traktowanejakowystępowanieprzeciwkokrólestwu.WrezultacieludzieHamanaznaleźlisięwtakiejsytuacjijakpoprzednioŻydzi,stającsięcelemataków,któreniespotkająsięzodwetemzestrony
rządu.

12

wjednymdniu,wewszystkichpaństwachkrólaAswerusa,

trzynastegodniadwunastegomiesiąca,tojestmiesiącaAdar.

DekretrehabilitującyŻydów

12a

Odpistegolistu,dotyczącegopowyższychwypadków,brzmi

następująco:

12b

WielkikrólArtakserksesprzesyłapozdrowieniastu

dwudziestusiedmiupaństwomodIndiiażpoEtiopię,zwierzchnikom
krainitym,którzysąznamijednejmyśli.

8,12bArtakserkses.BJ:“Aswerus”(por.przyp.1,1a)

12c

Wieluztych,którzyprzeznadzwyczajnąłaskawość

dobroczyńcówzostalipodniesienidoniezwykłejgodności,zapragnęło
jeszczeczegoświęcej.Usiłująnietylkoźleczynićnaszympoddanym,
naktórychszczęścieniemogąpatrzeć,leczprzeciwswoimwłasnym
dobroczyńcomknujązdradę.

12d

Nietylkousuwająwdzięczność

spomiędzyludzi,lecztakżerozzuchwalenipochwałamitych,conie
znajądobra,mniemają,żeujdąkarzącejzłosprawiedliwościBoga,
którywidziwszystko.

12e

Częstoteżnamowaprzyjaciół,którym

powierzonozarządspraw,czyniąctych,którzysprawująwładzę,
odpowiedzialnymizaniewinnąkrew,wikłaichwniepowetowane
szkody.

12f

Wtensposóbkłamliwymrozumowaniemnieprawości

oszukaliszczerążyczliwośćpanujących.

12g

Możnazaśzauważyć–nie

tylewstarożytnychkronikach,któreogłosiliśmy–leczowiele
bardziejpatrzącnato,cojestokrokodnas–ilezładziejesięz
powoduzepsucialudziniegodniesprawującychwładzę.

12h

W

przyszłości,zwracającnatouwagę,zapewnimywszystkim
spokojnymludziomkrólestwoniezamącone.

12i

Przydokonywaniu

zmian,narzucającychsięzoczywistością,będziemyrozsądzać
zawsze,kierującsięwiększąłagodnością.

12k

TaktoHaman,syn

Hammedaty,Macedończyk,coprawdaobcykrwiperskiejibardzo
dalekiodnaszejdobroci,znalazłunasgościnęispotkałsiędotego
stopniazżyczliwością,

8,12kMacedończyk.Słowo,poświadczone(tuiww.12)wewszystkichrkpsach,budzizdziwienie.Oczekiwalibyśmyraczej“Med”,gdyżkonteksthistorycznysugerujealuzjędokonfliktów

międzyMedamiiPersamizpowoduichdążeniadohegemonii.

12l

którąmamydlacałegoludu,żenazywaligoojcemnaszymi

oddawalimuwszyscypokłon,boosiągnąłdrugiemiejsceprzytronie
królewskim.

12m

Jednaknieujarzmiłżądzywielkości,aleprzemyśliwał

nadtym,jakbynaspozbawićpanowaniaiżycia.

12n

Naszegozaś

wybawcęistałegodobroczyńcę,Mardocheusza,orazEsterę,
wspólniczkębezskazywewładzykrólewskiej,atakżecałyichlud
starałsiędoprowadzićdozgubypodstępnymi,dobrzeprzemyślanymi
sposobami.

12o

Wtensposóbzamierzałon,zaskoczywszynasw

osamotnieniu,przenieśćpanowaniezPersównaMacedończyków.

12p

Myjednakstwierdzamy,żeŻydziwydaninazagładęprzeztegopo

trzykroćzbrodniczegoczłowiekaniesązłoczyńcami,leczrządząsię
najbardziejsprawiedliwymiprawami,

12q

iżesąsynaminajwyższego,

żywegoBoga,którydobrzekierujączarównonami,jakteżinaszymi
przodkami,królestwonaszenajlepiejutwierdza.

12r

Dobrzewięc

zrobicie,jeśliniebędzieciezważaćnalistynadesłaneprzezHamana,
synaHammedaty,któryzato,żesiętegodopuścił,zawisłnadrzewie
ubramSuzy,zcałymswymdomem,albowiemwszechwładnyBóg
bezzwłoczniewymierzyłmuwyroksprawiedliwy.

12s

Aodpistegolistu

wystawciewszędzienawidokpubliczny,pozwalającŻydomjawnie
posługiwaćsięichwłasnymiprawami.Dopomóżcieim,abytych,
którzyichnapadnąwchwiliucisku,trzynastegodniadwunastego
miesiąca,Adar,mogliodeprzećwtymsamymdniu.

12t

Tenbowiem

dzieńwszechwładnyBóg,zamiastnazagładęluduwybranego,
przeznaczyłnajegowesele.

12u

Przetoiwywliczbieświątwaszych

imiennieokreślonychobchodźcieówpamiętnydzieńzwszelkimi
biesiadami,abyoniteraz,ipotembyłdlanasidlażyczliwych
Persów[pamiątką]wybawienia,adlaspiskującychprzeciwnam
przypomnieniemzguby.

12x

Każdezaśmiastoczyokręg,bezwyjątku,

którebytegoniespełniło,będziewydanewgniewienapastwę
włóczniiogniaibędzieuważanenietylkozaniedostępnedlaludzi,
lecztakżezanajbardziejwrogiedlazwierzątiptaków.

13

Odpispisma

zostałogłoszonywewszystkichpaństwachzmocąprawa,aby
wiadomebyłowszystkimludom,żeŻydzibędągotowinatendzień

dopomstynadnieprzyjaciółmi.

14

Gońcykonni,gońcykrólewscy,

pędziliśpiesznie,przynaglanirozkazemkróla,adekretkrólazostał
ogłoszonynazamkuwSuzie.

15

Mardocheuszzaśwyszedłodkrólaw

szaciekrólewskiejzfioletowejpurpuryibiałegolnu,wwielkiejzłotej
koronie,wpłaszczuzbisioruiszkarłatu,amiastoSuzacieszyłosięi
weseliło.

8,15.SzatyMardocheusza.Barwaimateriał,zktóregouszytoszatyMardocheusza,utożsamiałygozarystokracjąiwskazywałynawysokąpozycjępolityczną.Barwykrólewskiemogli

nosićjedynieludziebliskozwiązanizkrólem.Złota„korona”nieoznaczapanowania,leczkrólewskąprzychylność.Herodotpodaje,żeKserksesnagrodziłzłotąkoronąkapitanaokrętu,któryocaliłgo
przedzatonięciem.Ozdobęwykonanozezłota,niebyławięczwykłymturbanem.Ponieważjednaktenrodzajnakryciagłowytrzebazawiązywać,tuchodziraczejodiademnoszonynaczole.

16

DlaŻydównastałoświatłoiwesele,iradość,isława.

17

We

wszystkichbezwyjątkupaństwachiwkażdymmieście,
dokądkolwiekdotarłysłowokrólaijegodekret,nastałydlaŻydów
radośćiwesele,ucztyidzieńzabawy.Wieluspośródludnościkraju
przechodziłonajudaizm,ponieważpadłnanichstrachprzedŻydami.

8,17.WielustałosięŻydami/przechodziłonajudaizm.Słowo,októretutajchodzi,pojawiasięjedynierazwBibliiijestinterpretowanenawielesposobów.Poganiemogli„staćsię

Żydami”przeznawrócenie,przezzłożeniedeklaracji(„wielupodawałosięzaŻydów”zpowodupotencjalnychkorzyści)lubprzezstanięciepoichstronie(„wielusolidaryzowałosięzŻydami”).
OstatniewyjaśnienietłumaczyłobyrychłezwycięstwoŻydów-ichoddziałymilicjizasilałydużerzeszeochotników.

Est9

Odwetnaprześladowcach

1

Wdwunastymmiesiącu,tojestwmiesiącuAdar,trzynastegow

nimdnia,gdyrozszedłsięrozkazkrólaijegodekretdowykonaniaw
dniu,wktórymwrogowieŻydówspodziewalisięzapanowaćnad
nimi–wszystkosięzmieniłoiŻydzizapanowalinadtymi,którzyich
nienawidzili.

9,1.Chronologia.Opisanewydarzeniarozegrałysiępodkonieclutegolubnapoczątkumarca473przedChr.

2

IzgromadzilisięŻydziwewszystkichswoichmiastach,we

wszystkichpaństwachkrólaAswerusa,abypodnieśćrękęnatych,
którzypragnęliichzguby.Niktniestawiłimczoła,ponieważstrach
przednimipadłnawszystkienarody.

3

Wszyscyzaśksiążętapaństw,

satrapowieinamiestnicy,izarządcysprawkrólawspomagaliŻydów,
bopadłnanichstrachprzedMardocheuszem.

4

Mardocheuszbowiem

byłwielkiwdomukrólewskimisławajegorosławewszystkich
państwach.Takówmąż,Mardocheusz,stawałsięcoraztowiększy.

5

TakŻydzipokonaliwszystkichswoichwrogówprzezuderzenie

mieczem,przezzabójstwaizagładę,iznienawidzącymiichpostąpili
zgodniezeswymupodobaniem.

9,5Pomijającbrakprawdopodobieństwahistorycznego(zob.Wstęps.539-540),opowieścitejnienależyrozumiećjakopochwałyiaprobowaniaduchazemsty.Przesadniepodkreślana

krytycznośćsytuacji,przesadzoneliczbyicechującaopowieśćemfazazdradzająintencjęautora:chciałonprzedewszystkimzilustrować(bardzobiblijny)tematodwróceniasięsytuacjinakorzyść
uciśnionych,azrobiłtozgodniezdawnąmentalnością,obecnąwopowieściachowojnachIzraela,gdzieprawotalionujestczymśnaturalnymidozwolonym.

6

NazamkuwSuzieŻydzizabiliiwytracilipięciusetmężczyzn.

7

IzabiliParszandatęiDalfona,iAspatę,

8

iPoratę,iAdalię,iAridatę,

9

iParmasztę,iArisaja,iAridaja,iWajezatę–

10

dziesięciusynów

Hamana,synaHammedaty,ciemięzcyŻydów,alepoichmająteknie
wyciągnęliręki.

9,1-10.WrogowieŻydów.WrogamiŻydówbyliludzie,którzyuczestniczyliwspiskuHamana.Byłytogrupynajemnikówluboddziałystacjonującewgarnizonach,któreHaman

zorganizowałiopłaciłwzwiązkuzplanowanąoperacjąwojskową.Wersety7-10sugerują,żesynowieHamanawcieliliwżycieplanojca.Herodotpodaje,żezapanowaniaDariuszawysokiurzędnik
zostałosądzonyzaudziałwrewolcie.Straconowiększośćczłonkówjegorodziny.Greckihistorykopowiadarównieżfascynującąhistorięotym,jakdwajmędrcystaralisięprzejąćtronpośmierci
KambyzesaizostalizamordowaniprzezDariusza.Następnegodniawcałymkrajurozpoczęłysięprześladowaniamędrców,zabitoteżwszystkichmagów,którzywpadliwręceludu.Herodotdonosi,że
rocznicategodniastałasięważnymświętemwkalendarzuperskim.

11

Wtymsamymdniukróldowiedziałsięoliczbiezabitychna

zamkuwSuzie.

12

KrólrzekłdokrólowejEstery:WSuzienazamku

ŻydzizabiliiwytracilipięciusetmężówidziesięciusynówHamana.
Awpozostałychpaństwachkrólacouczynili?Jakiejestjeszczetwoje
życzenie,abędziespełnione?

13

IrzekłaEstera:Jeślikrólowitosię

podoba,toniechtakżejutropozwoląŻydom,którzysąwSuzie,na
działaniewedługdekretuzdniadzisiejszego,abymoglidziesięciu
synówHamanapowiesićnadrzewie.

14

Akrólorzekł,bytakuczynić.

WydanowięcdekretwSuzie,idziesięciusynówHamana
powieszono.

15

AŻydzi,którzybyliwSuzie,zgromadzilisiętakżew

dniuczternastymmiesiącaAdarizabiliwSuzietrzystumężczyzn,ale
poichmajątekniewyciągnęliręki.

16

ResztaŻydów,którzymieszkali

wpaństwachkróla,zgromadziłasięistanęławobronieswegożycia.I
uwolnilisięodwrogów,izabilinienawidzącychichsiedemdziesiąt
pięćtysięcy,alepoichmajątekniewyciągnęliręki.

9,16siedemdziesiątpięćtysięcy.Grec:„piętnaścietysięcy”.

17

TakbyłotrzynastegodniamiesiącaAdar.Aczternastego

odpoczęliiurządzilitegożdniaucztęizabawę.

18

Żydzizaś,którzy

byliwSuzie,zgromadzilisiętrzynastegoiczternastegodnia,a
piętnastegoodpoczęliiurządzilitegożdniaucztęizabawę.

9,18Uczty,którezajmujątylemiejscawEst,będącharakteryzowaćdzieńPurim,świętobardziejludoweniżreligijne.

19

DlategoŻydzizewsi,zamieszkującymiastanieobwarowane,

obchodządzieńczternastymiesiącaAdarjakodzieńradościi
ucztowania,idzieńzabawyorazwzajemnegoposyłaniasobiedarówz
żywności.

9,19BJ:„19Tymsiętłumaczy,żeŻydzizewsi,zamieszkującymiejscowościnieufortyfikowane,obchodzączternastydzieńAdarzradością,urządzającuczty,zabawyiwymieniającmiędzy

sobądary,19apodczasgdyŻydzimieszkającywmiastachpiętnastyAdarobchodząjakodzieńszczęśliwy,któryspędzająwradościposyłającdaryswoimsąsiadom”,zagrec.

UstanowienieŚwiętaPurim

20

Mardocheuszopisałtewydarzeniairozesłałlistydowszystkich

Żydów,którzybyliwewszystkichpaństwachkrólaAswerusa,bliskoi
daleko,

21

abyimwydaćpolecenie,żemająobchodzićjakoświęto

dzieńczternastywmiesiącuAdaripiętnastywnim–rokrocznie–

22

jakodni,wktórychŻydziuwolnilisięodnieprzyjaciół,imiesiąc,w

którymsmutekobróciłsięimwradość,ażałobawwesele,aby
obchodzilijejakodniucztowaniairadościorazwzajemnego
posyłaniasobiedarówzżywności,przyjaciołom,idarówzżywności
–ubogim.

23

AŻydziprzekazywalito,corozpoczęliczynićico

napisałimMardocheusz,

24

żeHaman,synHammedaty,Agagita,wróg

wszystkichŻydów,powziąłplanprzeciwŻydom,abyichwygubić,i
rzuciłPur,tojestlos,abyichzniszczyćizgładzić.

25

Gdyzaśdoszła

wieśćotymdokróla,wydałdekretnapiśmie:Niechzłyjegozamysł,
jakipowziąłprzeciwkoŻydom,zwrócisięnajegogłowę!Ipowiesili
goisynówjegonadrzewie.

9,25BJ:„Agdywszedłdokróla,bygoprosić,abykazałpowiesićMardocheusza,złyzamiarpowziętyprzeciwŻydomobróciłsięprzeciwkoniemuipowiesilijego”,zagrec.Teksthebr.:

„Gdyona(Estera)weszładokróla,powiedział”(następnesłowojestniezrozumiałe).

26

DlategonazwanodniowePurim,stosowniedonazwy„Pur”.

Równieżnapodstawiewszystkichsłówtegolistuinapodstawietego,
coprzeżyliicoichdotknęło,

9,24-26.Pur.Zob.komentarzdoEst3,7.

27

Żydzipostanowiliiwzięlinasiebieinapotomstwoswoje,ina

wszystkichprzyłączającychsiędonich,obowiązeknieprzemijający
obchodzeniaowychdni,stosowniedopismaistosowniedoczasów–
rokrocznie.

9,27inawszystkichprzyłączającychsiędonich.Nacjonalistycznycharakterksięginiewykluczawięcpewnegouniwersalizmu,objawiającegosięprzyjmowaniemprozelitów.

28

Owednibędąwspominaneiświętowanewewszystkich

pokoleniach,wewszystkichrodzinach,państwachimiastach.Iowe

dniPurimniezaginąwśródŻydów,apamięćichnieustanieu
potomnych.

29

NapisalitakżekrólowaEstera,córkaAbichaila,iŻyd

Mardocheuszzwielkimnaciskiem,abytendrugilist[odniu]Purim
obowiązywałjakoprawo.

9,29NapisalitakżekrólowaEstera,córkaAbichaila,iŻydMardocheusz.Wedługtekstuhebr.WBJzgodniezsensem:„NapisałatakżekrólowaEstera,córkaAbichaila”.Esterafiguruje

tylkoww.32,wzmiankaoniejww.31jestglosą.

30

IrozesłanopismodowszystkichŻydówwstudwudziestu

siedmiupaństwachkrólestwaAswerusa,słowapokojuiprawdy,

31

aby

utrwalićowedniPurimwewłaściwymczasie,jakjeprzedtem
ustanowiliŻydMardocheuszikrólowaEstera,ijakustanowilidla
siebieidlapotomnychswoichprzepisypostuilamentowania.

9,31przepisypostuilamentowania.Teostatnienieoczekiwanepoleceniaodnosząsięniewątpliwiedo4,16:postwyjednałuwolnienie.—Od9,20tekst—jaksięwydaje—wdużym

stopniuskładany,noszącyśladydokumentówróżnegopochodzenia.

32

RozporządzenieEsteryumocniłoprzepisywsprawieowego

świętaPurimispisanezostałotowksiędze.

9,18-32.Purim.WefragmencietymopisanopowstanieŚwiętaPurim,chociażdowodywskazują,żeweszłoonowzwyczajznaczniepóźniej.ApokryficznaDrugaKsięgaMachabejska(2

Mch15,36)zawieranajwcześniejsząwzmiankęnatemattegoświętapozaKsięgąEstery.Trzynastydzieńmiesiącaadarokreślasiętamjako„jedendzieńprzeddniemMardocheusza”.WIw.poChr.
JózefFlawiusznazywatoświętophrouraious,wkrótceteżMisznazaczynaposługiwaćsięterminemPurim.

Est10

WielkośćMardocheusza

1

KrólAswerusnałożyłpodateknakrajinawyspymorza.

2

A

wszystkiedziełajegopotęgiijegomocy,iopiswielkości
Mardocheusza,któregokróluczyniłwielkim,czyżtesprawyniesą
zapisanewKsiędzekronikkrólówMedówiPersów?

10,2Wgrec.zaosobę,któraspisałatesprawy,uznanokróla.
10,2.KsiędzekronikkrólówMedówiPersów.Zob.komentarzdoEst2,23.

3

AlbowiemŻydMardocheuszbyłdrugipokróluAswerusiei

wielkiwoczachŻydów,iumiłowanyprzezmnóstwoswoichbraci.
Troszczyłsięodobroswegoluduizabiegałoszczęściecałego
swojegonarodu.

10,3Wkońcowymwierszutekstuhebr.iwzakończeniutekstugrec.widocznatendencjadouczynieniazEstbardziej„księgiMardocheusza”niż„księgiEstery”(por.9,4),toonbowiem,

oświeconyprzezBoga,prowadziwszystko.Onjest„Żydem”wpełnymtegosłowaznaczeniu,takjakJudytajest„Żydówką”.Równieżdzieńupamiętniającywydarzeniaopisanewtejksiędze
początkowozwałsię„dniemMardocheusza”(2Mch15,36).

10,3.UrządpiastowanyprzezMardocheusza.ChociażMardocheuszbyłdrugąosobąpokrólu,nienadanomużadnegooficjalnegotytułu.Stanowiskanatyleważne,bynazwać

piastującegojeurzędnikadrugimpokrólu,omówionowzwiązkuzpozycjąHamanawkomentarzudoEst3,1.

Wyjaśnieniesnuwstępnego

3a

ImówiłMardocheusz:PrzezBogatosięstało.

3b

Wspomniałem

sobiebowiemsen,którymiałemotychsprawach:nicwnimnie
zostałopominięte;

3c

małeźródło,którestałosięrzeką,potembyło

światłoisłońce,iwielkawoda.RzekątąjestEstera,którąpoślubił
króliuczyniłkrólową.

3d

AdwasmokitojestemjaiHaman,

3e

narody

zaśzgromadziłysię,abyzgładzićimięŻydów.

3f

NaródmójtoIzrael:

ci,którzywołalidoBogaizostaliocaleni.Panocaliłswójnaródi
uwolniłnasPanzewszystkichnieszczęść,iuczyniłBógznakiicuda,
jakieniedziałysięwśródpogan.

3g

Wtymceluprzygotowałdwalosy:

jedendlaluduBożego,adrugidlanarodówpogańskich.

3h

Obatelosy

przyszłynagodzinęiczas,inadzieńsąduwszystkichnarodówprzed
obliczeBoga.

3i

Bógzaśwspomniałnaludswójioddał

sprawiedliwośćdziedzictwuswemu.

10,3iWrecenzjiLucjanawtomiejscewłączonytekstkrótkiegodziękczynienia:“Icałyludskakałiwznosiłgromkieokrzyki:“Błogosławionybądź,Panie,Ty,którypamiętaszo

przymierzachzawartychznaszymiprzodkami.Amen!”.

3k

IbędądlanichowedniwmiesiącuAdar,czternastegoi

piętnastegotegożmiesiąca,dniamizgromadzeniairadości,i
wesołościprzedobliczemBogazpokolenianapokolenie,nawiekiw
Jegoludzieizraelskim.

Notatkaoprzekładzie

3l

WczwartymrokupanowaniaPtolemeuszaiKleopatry

Dozyteusz,któryuważałsięzakapłanailewitę,iPtolemeusz,syn
jego,przynieślipowyższylistdotyczącyFrurai,któryjakpowiadają
jestwiarogodny.PrzetłumaczyłgoLizymach,synPtolemeuszaz
Jerozolimy.

10,31Frurai.BJ:“Purim”.
—Tenwierszdodanydotekstugrec.informuje,żewspólnotażydowskawEgipcieotrzymałaEstodwspólnotywPalestynie(por.2Mch2,14-16),jednaksięniewspominaowładzy

zwierzchniejwJerozolimie,wyczuwasięteżpewnekłopotliweniedomówienieodnośniedoowegoDozyteusza,“któryuważałsięzakapłanailewitę”.WspomnianytuPtolomeuszVIII,któregożona
nosiłaimięKleopatra,cowskazywałobynar.114przedChr.

TableofContents

WstępdoKsięgiEstery.4
Est1.5
Prolog:Senispisek.5
Est1.7
Est2.12
Estera–królową.12
Est3.16
Hamanuwładzy.16
DekretzagładyŻydów..18
Est4.21
Wtrosceozażegnanieniebezpieczeństwa.21
Est5.25
Esteraprzedkrólem..25
Est6.28
PierwszyzawódHamanaiwywyższenieMardocheusza.28
Est7.30
ZdemaskowanieHamananauczcie.30
Est8.32
OdmianawpołożeniuŻydów..32
DekretrehabilitującyŻydów..34
Est9.37
Odwetnaprześladowcach.37
UstanowienieŚwiętaPurim..39
Est10.41
WielkośćMardocheusza.41
Wyjaśnieniesnuwstępnego.42
Notatkaoprzekładzie.43