Serce (łac. cor, cordis) - centralny narząd układu krwionośnego położony w klatce piersiowej, w śródpiersiu środkowym, wewnątrz worka osierdziowego.

1. Budowa ogólna

Serce człowieka jest narządem czterojamowym, składa się z 2 przedsionków i 2 komór.

Serce

Przedsionek prawy (łac. atrium dexter) - zbiera krew z całego organizmu oprócz płuc. Uchodzą do niego:

• żyła główna górna (łac. vena cava superior) - zasadniczo zbiera krew z nadprzeponowej części ciała

• żyła główna dolna (łac. vena cava inferior) - zbiera krew z podprzeponowej części ciała

• zatoka wieńcowa (łac. sinus coronarius) - uchodzą do niej żyły duże i średnie serca.

Rozwojowo przedsionek prawy powstaje z dwóch części:

• końcowego odcinka embrionalnej zatoki żylnej - do niej uchodzą obie żyły główne i zatoka wieńcowa - jej ściany są gładkie

• właściwego przedsionka prawego, którego powierzchnia wewnętrzna pokryta jest przez równoległe beleczki mięśniowe - mięśnie grzebieniaste (łac. musculi pectinati). Szczególnie silne beleczkowanie zaznaczone jest w wypustce przedsionka prawego, uszku prawym (łac. auricula dextra). Obie części rozwojowe rozdziela grzebień graniczny (łac. crista terminalis).

Trzymając serce w pozycji opisowej (tj. pionowo, koniuszkiem w dół) możemy wyróżnić sześć ścian przedsionka prawego

1. Prawy przedsionek
2. Lewy przedsionek
3. Żyła główna górna
4. Łuk aorty
5. Lewa tętnica płucna
6. Żyła płucna dolna
7. Zastawka mitralna
8. Zastawka aortalna
9. Komora lewa
10. Komora prawa
11. Żyła główna dolna
12. Zastawka trójdzielna
13. Zastawka pnia płucnego

• przednia - uwypuklająca się w uszko prawe

• górna - tu znajduje się ujście żyły głównej górnej (łac. ostium veanae cavae superioris)

• tylna - znajdujemy tu dwa otwory: ujście żyły głównej dolnej (łac. ostium venae cavae inferioris), otoczone przez szczątkową zastawkę żyły głównej dolnej (łac. valvula venae cavae inferioris syn. valvula Eustachii). Stopień jej rozwoju jest bardzo zmienny, od w pełni wykształconej zastawki do zupełnego jej braku (najczęściej w kształcie sierpa). Ma ona znaczenie u płodu, gdyż przekierowuje strumień krew ku otworowi owalnemu. Po urodzeniu narząd szczątkowy. W tej ścianie znajduje się również ujście zatoki wieńcowej (łac. ostium sinus coronarii), zamkniętej również szczątkową zastawką (łac. valvula sinus coronarii syn. valvula Thebesii).

• przyśrodkowa - stanowi ją przegroda międzyprzedsionkowa, w której znajduje się zagłębienie - dół owalny (łac. fossa ovalis), którego dno stanowi zarośnięta zastawka dołu owalnego (łac. valvula foraminis ovalis) - pozostałość pierwotnej przegrody międzyprzedsionkowej (łac. septum primum)

• boczna - zwykle znajdują się tu drobne ujścia niewielkich żył przednich serca (łac. venae cordis anterior) oraz żył najmniejszych (łac. venae cordis minimae). Poza tym przebiega tu grzebień graniczny.

• dolna - stanowi ją ujście przedsionkowo-komorowe prawe (ujście żylne prawe) (łac. ostium atrioventriculare dextrum)

Komora prawa (łac. ventriculus dexter) - z przedsionka prawego przez zastawkę trójdzielną krew przepływa do komory prawej, a stąd przez pień płucny (łac. truncus pulmonalis) do obu płuc tworzą krążenie czynnościowe płuc.

W położeniu opisowym komora prawa ma kształt trójściennego ostrosłupa skierowanego podstawą ku górze. Komora ta pompuje krew pod znacznie niższym ciśnieniem niż komora lewa. Z tego powodu ściana komory prawej jest znacznie cieńsza (ok. 5 mm), co wywołuje sierpowaty kształt komory na przekroju poprzecznym. Wierzchołek komory leży ok. 10 mm od wierzchołka serca. Odpowiada to najniższym odcinkom bruzd międzykomorowych przedniej i tylnej. W położeniu prawidłowym podstawa komory skierowana jest ku górze, tyłowi i w prawo. Znajdują się w niej dwa otwory zamknięte zastawkami: ujście przedsionkowo-komorowe prawe i ujście pnia płucnego. Oddziela je mięśniowy wał - grzebień nadkomorowy (łac. crista supraventricularis). Oddziela on drogę dopływną od odpływnej (stożek tętniczy prawy łac. conus arteriosus dexter). Powierzchnia stożka tętniczego jest gładka, zaś właściwa komora wysłana jest licznymi beleczkami mięśniowymi (łac. taberculae carneae). Ujście przedsionkowo-komorowe prawe zamyka zastawka trójdzielna (łac. valva tricuspidalis). Tworzą ją trzy płatki: przedni, tylny i przyśrodkowy (syn. przegrodowy) (łac. cuspis anterior, posterior et medialis vel septalis). Przyczep wszystkich płatków znajduje się w pierścieniu włóknistym. Pomiędzy płatkami głównymi często znajdują się dodatkowe płatki pośrednie. Do płatków zastawki przyczepiają się struny ścięgniste biegnące od mięśni brodawkowatych (łac. musculi papillares).

Ujście pnia płucnego zamyka zastawka złożona z trzech płatków półksiężycowatych (łac. valvulae semilunares) przedniego, prawego i lewego.

Przedsionek lewy (łac. atrium sinister) - z płuc krew zbierają cztery żyły uchodzące do przedsionka lewego:

• żyła płucna górna lewa (łac. vena pulmonalis superior sinister)

• żyła płucna górna prawa (łac. vena pulmonalis superior dexter)

• żyła płucna dolna lewa (łac. vena pulmonalis inferior sinister)

• żyła płucna dolna prawa (łac. vena pulmonalis inferior dexter)

Podobnie jak w przedsionku prawym wywodzi się z dwóch rozwojowo odrębnych części: o gładkich ścianach, powstałej ze zlania się końcowych odcinków żył płucnych oraz pokrytego licznymi mięśniami grzebieniastymi właściwego przedsionka, ograniczonego właściwie do uszka lewego (łac. auricula sinistra). W porównaniu z uszkiem prawym jest ono dłuższe, węższe i nieco załamane, gdyż zachodzi na pień płucny. Na ścianie przyśrodkowej widać niekiedy pozostałość zastawki otworu owalnego. Można zauważyć również na ścianie przedsionka ujścia żył najmniejszych serca. Na ścianie tylnej zaznacza się wycisk przełyku, a na przedniej wyciski aorty i pnia płucnego. Dolną ścianę stanowi ujście przedsionkowo-komorowe lewe.

Komora lewa (łac. ventriculus sinister) - z przedsionka lewego przez zastawkę dwudzielną (mitralną) krew przepływa do komory lewej, a stąd do tętnicy głównej (łac. aorta). Krew z aorty zaopatruje odżywczo cały organizm człowieka. Grubość ściany wynosi średnio 15 mm. Ma kształt stożka i jest bardziej wysmukła i dłuższa niż prawa. Jej wierzchołek jest tożsamy z koniuszkiem serca.

Ujście przedsionkowo-komorowe lewe zamyka zastawka dwudzielna (mitralna) (łac. valva mitralis) utworzona przez płatki przedni i tylny, które za pomocą strun ścięgnistych łączą się z mięśniami brodawkowatymi przednim i tylnym. Między głównymi płatkami zastawki często występują drobne płatki pośrednie. Płatki przyczepiają się do obwodu pierścienia ścięgnistego. Ujście aorty zamykają podobnie jak ujście pnia płucnego trzy płatki półksiężycowate: prawy, tylny i lewy.

1. 1. Budowa wewnętrzna serca

Na przekroju ściany serca możemy wyróżnić trzy warstwy (idąc od wewnątrz):

• wsierdzie (łac.endocardium)- jest to jednowarstwowy nabłonek płaski spoczywający na łącznotkankowej blaszce właściwej wsierdzia. Pod nią znajduje się zawierająca naczynia i nerwy (których brak w blaszce właściwej) tkanka podwsierdziowa. Nabłonek wyściełający wszystkie struktury wewnątrz serca, przechodzi bez wyraźnej granicy w śródbłonek naczyń (łac. endothelium)

• śródsierdzie (łac. myocardium - w szerokim znaczeniu) składa się z trzech głównych elementów:

  • szkielet serca - znajduje się w podstawie serca na granicy między przedsionkami i komorami. Zbudowany jest z tkanki włóknistej zbitej. Składa się z:

    • czterech pierścieni włóknistych (łac. annuli fibrosi) otaczających ujścia żylne i tętnicze serca.

    • dwóch trójkątów włóknistych (łac. trigona fibrosa) - prawy i lewy, leżą pomiędzy pierścieniami włóknistymi otaczającymi ujścia przedsionkowo-komorowe a pierścieniem ujścia aorty.

    • części błoniastej przegrody międzykomorowej

Zobacz więcej w osobnym artykule: Układ bodźcotwórczo-przewodzący serca.

• • układ przewodzący serca (łac. systema conducens cordis) - reguluje on rytmikę pracy serca oraz prawidłową kolejność skurczów poszczególnych części serca. Jest on zbudowany z zmodyfikowanych miocytów. Składają się na niego:

    • węzeł zatokowo-przedsionkowy (łac. nodus sinuatrialis) - generuje on wskutek powolnej samoistnej depolaryzacji prawidłowy rytm zatokowy skurczów serca.

    • węzeł przedsionkowo-komorowy (łac. nodus atrioventricularis)

    • pęczek przedsionkowo-komorowy (łac. fasciculus atrioventricularis, pęczek Hisa) na który składa się pień (odnoga wspólna łac. crus commune), jedyne połączenie między mięśniówką przedsionków i komór) oraz odnogi prawej i lewej. Wszystkie odnogi biegną w przegrodzie międzykomorowej.

    • rozgałęzienia końcowe (włókna Purkiniego) wstępują ku górze w mięśniówce właściwej podstawy serca (zarówno komory prawej jak i lewej)

Zobacz więcej w osobnym artykule: fizjologia serca.

• mięsień sercowy czyli właściwe myocardium. Składa się na nią osobna mięśniówka przedsionków i komór:

  • • w przedsionkach nie rozróżniamy ściśle oddzielnych warstw, a jedynie pasma mięśniowe głębokie - krótsze, biegnące w obrębie jednego przedsionka, i długie, leżące bardziej powierzchowne, łączące oba przedsionki

    • w komorach zazwyczaj wyróżnia się:

1. zewnętrzną warstwę skośną - wspólną dla obu komór, na wierzchołku serca tworzącą wir serca (łac. vortex cordis)

2. środkowa warstwa okrężna - jej powierzchowna część jest wspólna, a głębsza osobna dla komór. To ona wytwarza główną siłę skurczu serca

3. wewnętrzna warstwa podłużna - osobna dla każdej komory

• nasierdzie (łac. epicardium) - jest to blaszka trzewna osierdzia surowiczego. Zbudowane jest z jednowarstwowego nabłonka płaskiego spoczywającego na blaszce właściwej nasierdzia (łac. lamina propia epicardii) i leżącej pod nią tkance podnasierdziowej, zawierającej liczne adipocyty (naczynia i nerwy biegną analogicznie do wsierdzia)

1. 2. Unaczynienie serca

Unaczynienie tętnicze serca pochodzi od tętnic wieńcowych (arteriae coronariae) - prawej (a. coronaria dextra) i lewej (łac. a. coronaria sinistra).

1. 2. 1. Tętnica wieńcowa prawa

Bierze początek w prawej zatoce aorty. Przebiega pomiędzy prawym uszkiem a prawym stożkiem tętniczym; następnie w bruździe wieńcowej między prawym przedsionkiem a prawą komorą. Wchodzi na przeponową powierzchnię serca, biegnąc w bruździe wieńcowej jako gałąź międzykomorowa tylna (ramus interventricularis posterior, której towarzyszy vena cardiaca media - żyła sercowa średnia) i dochodzi do koniuszka serca (łac. apex cordis). W jej przedłużeniu w bruździe wieńcowej biegnie druga gałąź.

Gałęzi międzykomorowej tylnej towarzyszą:

• żyła sercowa średnia (łac. v. cardiaca media)

• naczynia chłonne

• gałązki nerwowe ze splotu sercowego (wraz z komórkami zwojowymi)

Tętnica wieńcowa prawa oddaje następujące gałęzie:

• wstępujące (do prawego przedsionka)

• zstępujące (do przedniej ściany, prawego brzegu i ściany tylnej prawej komory)

• boczne: prawe i lewe (do obu komór)

• przegrodowe tylne (obszar zaopatrzenia to 1/3 tylnej przegrody międzykomorowej oraz większość struktur układu bodźco-przewodzącego mięśnia sercowego).

1. 2. 2. Tętnica wieńcowa lewa

Rozpoczyna się w lewej zatoce aorty. Jej krótki pień biegnie między lewym uszkiem a pniem płucnym w kierunku bruzdy wieńcowej (łac. sulcus coronarius).

Dzieli się na:

• gałąź międzykomorowa przednią (łac. ramus interventricularis anterior), która biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej aż do koniuszka serca.

Na przebiegu towarzyszą jej:

• żyła wielka serca (łac. vena cardiaca magna)

• naczynia chłonne

• gałązki nerwowe splotu sercowego (wraz z komórkami zwojowymi)

Oddaje gałęzie:

• prawe (do prawej komory, w tym gałązkę stożka tętniczego)

• lewe (w liczbie 4-6, dochodzące do lewej komory)

• przegrodowe przednie (w liczbie 8-15, zaopatrujące 2/3 przednie przegrody międzykomorowej)

• gałąź okalającą (łac. ramus circumflexus), która w początkowym przebiegu ukryta pod lewym uszkiem (biegnie w bruździe wieńcowej między lewym przedsionkiem a lewą komorą na powierzchni mostkowo-żebrowej - następnie na powierzchni tylnej i kończy się na powierzchni przeponowej).

Na przebiegu towarzyszą jej:

• żyła sercowa mała (vena cardiaca parva)

• naczynia chłonne

• gałązki splotu sercowego (wraz z komórkami zwojowymi)

Oddaje gałęzie:

• wstępujące (do lewego przedsionka)

• zstępujące (do lewej komory)

1. 3. Unerwienie serca

Unerwienie serca można podzielić na:

• współczulne, które zapewniają

  • nerw sercowy szyjny górny odchodzący od zwoju szyjnego górnego,

  • nerw sercowy szyjny środkowy od zwoju szyjnego środkowego,

  • nerw sercowy szyjny dolny od zwoju szyjnego dolnego,

  • nerwy sercowe piersiowe od części piersiowej pnia współczulnego.

• przywspółczulne zapewniają

  • gałęzie sercowe górne od części szyjnej nerwu błędnego,

  • gałęzie sercowe piersiowe od części piersiowej nerwu błędnego,

  • gałęzie sercowe dolne od nerwu krtaniowego wstecznego.

Zatem w jeżeli mowa o nerwach mamy na myśli unerwienie współczulne, a jeżeli o gałęziach - przywspółczulne.

Wymienione nerwy i gałęzie układają się w dwie grupy:

• powierzchowną - nerwy współczulne i jest to splot sercowy powierzchowny,

• głęboką - gałęzie przywspółczulne; splot sercowy głęboki.

Sploty te przechodzą w splot wieńcowy lewy i prawy. W splotach tych występują liczne zwoje sercowe, w których następuje przełączenie przywspółczulnych włókien przedzwojowych na zazwojowe.

Czynnościowo unerwienie współczulne przyspiesza akcję serca, przywspółczulne zwalnia.

2. Topografia serca

2/3 serca leży na lewo od płaszczyzny pośrodkowej ciała, a tylko 1/3 na prawo od tej płaszczyzny. Oś serca (linia łącząca środek podstawy serca ze środkiem jego koniuszka) tworzy z osią podłużną kąt 45°.

W stosunku do kręgosłupa leży na wysokości Th4 - Th8; tzw. vertebrae cardiacae vel Giacomini.

3. Zobacz też

• serce

• układ krwionośny

• anatomia człowieka

• zawał mięśnia sercowego

4. Literatura

• "Anatomia człowieka", Adam Bochenek i Michał Reicher, PZWL wyd. VII, Warszawa 1999

• "Zarys angiologii czynnościowej" Prof. zw. dr hab. med. Bogusław Gołąb, Wydawnictwo Ośrodek Doradztwa i Szkolenia "TUR", Łódź 1998

Pęczek Hisa (pęczek przedsionkowo-komorowy, pęczek Paladino-Hisa, ang. bundle of His, AV bundle) – element układu bodźcoprzewodzącego w obrębie serca, leżący dystalnie od węzła przedsionkowo-komorowego (nodus atrioventricularis). Przebija przegrodę międzykomorową w tylnej części i na wysokości grzebienia części mięśniowej dzieli się na dwie odnogi – prawą i lewą.Pęczek Hisa przewodzi impuls z węzła przedsionkowo-komorowego do przegrody międzykomorowej i dalej poprzez swoje odnogi do mięśnia prawej i lewej komory.Szybkość przewodzenia w pęczku Hisa wynosi ok. 4 m/sek.Strukturę tą opisał jako pierwszy szwajcarski kardiolog i anatom Wilhelm His, Jr.^[1].

Krążenie płucne, krążenie małe lub mniejsze, krwiobieg mały - część układu krążenia obejmująca: prawy przedsionek serca, prawą komorę serca, pień płucny, tętnice płucne i żyły płucne (prowadzące krew do lewego przedsionka serca). W krążeniu płucnym (małym), odwrotnie niż w krążeniu dużym, tętnice prowadzą krew odtlenowaną, a żyły krew utlenowaną.

Mały obieg ( płucny)
Komora prawa, pień płucny tętnica płucna prawa i lewa,
mniejsze tętnice, naczynia włosowate tętnicze,
wymiana gazowa, naczynia włosowate żylne, większe żyły,
cztery żyły płucne, lewy przedsionek
Duży obieg ( krążenie duże)
Komora lewa, aorta, mniejsze tętnice,
naczynia tętnicze włosowate,
wymiana składników między krwią a komórkami,
naczynia włosowate żylne, większe żyły,
żyła główna górna i dolna, prawy przedsionek
W krzepnięcie krwi bierze w nim udział 30 różnych

substancji zawartych w płytkach krwi, osoczu
oraz ścianach naczyń krwionośnych.
Do procesu tego niezbędne są jony wapnia oraz witamina K.
Jego istota polega na przemianie rozpuszczonego białka w osoczu,
fibrynogenu, w postać nierozpuszczalną – fibrynę ( włóknik).
Włóknik potem wyłapuje płytki krwi za pomocą swoich splątanych ze sobą
cienkich nici. W ten sposób tworzy się skrzep – rodzaj tamponu, który
zapobiega dalszemu krwawieniu.
Białaczka jest chorobą nowotworową szpiku kostnego i węzłów chłonnych.
U chorego białe krwinki namnażają się w bardzo szybkim
tempie i wypierają krwinki czerwone oraz płytki krwi.
To prowadzi do anemii, nieprawidłowej krzepliwości
krwi. Chorobie tej towarzyszy zwiększona podatność na zakażenia.
Hemofilia to choroba objawiająca się słabą krzepliwością krwi.
Objawami tej choroby są m.in. duże krwotoki, nawet po małych urazach.

Bradykardia (łac. bradycardia) – stan kiedy częstość akcji serca wynosi poniżej 50 razy na minutę. Leczenia wymaga tylko bradykardia objawowa, tzn. powodująca np. omdlenia, utraty przytomności itp. Bradykardia może prowadzić do asystolii.

Bradykardia fizjologiczna:

• u sportowców

• u osób z wagotonią (nadmierna aktywność nerwu błędnego).

Bradykardia patologicznia:

• bradykardia zatokowa – zaburzenia powstawania bodźca w układzie bodźcotwórczym

• bloki przewodzenia – zaburzenia przewodnictwa

• działanie leków.

W blokach przewodzenia akcja serca jest zazwyczaj niemiarowa. Bradykardia może towarzyszyć również migotaniu przedsionków. Bradykardia nie jest chorobą, tylko jednym z objawów choroby serca.

Wśród stanów patologicznych powodujących bradykardię można wymienić:

• zmiany zwyrodnieniowe w układzie bodźcoprzewodzącym

• choroba niedokrwienna serca

• niedoczynność tarczycy

• przedawkowanie beta-adrenolityków, glikozydów

• hiperkaliemia – nadmierne stężenie potasu we krwi.