Erazm z Rotterdamu
Wstep
Epoka Erazma. Koniec 15 w, i lata początkowe 16. wiele zasad Braci wspolnego życia. Bracia Wspolnego Zycia - wyznawcy nowej pobozności (devotio moderna). Ruch ten zmierzający do poglębienia i wzbogacenia życia religijnego pojawił się w koncu XIV w w miastach nad Izelą.szerzył się wśród duchowieństwa w klasztorach augustiańskich. Zasadniczym elementem devotio moderna było unikanie wszystkiego co zbyt pyszne i zbyt wyniosłe, powrót do korzeni chrześcijaństwa złączony z medytacją, dobrowolny ascetyzm,wewnętrzna pobożność ukształtowana na wzorze Chrystusa. Głosili, że pobożnym jest każdy człowiek żyjący w ubóstwie, pokorze i milości do bliźnich. Domagali się aktywnego udzialu wiernych w nabożeństwach, co mogloby stać się możliwe dzięki unarodowieniu języka w liturgii i uprzystępnieniu ludowi Pisma Świętego w ojczystym języku.
Życie i twórczość Erazma. Desiderus Erasmus Roterodamus, urodził się w nocy z dnia 27 na 28 października 1469, jako drugi syn nielegalnego związku corki lekarza z Zevenbergen, Małgorzaty i księdza z Gouda, Rogera. Erasmus rogeri - Erazm syn Rogera, od miasta zaś, w którym się urodził Rotterdamu pochodzi przydomek Roterodamus. Edukacje szkolną w mieście Gouda w szkole Petera Winckla. Krytykował metody wychowawcze nauczycieli trzymających w posłuszeństwie uczniów groźbami. Każdego ucznia należy traktować indywidualnie.
szkoła w Dewenter zaszczepiła zainteresowanie starożytnościa
1483 zgineli rodzice
1484-86 erazm wstąpił do zakonu
1488 sluby zakonne
„antibarbari” - manifest humanistyczny 1520 - wiedza jest wsparciem dla wiary i pobozności
25.04.1492 swięcenia
student teologii paryskiej Sorbony, w Paryżu ogłosil tomik wierszy
w wieku 26 lat porzucił kolegium i jako poeta teolog utrzymywał się z korepetycji
1499-50 w Anglii na zaproszenie, podroż zwróciła uwage na teologię
wrocił do Paryża uczył się Greki
1500-1505 Francja Niderlandy
podróż do Włoch, nad alpejską przełęcza powstał wiersz „carmen alpestre”, poetycka medytacja nad niewygodami starości, sensem życia i śmierci
4.09.1506 stopien doktora teologii w Turynie, Bolonia
w 1508 wychowywał syna króla Szkocji; ucieczka do Sieny-rzym podczas wojny miedzy Habsburgami a Austria zginął wychowanek, dla niego adagium: „Sparta przypadła Ci w udziale, rządź nią'
„miła wojna dla tych, którzy jej nie znają” antywojenny pierwszy utwór
lipiec 1514-opuszczenie Anglii
1521-29 osiedlił się w Bazylei, zmarł 11/12 lipiec 1536
Przez ostatnie 20 lat był pod naciskiem obozu luterańskiego i obrońców starego kościoła. Z rezerwą odnosił się do reformacji. Nie zamierzał zerwać z Kościołem, ale chciał żeby Kościoł przeprowadzil własna reformę. Chrześcijaństwo odbierał jako praktykowanie zasad moralnych, domagał się reformy obrzędowej strony. W działach modele chrześcijanswa uniwersalnego. Kościoł wg niego to zespół ludzi ochrzczonych , zjednoczonych w milości ku tej samej wierze. Bog nie jest sprawcą niezgody. Wielbił pokój miedzy władcami chrześcijańskimi, piętnował wojnę jako chęć poszerzenia granic.zachowywał lojalność wobec Habsburgów, potępial idee monarchii uniwersalnej Karola V. w swoim dorobku wyróżnił 9 działów.najważniejsze: podręczniki szkolne, prace podające zasady postępowania zgodnie z religią chrześcijańską, działy te podporządkowane jednemu celowi: wszechstronnemu odrodzeniu społeczeństwa XVIw. Filolog, humanista, reformator religijny, katolicy piętnowali go jako niszczyciela,a protestanci mówili, że jest zdrajcą Ewangelii.
Pochwała Głupoty. Cel dzieła. Pomysł nasunąl się Erazmowi podczas drogi powrotnej z Włoch do Anglii w 1509.
Gatunek literacki. Charakterystyka utworu. Utwor podobny był już w starożytności „pochwała Buzyrysa” Izokratesa, „Pochwala łysiny” Synezjusza, „Pochwala muchy” Lukiana. Stworzona przez Erazma apokryficzna boginii głupota, córka boga bogactwa Plutona i nimfy Neotety (młodości) pragnie w swoim pochwalnym przemowieniu podciągnąć wszystkie rzeczy pod pojęcie głupoty, usiłuje wykazać, że szczyt ludzkiego szczęścia polega włoaśnie na głupocie. Ujawnione pod oslona paradoksu zło ma pobudzać czytelnika do wysiłków, aby to zło usunąć. Stanie się to tym łatwiejsze, że jako przedmiot drwiny i szyderstwa zło traci bodaj w pewnej części wladze nad ludzim umysłem. W przekonaniu Erazm aśmiechem można obalic to , czego nie pokonałoby się żadnym argumentem
Głupota w swoich wywodach opiera się na gruncie psychologicznym, odslania największe słabości natury ludzkiej: miłość własna i upodobanie do pochlebstwa. Słabości te uprzyjemniają życie, mogą dać bowiem pozorne, oprte na iluzji szczęście w każdej sytuacji życiowej poprzez jej subiektywną ocenę. Rozum ma wprawdzie moc ujarzmiania afektów i kiruje ku cnocie, ale glupota zapewnia szczęscie jako władczyni dziedziny uczuć, przeciwstawiając się bogini mądrości ponurej Palladzie. Głupota rządzi człowiekiem e wszystkich etpach jego życia, kieruje wszelkim zakresem jego działalności. Z pobłażaniem wymienia Głupota swoich czcicieli, a do grona ich zalicza ludzi zaślepionych milością, zapamiętałych myśliwych, graczy, budowniczych, alchemików, miłośników wszelkich ludowych opowieści, przesądnych dewotów, pyszałków dumnych ze swoich talentów i uzdolnień, chwalących się tytułami i zaletami swych bliskich, miłośników sztuk wyzwolonych, granmatykow, poetów, mówców, wszystkich ludzi opanowanych przez jakieś zamilowanie, a w rzeczywistości hołdujących Filautii - miłości własnej. Głupota miesza żarty z poważnymi refleksjami, przechodzi od drwiny do wypowiedzi serio. Jednak w pewnym miejscu autopochwały Głupota porzuca żartobliwy, pelen beztroski ton, zmienia temat swoich rozważań. Choć Glupota o piekielnym szaleństwie miała nie mowić, ograniczając się do pochwal milego, wywodzącego się od niej obłędu, , przekroczyła jednak zakreśloną sobie granicę,z wielkim oburzeniem zaatakowała zakonnikow i za pomoca bezdusznych ceremonii sprawujących tyranię nad ludźmi. Ukazała głupotę książąt i dworakow, dygnitarzy, duchownych i świeckich, ich bezbożność, niesprawiedliwość, zachłanność, okrucieństwo, wojowniczość. Piętnowała zepsucie papieskiego Rzymu.
Moria (głupota) sięga po bardzo niebezpieczny temat, chcąc niby to udowodnic, iż nie brak ludzi głoszących jej sławę, zwraca się do autorytety Biblii. Posługując się powyrywanymi z kontekstu cytatami, daje parodie scholastycznej dysputy. Porusza tez problemy najtrudniejsze, paulińska tezę głupoty krzyża i zagadnienie ekstazy. Przy tych rozważaniach znika ironia utworu. Moria, oscylująca dotąd między powaga a drwiną, wpada w ton niemal natchniony. Jednak w ostatnich zdaniach utworu powraca lekki, żartobliwy nastroj, a Glupota przypominając sobie, co jej przystoi, sama siebie nawoluje do porządku. Widzi, że przekroczyła przypisaną jej miarę, lecz w swojej przekorze zapewnia, iż czesem i głupiec powie coś od rzeczy. Komediowość wystąpien morii podkreśla jej ostatnie skierowane do słuchaczy wezwanie: „bywajcie, poklask mi dajcie, długo żyjcie, moje zdrowie pijcie”. W podobny sposób żegnała aktor komediowy zebraną w teatrze publiczność.
Jest to utwor moralistyczny w żartobliwo-satyrycznym tonie. Posługując się intelektualna zabawą pokazał Erazm paradoksalną różnicę między doktryna Ewangelii, a obyczajami świata, który szczycil się mianem świata chrześcijańskiego.
Źrodła utworu. Parentele literackie
Nie jest imitacją żadnego ze znanych utworów parodystycznych, ale wiele zawartych w niej elementów mozeodnalexć można w literaturze rożnych wieków, od antyku i Biblii po piśmiennictwo średniowiecza i czasow Erazma. W „pochwale głupoty” pobrzmiewaja echa gościa Agatona (z „Uczty”), Arystofanesa, którego przemówienie stanowi mieszaninę groteskowego humoru, żartu i poważnej refleksji, kpiny i trafnych obserwacji. Głupota zapożyczyła także nieco z wypowiedzi, chwalącego Erosa, biesiadnika eryksimachosa. Tak jak i on, moria cytuje autorów, których nie rozumie i pragnie nawet ich poprawiać, wywołując smiech czytelnika. Eraz z wielkim wyczucie naśladował w wywoadach Morii ironiczny styl wypowiedzi Sokratesa. Pod maską głupoty i naiwności skryła się mądrość. Maskarada w utworze”pochwała głupoty” dotyczy tez i samego autora; i on, chcąc pokazać prawdę, ukrył się pod maską morii. Pozorna drwina morii z wszelkjieo typu mędrców i uczonych zbliża utwór Erazma do komedii Arystofanesa „Chmury”. Autor przeniósł do dzieła sceny i sytuacje z dialogów Lukiana i opisywał je często niemal dosłownymi zdaniami swego lacińskiego przekładu tego autora. Z Lukianem łaczy Erazma krytyczna spojrzenie na otaczająca go rzeczywistość. Stosuje on wyolbrzymienie satyryczne, aby ukazac błędy wszystkich warstw społecznych.eraz szczególnie bliski jest Lukianowi, gdy krytykuje filozofów. Z podobnym oburzeniem atakuje dewocję, zabobonność, przesądy religijne. Sledząc występowanie personifikacji nie należy pomijać Biblii. W okresie średniowiecza i renesansu personifikacje stają się aktorami w licznych moralitetach i pochodach figur alegorycznych przedstawianych przez żywe osoby. Na przedstawienie w osobie Morii „mądrej głupoty” mogły też wpłynąć tzw utwory błazeńskie, podkreślające kontrast między wiedzą a ignorancją, pyszałkowatą pewnością siebie - docta ignorantia pozornych uczonych a zdrowym rozsądkiem i sprytem bogaczy.
Kompozycja, styl i język :pochwaly głupoty”
Jest to deklamacja zawierająca mowę pochwalną, a właściwie parodie takiej mowy. Wypowiedź mimo pozornego chaosu nie traci jasności. Moria wie, jak powinna wyglądac pochwała i choć słowami swymi rozśmiesza słuchacza parodiując tok mowy pochwalnej, przedstawia się zebranym, przestrzegając obowiązującego w pochwałach schematu a raczej parodiując go. Po dość długim wstępie podającym temat wystąpienia, wprowadzającym odpowiednią atmosferę i pobudzającym zainteresowanie słuchaczy, moria, uczennica retorow, mówi o swoim pochodzeniu, o swoich rodzicach, dzieciństwie (nimfy: Pijaczynka i Prostaczka były jej piastunkami), informuje o swoim otoczeniu, o sługach i dworzanach. Ta cześć wypowiedzi jest parodią tzw pochwal cech zewnętrznych chwalonej osoby, zawartych zwykle w pierwszej części encomium. Druga część chwaląca cechy duchowe bohaterów (virtutes animi) i czyny, które z nich wynikają. Moria prowadzi pozorną rozmowę ze słuchaczami, pragnie nawiązac z nimi kontakt, śledzi ich reakcje. Ciągłym przeskokom mysli deklamującej morii wtóruje zmienność wrażeń: od wulgarnych do wytwornych, od potocznych, do pełnych eurydycji. Erazm pod maską morii wprowadza neologizmy, zręczne zestawienia słów zawierających określony ładunek emocjonalny.
Krytyka dzieła
Oburzen ie wśród duchowieństwa i teologów Lowanium. W 1527 potępiona przez profesorów Sorbony.
Przekłady
Najstarszy pochodzi z krajów słowiańskich, dokonał go w 1512 humanista czeski Gregorius Gelenius.
„skarga pokoju”
Apel o powszechny pokój na świecie. Nawoływał do pokoju, ukazywal okrucieństwo wojen, dowodził, że ich ofiarą staje się bezbronny lud. Piętnował egoizm władców i duchowieństwa, którzy wojnie dają przyczynę. Augustyn św. Dał rozróżnienie wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych (Bella justa, Bella iniusta). Utrzymana w stylu podniosłym i patetycznym, wzniosłe epilogi niektórych mow Cycerona, Demostenesa. Czerpal z: z dzieł autorow antycznych i z Biblii.
„Rozmowy potoczne”
Utwor okolicznościowy o charakterze pochwalnym, polemicznym i propagandowym. W niektórych rozmowach potępial zewnetrzną pobożność i wszelki formalizm, krytykowal złych zakonników i złych chrześcijan, nacisk n a zgodność zasad Ewangelii z mądrości pisarzy sntycznych. Bardzo wiele dialogów dotyczyło powierzchownej pobożności, zakłamanej dewocji, zakorzenionych przesadów i zabobonów. Erazm ośmieszał ludzkie skłonności do pogoni za pozorami uczciwości, mądrości, pobożności. Ukazywal tez naiwność ludzi, którzy takimi pozorami dają się oszukać. Poszczególne dialogi można nazwać komediami w jednym akcie. Są to sceny z życia prywatnych obywateli, z życia żołnierzy, z zycia zakonników, życia na wsi i w mieście. Erazm wprowadza na scene kobiety i mężczyzn, starcow, młodzież i ludzi w średnim wieku, przedstawicieli różnych klas społecznych, przed oczym czytelnika przesuwa się niemal cale społeczeństwo XVI w. niektórym osobom dl;a znaczenia cech ich charakteru nadaje Erazm imiona zapożyczone od autoró antycznych. Erazm stara się unikac sytuacji o wątpliwej wiarygodności.
Charakterystyka korespondencji
Erazm wszedł w stały kontakt listowny z 400 osobami, a byli wśród nich papieże, dostojnicy kościelni, najmożniejsi władcy ówczesnej Europy, urzednicy dworscy, szeroki krąg humanistów, , uczeni, teologowie, wydawcy, drukarze, profesorowie niemal wszystkich uniwersytetów, młodzież studencka. W listach poruszano sprawy polityczne, zagadnienia dotyczące obyczajow i moralności, informowano o nowych książkach, o stanie zdrowia, wymieniano zdawkowe lub szczere komplementy. Zares tematow poruszanych przez Erazma był uzależniony od korespondentów. Erazm korespondował z takimi Polakami jak: Andrzej Krzycki, Krzysztof Szydłowiecki, Jan Łaski Młodszy i Piotr Tomicki. Za sprawą Decjusza ukazalo się w Krakowie dzielo Erazma „Sztuka pisania listów”. Druga centralna postacią kola eramiańczyków krakowskich był Węgier Johannes Antoniusz Cassoviensis. Erazm był dobrze poinformowany o ówczesnej polityce zagranicznej polski. Utrzymywal dobre stosunki z rodziną Łaskich. Wietor jako jeden z pierwszych w Polsce drukarzy Erazma umieszczał na erazmianach swojej drukarni sygnet holenderskiego humanisty. Był to posążek rzymskiego boga granic Terminusa wraz z dewizą: „nie ustępuję przed nikim”. Za przedstawiciela erazmianczyków-filologow można uznac Leonarda Coxe.