Erazm z Rotterdamu
(na podstawie - J. Ziomek):
- najwybitniejsza osobowość XVI w. - człowiek, któremu północnoeuropejski renesans zawdzięcza swą odrębność i żywotność
- inaczej zwany Desiderius Erasmus (właściwe nazwisko - Gerard Gerhards)
- urodził się w 1467 r. (lub 1469) w Rotterdamie, zmarł w 1536 w Bazylei
- w młodości przebywał w klasztorach niderlandzkich, gdzie zetknął się z ruchem tzw. devotio moderna (nowa pobożność) - tworzył nowe wzorce życia intelektualno-religijnego. Zgromadzenia były nazywane Bracia Wspólnego Życia, uprawiali pobożną literaturę wychowawczą, głosili prostotę i pracowitość. Woleli ciszę celi (warsztatu pisarskiego) od rozgłosu pracy kaznodziejskiej. Erazm nie potrafił jednak dostosować się do klasztornego rygoru, co spowodowało, że opuścił go przy pomocy biskupa Cambrai i udał się do Rzymu.
- głosił potrzebę reformy Kościoła, odmówił jednak poparcia luteranizmowi ( uważał wystąpienia Lutra za zbyt gwałtowne)
- nawoływał do pokoju, a naraził się zarówno Kościołowi jak i reformacji
- był przodownikiem prądu zwanego irenizmem (gr. eirene = pokój) (zyskał uznanie wśród wybitnych pisarzy m.in. Modrzewskiego i Kochanowskiego)
- autor zjadliwych pism satyrycznych - np. Pochwała Głupoty
- uprawiał „teologię rzeczywistości ziemskich”, napisał Enchirdion militis Christiani (wykładał w nim zasady pobożności jako sztuki życia duchowego) - polski przekład: Wojciech Nowomiejski, Rycerstwo chrześcijańskie a żywot duchowny, wydany w Królewcu, w 1558r.
-atakował manierę włoskich humanistów, którzy nie uznawali innego wzorca stylistycznego poza Cyceronem (Ciceronianus, czyli O najlepszym rodzaju wymowy)
-zwracał uwagę na walory kultury greckiej, opracował Adagiorum collectanea, zbiór przysłów, sentencji i aforyzmów łacińskich. Adagia cieszyły się ogromną popularnością, dlatego Erazm wznawiał je i rozszerzał w następnych edycjach. Pierwsze wydanie z 1500r. zawierało ponad 800 przysłów; po 30 latach kolejne wydanie liczyło z górą 4000 adagiów. Adagia uczyły postępować godziwie, mówić i pisać poprawnie. Niektórzy zarzucali Erazmowi, że ujawnia święte tajemnice języka.
- wydawał pisma Ojców Kościoła, opublikował krytyczne wydanie greckiego tekstu Nowego Testamentu z nowym przekładem łacińskim i komentarzami.
- zwalczał obyczaje kleru, korupcję, symonię, cezaryzm papieży, głupotę i nieuctwo mnichów. Cieszył się sławą w całej Europie, jednak całe jego życie było tragiczną rozterką. Mimo głoszonego pokoju i miłości był świadkiem wojen i walk.
Pochwała Głupoty:
.Podczas wizyty swego przyjaciela również humanisty - Thomas'a More'a w 1509 stworzył swe najbardziej trwałe, kontrowersyjne i ukochane dzieło zawierające kąśliwą , choć przyjazną ironię , która wyraża jego poczucie humoru oraz humanizm . Nosi ono celnie dobrany, wiele mówiący tytuł „ Pochwała Głupoty'' ( 1549 ). Wieść niesie , ze napisał ją w ciągu tygodnia .Została napisana jako żart, prywatna aluzja do ich współpracy przy tłumaczeniu Luciana, kilka lat wcześniej. Książka ta stała się jedną z najbardziej popularnych prac filozoficznych późnego Średniowiecza. Dzieło to jest wedle jego słów „ kąśliwą satyrą” , zostało napisane jednak z wielkim współczuciem i humorem. „Pochwałę Głupoty głosi narrator, zwany Głupotą, zaś jego samochwalstwo, jak można się domyślić, jest jednym z wszechobecnych przedmiotów satyry. Essay został napisany jako oratorium, krasomówstwo dostarczaną przez personifikację Głupoty w której Głupota ironicznie chwali niezbyt mądre działalności dnia. Włączone są też ataki na przesądne, pobożne prawa, bezkrytyczne teorie obstawiane przez tradycyjnych uczonych oraz próżność zakonu kościelnego. Erazm odnosi ją również do filozofów , bogatych , możnych , papieża doktorów, graczy, świętych , pisarzy, podżegaczy wojennych , teologów , chrześcijan i wielu innych. Krytykuje stoików za ich próby pozbycia się emocji z wzorca szlachetnego życia , przyrównując zwolenników tej doktryny do „marmurowego posągu człowieka”. Pisze paszkwil na państwo Platona , przedstawiając je jako nie przystosowane do istnienia , sam Sokrates jawi się tam jako karykatura z Arystofanesa. Erazm zapewnia nas , że władcy - filozofowie są bez wątpienia najgorszymi królami. Nie oszczędza samego siebie, poddając siebie i swych przyjaciół „grekofilów” podobnej krytyce .Erazm atakuje przesądną wiarę ludu w duchy i chochliki , jak również chrześcijańskie rytuały wplątywane w modlitwy do świętych. Jeden taki przesąd ukazuję się jako sprzedaż odpustów przez Kościół Katolicki. Papież , by wyzyskać więcej pieniędzy od wiernych na swe własne kościelne potrzeby uciekał się do tak karygodnych podstępów. Erazm kontynuuje wyszydzanie zajęć ludzi włączając w to chłopów, poetów, reformatów, i innych ograniczonych warstw społecznych. Swą krytykę kieruje również do tych , którzy brali śluby klasztorne. Mimo, że składają śluby ubóstwa, żyją jak najbardziej na wysokim poziomie . Zaatakowany zostaje także lud Kościoła i jego zachowanie , włączając w to biskupów, żyjących niby księża. Argumentuje, że ich prawdziwa funkcja sprawdzałyby się , gdyby nie ich symboliczne ubiory. Ich szaty przedstawiają nienaganne życie , obrzmiałe kapelusze przedstawiają wiedzę Starego i Nowego Testamentu , rękawiczka reprezentowała wolność od kontaktu z doczesnym interesem . Krzyż Maryi niesiony w procesji jako symbol zwycięstwa ponad wszelkimi ziemskimi uczuciami , słowo ”biskup” znaczy pracę, opiekę i kłopoty J . Chociaż kardynałowie są zastępcami apostołów , oni również zaniedbują swoją prawdziwą funkcję reprezentowaną przez wygląd . Np. wyższa , biała część garderoby oznacza znakomitą i pojedynczą integralność życia. Papieże mają miejsce Chrystusa , szczególnie poprzez ubóstwo , pracę, doktrynę i krzyż. Jakkolwiek zdają się być zainteresowani finansowym zyskiem.
Celem „Pochwały Głupoty” - która, zatraca się w zabawie, satyrze i ( pruderyjnie ) nie nazwanych przedmiotów szykan -jest obrona oraz pewne ograniczanie cnoty mądrości . Erazm twierdzi, że jedynie Bóg posiada mądrość i pod tym względem zgadza się z Sokratesem w ludzkim życiu, jednak tak wiele celnych rzeczy- włącznie z samym życiem- zawdzięczamy nie mądrości , a własnej głupocie. Kto by się żenił, miał dzieci , wkraczał w politykę , zakochiwał się czy też zostawał filozofem , gdyby mógł przewidzieć tego skutki i znaczenie? Cytując Sofoklesa z pełną aprobatą broni antyfilozoficznego stanowiska, ; twierdzi „najszczęśliwsze życie to zupełnie nic nie wiedzieć”. Niemniej jednak dzieło Erazma jest filozofią w jej najlepszym wydaniu- poruszającą , śmieszną, głęboką i doskonałym przykładem tego szczególnego sokratejskiego połączenia wolności, poniżania , spójności oraz humoru.
Sam autor, określa książkę jako rozrywkę dla ludzi uczonych: „żartobliwość jest tego rodzaju, że czytelnik [...] więcej skorzysta niż z niestrawnych traktatów” (s. 153). Utwór pod pozorem zabawy o cechach komediowych daje satyryczny obraz epoki, co tak wyraża Erazm: „Stosownie do powziętego pomysłu przebiegam wszystkie rodzaje ludzi i zajmuję się przyganianiem wadom każdego z nich” (s. 156).
Erazm też sam pokazuje paradoksalność sytuacji, pisząc w liście-apologii: „a jak głupotę zrobiłem mądrą, tak niedorzeczność rozsądną, a szaleństwo rozumnym” (s. 166). Ujawnione pod osłoną paradoksu zło ma pobudzać do wysiłków, aby to zło usunąć. Śmiechem można obalić to, czego nie pokonałoby się żadnym argumentem. Jako przedmiot drwiny i szyderstwa zło traci w pewnej mierze władzę nad ludzkim umysłem. Moriae encomium jest utworem moralistycznym w żartobliwo-satyrycznym tonie.
Adagia:
Adagie to zbiór korespondencji, zbiór przysług napisanych po łacinie z komentarzem Erazma z Rotterdamu. W tych adagiach krytykuje szlachectwo bez cnoty, snobizm, godności duchowe bez pobożności i wiedzy, krytykuje demoralizację kleru. Wg niego ta sytuacja zepsucia społecznego wywołana jest tym, że państwo rządzone jest przez króla. Wg niego najlepszym ustrojem jest republika. Republika to system starożytny, który wydał takich mędrców jak Platon czy Cicero. Republika to ustrój idealny, w którym wszyscy mogą żyć szczęśliwie. Ponadto uzasadnienie republiki było też znacznie głębsze - republikanizm Erazma wyrastał z niechęci do królów. Szczególnym obiektem krytyki była instytucja monarchii dziedzicznej.... pisał „nie ma żadnej pewności, że syn króla będzie dobrym władcą, że będzie człowiekiem mądrym i odpowiedzialnym”. Erazm zdawał sobie sprawę, że od razu nie da się ustroju republiki upowszechnić w całej Europie - W pracy „O władzy chrześcijańskiej” wyraża nadzieję, iż świat, iż ludzkość może być wybawiona przez działanie wybitnej, oświeconej jednostki - króla humanistę (chrześcijański władca), pisał: „dla chrześcijańskiego władcy nie ma innych zasad wiary, innej moralności niż dla zwykłych poddanych. Chrześcijański władca to nie majestat, to nie władza, ale zarządzanie i opieka”.
pacyfizm - owy pacyfizm również wyraża niechęć do ustroju monarchii. Erazm twierdził, że władcy nie troszczą się o dobro poddanych, przeciwnie - ich wojowniczość, żądza sławy i zdobyczy terytorialnych jest źródłem nieszczęść ludu. Stąd też Erazm z Rotterdamu w pracy pt. „Skarga pokoju zewsząd wypędzonego i prześladowanego” dokonuje wielkiej rozprawy z wojną. Wg niego wojna jest sprzeczna z filozofią świata, jest przeciwna naturze człowieka. Człowiek jest stworzony przede wszystkim po to żeby żyć w pokoju i przyjaźni z bliźnimi. Wojna gwałci wszelkie prawa moralne, zasady religijne; niszczy wartości kulturalne i sprzeciwia się logice. Wojnę należy wyeliminować jako środek politycznego działania. Miłość do pokoju powinna należeć do podstawowych cnót monarchy (chrześcijańskiego władcy). Twierdzi, że istnieją wojny sprawiedliwe - wojny obronne i wojny niesprawiedliwe - wojny łupieżcze. Erazm twierdzi, że Europejczycy, chrześcijanie mają prawo do wojny sprawiedliwej. Związku z tymi pacyfistycznymi poglądami Erazm konstruuje 2 postulaty prawne: 1). aby król wszcząć wojnę zawsze powinien zapytać o zgodę parlamentu, o zgodę przedstawicieli miast i całej ojczyzny; 2) prawo do oporu - jeżeli lud nie chce wojny to lud powinien mieć prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi
Stał się rzecznikiem ruchu zwanym Irenizmem - nawoływał do tolerancji religii, odrzucał ingerencje państwa w sprawy wiary i kościoła. Wolność sumienia wzrasta do rangi najważniejszej.
Słynne, niektóre powiedzenia:
1. Co szkodzi - uczy.
2. Czy może kochać kogoś ten, kto sam siebie nie cierpi? Czy może żyć w zgodzie z innymi, kto sam ze sobą jest niezgodny? Czy może być komuś miły, kto sam ze sobą jest przykry i uciążliwy?
3. Dla chcącego nie ma nic trudnego.
4. Głupim jest człowiek, który uważa, że szczęście jest jakimś rzeczywistym stanem rzeczy. Ono jest jego własnym co do tego złudzeniem.
5. Kiedy przemawia złoto, elokwencja jest bezsilna.
6. Usunąć iluzję, to znaczy zepsuć cały świat.
7. Złe naczynie nie pęka. (Złego diabli nie wezmą.)
8. Nędzny wielbłąd ciągle jeszcze dźwiga ciężary wielu osób.
9. Nie tłumacz się - przyjaciele zrozumieją, wrogowie i tak nie uwierzą.
10. Nieszczęsny, kto się tak od Chrystusa odwrócił, że już nie może być dostrzeżony. Bo chociażby i z daleka iść za Zbawcą - to też coś znaczy.