Erazm z Rotterdamu – Wybór pism: Pochwała Głupoty oraz Skarga Pokoju

Wstęp

I.

Erazm z Rotterdamu i jego twórczość.

- epoka Erazma: koniec XV w. i początek XVI w.: upadek Konstantynopola 1453 r.,

odkrycie Ameryki 1492 r., upadek Grenady 1492 r., monarchia absolutna i tzw. święty

urząd nadzoru-jący prawomyślność poddanych – inkwizycja, walki w Italii

(współzawodnictwo Habsburgów i Walezjuszy), groźba najazdu tureckiego, poczta, druk,

rozwój techniki (górnictwo i produkcja tekstylna) i miast, intensyfikacja rolnictwa,

wysoki rozwój gospodarczy Niderlandów (wpływ begardów), „devotio moderna”.

- życie i twórczość Erazma: Desiderius Erasmus Roterodamus ur. 27/28,10,1469, syn

Małgo-rzaty z Zevenbergen i księdza Rogera z Gouda, szkołę wspomina niemiło, zaraza

uśmierca oboje rodziców, razem z bratem oddany do szkoły Braci Wspólnego Życia,

Erazm wstępuje do klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna, 1488 r. śluby

zakonne, pragnienie nieza-leżności i zainteresowanie starożytnością doprowadzają do

rozczarowania życiem duchow-nym i antymonarchizmu, w 1489 r. „Antibarbari” (druk

1520 r., manifest humanistyczny), 1492 r. święcenia kapłańskie, podróż do Rzymu w

charakterze sekretarza biskupa – życie dwor-skie, wydobycie się z klasztoru, wyjazd do

Paryża w 1495 r., studia teologiczne (scholastyka), dorabia udzielając korepetycji, w 1500

r. wyjazd do Anglii na zaproszenie ucznia, lorda Mountjoy, poznaje Johna Coleta,

Tomasza More’a i Johna Fishera, powrót do Paryża i nauka języka greckiego,

„Adagiorum Collectanea” Paryż 1500 r., 1500-1505 w Niderlandach, „Pod-ręcznik

żołnierza Chrystusowego” Antwerpia 1503 r., roczny pobyt w Anglii i podróż do Włoch

(1506 – 1509), „Pochwała Głupoty”, do 1514 r. przebywa w Anglii, od 1514 r. tworzy

utwory antywojenne, następne lata spędza w Niderlandach i Szwajcarii, był jednym z

pierwszych nie-zależnych literatów, zmarł 11/12,07,1536 w Bazylei, ataki Kościoła i

luteran, model chrześci-jaństwa uniwersalnego, przeciw wielości dogmatów i

argumentom siły.

II.

„Pochwała Głupoty”.

- okoliczności powstania utworu: podczas powrotnej drogi z Włoch do Anglii w 1509 r., w

języ-ku greckim Moros = głupiec a Tomasz More, drukowany dopiero w 1511 r..

- gatunek literacki, charakterystyka utworu: deklamacja (mowa fikcyjna, ułożona dla

ćwiczenia stylu – określenie Erazma), zabawką intelektualna, lektura umoralniająca, tzw.

pochwała pa-radoksalna; krytyka wad i naduzyć społeczeństwa XVI w., Głupota w sposób

rozumny i wnikli-wy kreśli obraz ludzkiej głupoty, Mądrość przywdziała maskę głupoty,

żeby pozrywać maski, jakie przylgnęły do oblicza społeczeństwa XVI w., satyryczny

obraz epoki, odsłonięcie najwię-kszych słabości natury ludzkiej: miłość własną i

upodobanie do pochlebstwa, zmieszane żarty z poważnymi refleksjami, zaatakowanie

zakonników, „najbardziej dalekich od zachowania za-konu”, głupota dygnitarzy, książąt,

dworaków…, utwór moralistyczny w żartobliwo-satyrycz-nym tonie.

- źródła utworu, parantele literackie: dzieła od antyku do renesansu, Biblia, „Uczta” Platona

i in-ne jego utwory („Fajdros”, „Rzeczypospolita”…), „Chmury” Arystofanesa, Lukian z

Samosat.

- kompozycja, styl, język: części: wstęp, opowiadanie, argumentowanie, ewentualne

obalenie tez przeciwnika i zakończenie; pozorny dialog, zmienność wyrażeń: od

wulgarnych do wy-twornych, od potocznych do pełnych erudycji, gra różnorodnych

cytatów, operowanie wyol-brzymieniem komicznym, absurdem, ironią, częste porównania

zwierzęce, wyzwiska; żon-glerka słowna.

- krytyka: entuzjazm humanistów, oburzenie duchowieństwa i teologów Lowanium i

Sorbony, 1527 r. potępienie przez profesorów Sorbony, od 1542 r. na indeksie ksiąg

zakazanych w Pa-ryżu, na papieskim od 1559 r. do XIX w.

- edycje autorskie i przedruki: edycja paryska 1511 r., wznowienie 1512 r., w krótkim

czasie 21 oficyn europejskich wydrukowało ten utwór.

- przekłady: już w 1512 r. na język czeski, 1520 r. na francuski, 1534 r. niemiecki, 1539 r.

wło-ski, 1549 r. angielski; ukazało się ponad 180 przekładów, nawet na hebrajski (1967 r.)

i japoń-ski (1969 r.).

III.

„Skarga Pokoju”.

- w grudniu 1517 r. w drukarni Frobena, najważniejsze przesłanie:

1. Ludzie niszczą sami pokój na własne nieszczęście i utrapienie.

2. Taka postawa byłaby bardziej zrozumiała u zwierząt, a nie u istot ludzkich obdarzonych

mo-wą i rozumem i już ze względu na swą budowę stworzonych dla pokoju. Nikt też nie

obejdzie się bez pomocy bliźniego, zwłaszcza że człowiek nie ma naturalnych środków

obronnych, ta-kich jakimi przyroda obdarzyła zwierzęta. Życie ludzkie pełne jest

grożących zewsząd niebez-pieczeństw.

3. Zgoda panuje wśród ciał niebieskich i żywiołów, zgoda istnieje wśród zwierząt tego

samego gatunku, a nawet wśród roślin i głazów.

4. Związki rodzinne i państwowe winny być oparte na zgodzie, bo po to przecież powstały.

5. Nie ma pokoju ani wśród książąt będących „sercem i okiem ludu”, ani wśród uczonych,

ani wśród duchownych, ani też wśród zakonników.

6. Nie ma pokoju nawet w sercu jednego człowieka, albowiem toczy się w nim walka

między rozsądkiem i afektami.

7. Wobec tego stanu rzeczy ludzie nie zasługują na miano chrześcijan. Powinni bowiem

naśla-dować Chrystusa, który był „princeps pacis”, pamiętać, że są członkami jednego

ciała.

8. Przykład pokoju daje Ewangelia, a nawet historia starożytna.

9. Trzeba nawoływać do pokoju rządzących państwami. Książęta bowiem podstępnie

wszczy-nają wojny, ażeby gnębić lud. Toczą walki dla osobistych powodów, choć

wszelkie spory na-leży załatwiać pokojowo. Trzeba odrzuci nienawiści narodowościowe,

nie odwoływać się fał-szywie do patriotyzmu ludu, aby wojnę dla własnych interesów

wykorzystać. Książęta winni wobec ludu spełniać swe obowiązki. Być ich obrońcami i

wychowawcami.

10. Każde państwo rozkwita w pokoju.

11. Wojna sprowadza demoralizację, nieszczęścia i powszechne ubóstwo.

12. Lud buduje podstawy dobrobytu państwa, toczący wojnę władcy wszystko to niszczą. Na

woj-nie bogacą się tylko zbrodniarze.

13. Gdy rozważy się okrucieństwa wojny, dojdzie się do oczywistego wniosku, iż każdy

pokój na-wet okupiony największymi wyrzeczeniami lepszy od wojny.

14. Walczą i nawołują do wojny ci, których powołaniem jest szerzenie pokoju – to jest

duchowni.

15. Najbardziej haniebna jest walka chrześcijan z chrześcijanami.

16. Jeśli trzeba koniecznie walczyć, lepiej zwrócić swój oręż na Turków, lecz właściwiej jest

na-wracać ich dobrym przykładem.

17. Kiedy jednak trzeba koniecznie prowadzić wojnę dla własnej obrony, należy ją stoczyć z

jak najmniejszym przelewem krwi i możliwie szybko.

- styl i język: styl podniosły i patetyczny, wzniosłe epilogi przypominające mowy

Cycerona, specjalny rytm prozy, powtarzanie zaimków i przymiotników, stosowanie tzw.

stopniowania, słownictwo z Cycerona, Seneki, Pliniusza, Pisma Świętego.

- wydania i przedruki: 1518-1540 26 wydań.

- przekłady: 1521 r. na język niemiecki, 1525 r. francuski, 1529 r. hiszpański, 1559 r.

angielski, 1567 r. holenderski.

IV.

„Colloquia familaria” („Rozmowy potoczne”).

- powstanie zbioru, charakterystyka: bez wiedzy Erazma w 1518 r., korekta tekstu – nowe

wy-danie (autorskie) w 1519 r., poszerzona wersja w 1522 r., obok język wpajać zasady

moralne, przewodnik życia chrześcijańskiego.

- przegląd treści: utwory propagandowe (znajomość hebrajskiego, greki i łaciny), cykl

rozmów biesiadnych, nawołanie do prawdziwej chrześcijańskiej pobożności, grupa

dialogów zajmują-cych się położeniem kobiet w społeczeństwie XVI w. oraz sprawami

dotyczącymi małżeństwa (Zalotnik i dziewczyna, Dziewczyna stroniąca od małżeństwa,

Dziewczyna żałująca, Położni-ca, Sejm niewieści, Niedobrane małżeństwo), niechęć do

życia klasztornego (Opat i uczona dama), powierzchowna pobożność, zakłamana

dewocja, zakorzenienie przesądów i zabobo-nów (Cyklop, czyli nie wypuszczający z ręki

Pisma świętego, Pogrzeb, Pielgrzymka w celach religijnych), zadania monarchów

(Charon, Sprawy wojenne), zbiór kończy się dialogiem Epi-kurejczyk – wyznanie wiary

chrześcijanina-humanisty.

- postaci – rozmówcy dialogów: poszczególne dialogi – komedie w jednym akcie, młodzież

(16 lat), szlachcianki, kler, według stanów.

- realizm i fikcja: naturalność rozmów jest osiągana dzięki sceniczności przedstawienia,

aktorzy dynamiczni, nawiązywanie do znanych czytelnikom zdarzeń.

- kompozycja, język i styl: ograniczenie liczby przemawiających wpływa na jasność

wypowie-dzi, na podkreślenie myśli przewodniej, łacina piękna w sprawach życia

codziennego, głównie z Plauta i Terencjusza, także z Warrona i Pliniusza, zamiłowanie do

zdrobnień, żywy, płynny, czysty, zachwycający trafnością i lekkością wypowiedzi język.

- krytyka: opieka cesarza uchroniła Erazma od oskarżenia o herezję przez profesorów z

Lowa-nium, w 1526 fakultet Sorbony poddał ostrej cenzurze „Rozmowy”, na co nie

zgodził się Fran-ciszek I, poczytność i obrona papieża Klemensa VII, w 1559 r. na

indeksie ksiąg zakazanych do XIX w.

- przekłady: do 1536 r. ponad 100 wydań, najczęściej tłumaczone dialogi dotyczące

położenia kobiet oraz moralności chrześcijańskiej (zwłaszcza Pogrzeb), prawie na

wszystkie języki.

V.

Korespondencja Erazma.

- zbiory listów: od ok. 1498 r. Erazm gromadzi własne archiwum korespondencji, ok. 1200

po-zycji opublikowanych.

- charakterystyka: ok. 400 korespondentów, pełno przysłów, sentencji, cytatów z literatury

sta-rożytnej i Biblii.

- listy do Polaków: niekompletna liczba, sprawy polityczne, moralne, obyczajowe, nowości

ksią-żkowe, zdrowie…, Andrzej Krzycki, Krzysztof Szydłowiecki, Jost Ludwik Decjusz,

Piotr Tomi-cki, Hieronim Łaski, Zygmunt I, Jan Łaski.

VI.

Recepcja dzieł Erazma w Polsce.

- pierwsze wzmianki o Polsce w przysłowiu „Spiesz się powoli” (Adagium 1001).

- druki dzieł Erazma m.in. Hieronim Wietor.

- erazmiańczyk Walenty Eck.

- popularność zwłaszcza „Rozmów”.

- Mikołaj Rej, Marcin Kromer, Jan Leopolita Starszy, Marcin Bielski, Jan Kochanowski,

Andrzej Frycz Modrzewski.

TEKST

Pochwała Głupoty

- „tą jestem, co swą boską potęgą bogów i ludzi rozwesela”.

- cieszy się z radosnej reakcji słuchaczy.

- „Bo cóż się bardziej godzi niż to, żeby Głupota sama trąbiła o swej chwale? Jak to mówi

przy-słowie: chwal mnie moja gębo!”.

- żal, że, choć najwspanialsza, bezgraniczna, powszechna, nigdy nie chwalona, wstydzą się

jej ludzie, „międzygłupcy”.

- jest córką Plutosa (bogactwo) i Neotete (młodość), urodziła się na Wyspach Szczęśliwych,

jej piastunkami były: Mete – Pijaczynka, Apedia – Prostaczka, Filautia – Miłość własna,

Lete – Zapomnienie i Kolakia – Pochlebstwo…

- o jej dobrodziejstwach i władzy.

- „To w każdym razie pewne, że dobrej zabawy nie masz na żadnej, jeśli jej głupstwo sobą

nie zaprawiło”.

- „Ale co sie o przyjaźni powiedziało, to o wiele bardziej odnieść trzeba do małżeństwa,

które doprawdy niczym nie jest innym jak nierozdzielnym połączeniem życia dwojga

ludzi”.

- „Śmieją się z <<dudka>>, z <<rogacza>> i jak go tam nie nazywają, gdy scałowuje łzy

nie-wiernej żony. Ale o ileż to szczęśliwiej dać się tak oszukiwać, niż przez nadmierne

zazdrośni-ctwo i samemu się zżerać, i tragediami wszystko napełniać!”.

- radość i szczęście, „Co po młodości, jeśli ją przeżera kwas starczego smutku?”.

- krytyka wojny.

- Sokrates.

- „Pewnie, wszystko to gra cieni, ale nie inaczej i z tą komedią ludzkiego życia”.

- „Przede wszystkim więc to jest oczywiste, że wszystkie namiętności to sprawy z

podwórka Głupoty”.

- o starszych zachowujących się jak młodzi „jeden farbuje włosy, drugi załata łysinę pod

peru-ką, trzeci posługuje się zębami, które może od kogoś sobie pożyczył”.

- nauka „sama taka gramatyka to ci już z czubem wystarczy, żeby zatruć życie raz na

zawsze”.

- prawda „leży na dnie wina i na języku dziecka”, „uszy władców wzdrygają się na

prawdę”, „prawda królom jest nienawistna”.

- o zabobonach, wierze w cuda, odpusty, asceza, pochodzenie od herosów.

- „Wprawdzie dzisiaj pochlebstwo w złej jest osławie, ale to tylko u tych, na których

większe wrażenie robią słowa, jakimi rzeczy są nazwane, niż same rzeczy”.

- „ryczytator”.

- „Mnie to tam nie zależy na tym, by mi składano ślubowania, ani w gniew nie wpadam i

nie żą-dam, by mnie przebłagiwano, jeżeli w ceremoniach religijnych coś było nie w

porządku”, nie jest drażliwa, jest dobroduszna, choć dziwi się, że świątyń jej nikt nie

buduje.

- największymi głupcami są kupcy i mnisi (myślą, że są lepsi od innych, bo mają złote pier-

ścienie).

- „często śmiechem można obalić to, czego by się żadnymi argumentami nie obaliło”.

- o teologach i mnichach – „obwarowani tyloma szańcami szkolnych definicyj, wniosków”.

- ona wmieszała się do Wulkana i jego sieci.

- walki zakonników – najróżniejsze pytania, zakony, jakby to za mało było „nazywać się

tylko chrześcijanami”.

- zachowanie władców, papieży, kardynałów i biskupów (sen do południa, łowy…).

- należy się Głupocie chwała bez granic, kresu.

- przysłowia o głupocie (Cyceron, Homer, Horacy, Pismo święte); najważniejsze: „Umieć

uda-wać głupotę – to mądrość najwyższa”, przykłady głupoty teologów…

- „największym szczęściem jest szaleństwo tych, którzy kochają”, miłość boska,

niebiańska.

- „czasem i głupiec powie coś do rzeczy”, zapędziła się i zaczęła mówić zbyt mądrze, sama

siebie przywraca do porządku.

- „A zatem, znakomici wyznawcy Głupoty, bywajcie, poklask mi dajcie, długo żyjcie, moje

zdro-wie pijcie!”.

Przeł. Edwin Jędrkiewicz

Skarga Pokoju

- wyraża współczucie dla tych, którzy wzgardzili pokojem.

- „Pokój )…) obrońca dobra, jakie tylko ziemia i niebo posiada”.

- o zwierzętach i zgodzie w naturze.

- potrzeba tworzenia państwa i małżeństwa, miłość dzieci i rodziców, nauka Chrystusa.

- „nikt nie wystarcza tylko sam”.

- książęta mają więcej władzy, więc więcej namiętności też nimi targa.

- walki szkół, chrześcijan (różne kościoły, zakony…), kapłana z kapłanem, biskupa z

biskupem, walka w małżeństwie i w sercu człowieka, Biblia nakazuje pokój.

- do wojny pobudzają zazdrość i zawiść, duchowni, krytyka papieża, Juliusza II (1503-

1513), który przekręcając słowa doprowadzał wręcz do obrony wojny, natomiast papież,

Leon X (1513-1521), nawołuje do pokoju.

- wyższość państwa nad jednostką.

- wszyscy powinni sprzymierzyć się przeciwko wojnie, poległych w niej chować w

niepoświęco-nej ziemi, jeśli wojna jest konieczna, musi być powód powszechny, a nie

prywatny, prawdzi-wy.

- wymienione skutki wojny i pokoju.

- z Cycerona „milkną prawa w czasie wojny”.

- zbrodniarze, wezwanie do książąt, kapłanów, teologów, biskupów i innych chrześcijan,

przy-kładami do naśladowania są papież Leon X, król Francji Franciszek, książę Karol

(wnuk Ma-ksymiliana), cesarz Maksymilian, Henryk VIII.

- „Nieliczna tylko garstka przestępców, których pomyślność zależy od nieszczęść ojczyzny,

wzdycha do wojny”.

- „Wojna wynika z wojny, zemsta zemstę pociąga”.

Przeł. Maria Cytowska.