„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jerzy Laskowski
Oprawianie kamieni jubilerskich
731[06].Z1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
Recenzenci:
Antoni Korsak
Piotr Korsak
Opracowanie redakcyjne:
Mirosław Muraszkowski
Konsultacja:
Zenon W. Pietkiewicz
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej „Oprawianie
kamieni jubilerskich” 731[06].Z1.03 zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu złotnik-jubiler.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie
3
2. Wymagania wstępne
5
3. Cele kształcenia
6
4. Materiał nauczania
7
4.1. Organizacja stanowisk roboczych do wykonywania oprawek i oprawiania kamieni
jubilerskich. Podstawowe formy oprawek
7
4.1.1. Materiał nauczania
7
4.1.2. Pytania sprawdzające
17
4.1.3. Ćwiczenia
17
4.1.4. Sprawdzian postępów
18
4.2. Podstawowe rodzaje szlifów kamieni jubilerskich
19
4.2.1. Materiał nauczania
19
4.2.2. Pytania sprawdzające
23
4.2.3. Ćwiczenia
23
4.2.4. Sprawdzian postępów
25
4.3. Klejenie i nitowanie kamieni
26
4.3.1. Materiał nauczania
26
4.3.2. Pytania sprawdzające
27
4.3.3. Ćwiczenia
27
4.3.4. Sprawdzian postępów
29
5. Sprawdzian osiągnięć
30
6. Literatura
35
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy niezbędnej do wykonywania opraw
i oprawiania kamieni jubilerskich.
Poradnik ten zawiera:
−
wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
−
cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
– literaturę.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Podczas wykonywania czynności w pracowni należy stosować się do regulaminu,
przepisów bhp oraz instrukcji przeciwpożarowych wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
4
Schemat układu jednostek modułowych w module 731[06].Z1
„Montaż i obróbka wykańczająca wyrobów złotniczo-jubilerskich”.
Moduł 731[06].Z1
Montaż i obróbka wykańczająca
wyrobów złotniczo-jubilerskich.
731[06].Z1.01
Stosowanie przepisów bhp przy montażu
i obróbce wykańczającej wyrobów
złotniczo-jubilerskich.
731[06].Z1.02
Montaż wyrobów złotniczych.
731[06].Z1.06
Naprawa wyrobów złotniczo-jubilerskich.
731[06].Z1.04
Mechaniczne metody obróbki
wykańczającej.
731[06].Z1.05
Chemiczne i elektrochemiczne
metody obróbki wykańczającej.
731[06]Z1.03
Oprawianie kamieni jubilerskich.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
−
rozpoznawać wyroby złotnicze pochodzące z różnych okresów historycznych,
−
przestrzegać przepisów bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
−
rozpoznawać podstawowe materiały stosowane w złotnictwie i jubilerstwie,
−
posługiwać się dokumentacją techniczną,
−
projektować wyroby złotniczo-jubilerskie,
−
rozróżniać maszyny i urządzenia stosowane w złotnictwie i jubilerstwie,
−
wykonywać prace z zakresu obróbki ręcznej,
−
stosować przepisy bhp przy montażu i obróbce wykańczającej wyrobów złotniczo-
jubilerskich,
−
montować wyroby złotniczo-jubilerskie.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
−
zastosować zasady bhp, ochrony ppoż. podczas wykonywania opraw i oprawiania kamieni
jubilerskich,
−
zorganizować stanowisko do wykonywania oprawek i oprawy kamieni jubilerskich,
zgodnie z wymaganiami technologicznymi, zasadami ergonomii, przepisami bhp
i ochrony ppoż.,
−
zaprojektować wyroby złotniczo-jubilerskie,
−
określić technologie wykonywania oprawek i oprawy kamieni jubilerskich,
−
rozróżnić podstawowe rodzaje szlifów kamieni jubilerskich,
−
określić właściwości i zastosowanie materiałów stosowanych do wykonywania oprawek
i oprawy kamieni jubilerskich,
−
dobrać narzędzia i urządzenia do wykonywania oprawek i oprawy kamieni jubilerskich,
−
określić zasady użytkowania narzędzi i urządzeń stosowanych do wykonywania oprawek
i oprawiania kamieni jubilerskich,
−
odczytać dokumentację technologiczną w zakresie niezbędnym do wykonania zadań,
−
ocenić stan techniczny narzędzi i urządzeń,
−
przeprowadzić bieżące konserwacje narzędzi i urządzeń,
−
sporządzić zapotrzebowanie i rozliczenie materiałowe,
−
zebrać i dokonać selekcji odpadów metali szlachetnych,
−
wykonać podstawowe oprawki i oprawić kamienie jubilerskie,
−
ocenić jakość wykonanych prac oraz ujawnić przyczyny ich powstawania,
−
skorzystać z PN i BN.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Organizacja stanowisk roboczych do wykonywania oprawek
i oprawiania kamieni jubilerskich. Podstawowe formy
oprawek
4.1.1. Materiał nauczania
Stanowiska robocze, urządzenia i narzędzia do wykonywania oprawek i oprawiania
kamieni jubilerskich
Podczas prac związanych z wykonywaniem oprawek do kamieni musimy pamiętać, że są
to prace związane z obróbką mechaniczną, polegającą na cięciu, piłowaniu, wierceniu,
frezowaniu i skrobaniu. Prace te wykonujemy przy stołach złotniczych, które posiadają
odpowiednie fartuchy lub szuflady do zbierania opiłków metali, z których wykonujemy
oprawy kamieni. Stoły złotnicze posiadają bardzo stabilną i solidną konstrukcję. Blat stołu
jest gruby i wykonany z twardego drewna, najczęściej bukowego lub dębowego. Wykonane
jest w nim półkoliste wycięcie o średnicy około 60 cm do którego od spodu przymocowany
jest skórzany fartuch lub szuflada. Pośrodku wycięcia umocowany jest na stałe twardy klin.
Służy on jako podpórka podczas obrabiania drobnych przedmiotów, które trzymamy w ręku,
na przykład pierścionka. Do fartucha, oprócz opiłków, wpadają drobne przedmioty, które
obrabiamy, a które wypadły nam z ręki.
Bardzo ważne jest prawidłowe oświetlenie stanowiska światłem zarówno dziennym, jak
i sztucznym. Podczas wykonywania niektórych typów opraw kamieni jubilerskich potrzebne
jest stanowisko do:
– topienia metali i wykonywania wlewków,
– walcowania wlewków,
– lutowania,
– polerowania.
Przystępując do prac związanych z wykonywaniem oprawek, musimy przygotować
i wyposażyć stanowisko pracy w narzędzia i urządzenia do poszczególnych operacji. Do
podstawowych narzędzi zaliczymy: pilniki, nożyce do cięcia blachy, piłkę jubilerską, wiertła,
frezy, przecinaki, rylce, skrobaki, gładzidła, młotki, zakuwacze oraz różnego rodzaju
szczypce i cążki.
Rys. 1. Frezy stalowe [internet]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
8
Rys. 2. Zakuwacze [internet]
Urządzenia, które będą nam potrzebne to: walcarka, wiertarka i polerka. Niezbędne będą też
narzędzia pomiarowe: linijka, suwmiarka i mikromierz. Do mocowania przedmiotów: imadło
stacjonarne oraz małe ręczne imadełko drewniane lub metalowe, kula jubilerska i rygle
metalowe.
Rys.3. Kula jubilerska [internet]
Podstawowe formy oprawek, technika wykonywania i zakuwania kamieni jubilerskich
W wyrobach złotniczych stosuje się kamienie szlachetne i półszlachetne oprawiane
w różny sposób. Rodzaje tych opraw uwarunkowane są szlifem i barwą kamienia. Przy
oprawianiu kamieni szlachetnych zawsze dąży się do możliwie najefektowniejszego
wyeksponowania blasków, będących rezultatem załamania czy rozproszenia światła
w krysztale minerału. Elementem decydującym jest tu docieranie światła od góry i od dołu
kamienia lub tylko od góry i odbijanie go od dołu przez tak zwany „reflektor”.
Najczęściej spotyka się w wyrobach złotniczych następujące rodzaje opraw:
1. Oprawa kasetowa, zwana także kastową.
Do podłoża przylutowujemy obrączkę z listwy srebrnej lub złotej, dokładnie dopasowaną
wielkością i kształtem do kamienia. Po umieszczeniu kamienia górne krawędzie kasety
zagniatamy do środka punktowo, tworząc rodzaj falbanki lub też zaciskamy na całym
obwodzie. Oprawy te stosuje się najczęściej do kaboszonów o płaskich dnach. Jeżeli kąt
pomiędzy dolną płaszczyzną kamienia, a jego boczną ścianką jest zbliżony do kąta prostego,
zaciśnięcie krawędzi kasety stworzy niedostatecznie mocne osadzenie kamienia. W takiej
sytuacji zakładamy na kamień obrączkę z cienkiego drutu ulokowaną nieco powyżej krawędzi
kasety i dopiero nad nią zagniatamy ścianki do wewnątrz.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
9
Rys. 4. Oprawa kasetowa [3, s. 84]
2. Oprawa pełna.
Wycinamy na kamień odpowiednie gniazdo w blasze lub wiercimy otwór z uskokiem tak,
by górna średnica otworu była większa niż dolna. W otworach najczęściej osadza się
kamienie przezroczyste, aby umożliwić dostęp światła od dołu, a w gniazdach płaskodenne
kaboszony z kamieni półszlachetnych. Po ulokowaniu kamienia zbieramy szczypcami metal
dookoła niego, tworząc niewielki wałek zachodzący na kamień. Celem wzmocnienia tej
oprawy wystrugujemy dookoła niej rylcem wiórki długości ok. 1,5 mm i stawiamy pionowo
przy obrzeżu oprawy. Jeżeli wiórki wycinamy prostopadle do kamienia, to oprawę taką
nazywa się „w gwiazdkę”, jeżeli zaś półkoliście – „w tulipan”. System ten określany bywa
również terminem zaczerpniętym z języka niemieckiego – „w korny”. Tak ustawione wiórki
wklepujemy od góry zgniataczem, formując z nich małe kuleczki zachodzące częściowo na
kamień i tym samym wzmacniające jego osadzenie.
Rys. 5. Oprawa pełna [3, s. 85]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
10
Przykład postępowania przy osadzeniu kamienia o szlifie brylantowym, którego średnica
wynosi 3 mm, a oprawić go musimy w sygnecie, którego powierzchnia jest kwadratem
o bokach 4x4 mm:
−
za pomocą cyrkla odrysowujemy krawędzie górnej powierzchni sygnetu; odstęp od
krawędzi do linii obrysu powinien wynosić 1 mm,
−
rysujemy dwie linie po przekątnych powstałego kwadratu w celu znalezienia jego środka,
−
cyrklem rysujemy koło o średnicy równej średnicy kamienia, czyli 3 mm,
−
rysujemy drugie koło o mniejszej średnicy aby można było precyzyjnie ustalić położenie
otworu, który będziemy wiercić,
Rys. 6. Poszczególne etapy rysowania miejsca pod osadzenie kamienia [2, s. 151]
−
mając narysowane oba koła, nawiercamy wiertłem otwór, a następnie go powiększamy;
do pierwszego wiercenia używamy możliwie małego wiertła , a następnie wiertła o większej
średnicy; czasami zamiast drugiego wiertła używamy frezu do rozwiercania; cały czas
uważamy, aby otwór w trakcie rozwiercania był usytuowany centrycznie; otwór po
rozwierceniu musi być mniejszy od średnicy kamienia,
−
końcowy rozwiert otworu wykonujemy frezem do oprawy kamieni, który ma kształt
oprawianego kamienia;
Rys.7. Kształt freza do końcowego rozwiertu [2, s. 152]
na tym etapie bardzo ważne jest, aby otwór nie był ani za głęboki, ani zbyt płytki;
prawidłowo zagłębiony kamień to ten, którego tafla minimalnie wystaje ponad
płaszczyznę, w której jest osadzony kamień, kiedy otwór mamy już gotowy możemy
przystąpić do osadzenia i zakucia kamienia,
−
rylcem o wąskim ostrzu wykonujemy głębokie nacięcia od rogu czworokąta do brzegu
kamienia, na wszystkich czterech rogach,
−
wkładamy kamień,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
11
−
przystępujemy do formowania kulki, zagłębiamy ostrze półokrągłego rylca około 1 mm.
pomiędzy dwoma wcześniej wykonanymi na rogach nacięciami,
−
poprzez silny nacisk nasuwamy ostrzem tworzący się wiór na kamień; rylec nie może
przesunąć
się zbyt daleko, aby materiał pod jego ostrzem, na krawędzi otworu, nie
został
ścięty; musi on nasunąć metal tak aby krawędź kamienia znalazła się pod nim.
−
zebrany i uniesiony metal dociskamy zakuwaczem do kulek; wgłębienie zakuwacza
tworzy wówczas kulkę, coś w rodzaju główki nitu, który swą częścią zachodzi na
kamień; cztery takie kulki mocują kamień na stałe w określonym miejscu,
−
całość należy wypolerować.
Rys. 8. Poszczególne etapy zakuwania kamienia [2, s. 152]
Rys. 9. Kamień zakuty w cztery kulki [2, s. 153]
Jeżeli oprawiamy większy kamień i mamy do dyspozycji dużą powierzchnię, to możemy
zakuć go w bardziej ozdobny sposób. Wykonujemy nie po jednej, ale po trzy kulki w każdym
rogu, co poza użytkową, pełni także ozdobną funkcję. Poniższy rysunek przedstawia kamień
zakuty po trzy kulki w każdym rogu.
Rys. 10 . Kamień zakuty po trzy kulki [2, s. 153]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
12
Zakuwacze dobieramy do kulek w zależności od wielkości kamienia i formowanych
kulek, a zatem i od rodzaju rylca. Powyższa metoda oprawiania kamieni w oprawki pełne
stosowana jest dla kamieni jednostkowych w danym wyrobie.
3. Oprawa kanałowa
Jeżeli mamy do zakucia kilka lub kilkanaście małych kamieni (na przykład o szlifie
brylantowym), stosujemy oprawę pełną kanałową lub tak zwaną oprawę w bruk.
W oprawie kanałowej kamienie zaciskane są od góry. Rozmieszczenie kamieni wymaga
starannego rozplanowania ich w danym wyrobie i wycięciu kanału, którego krawędzie będą
węższe od średnicy kamieni. Najpierw nacinamy jedną ściankę kanału frezem ustawionym
pod takim kątem, aby nie uszkodzić drugiej ścianki. Kiedy wykonamy frezem wcięcie
w ściance, frez prostujemy do pionu i nacinamy ściankę przeciwległą. Nacięcia obu ścianek
będą różne, co przedstawia rysunek. 11.
Rys. 11. Sposób frezowania ścianek w kanałach [2, s. 161]
Rys. 12. Nacięcia ścianek w kanałach [2, s. 161
Po włożeniu kamieni do kanału, zakuwamy je zakuwaczem o płaskim, kwadratowym
zakończeniu. Sam nacisk ręki nie wystarcza, by dobrze zakuć kamień, dlatego musimy użyć
młoteczka niewielkiej masie.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
13
Rys. 13. Sposób zakuwania kamieni w kanale [2, s. 161
Płaski zakuwacz naprowadzamy na krawędź kanału w pobliże kamienia i uderzamy w niego
młotkiem. W ten sposób zaklepujemy złoto (lub inny metal) , dociskając go do kamienia.
4. Oprawa rzymska
Nad rondystą kamienia wycinamy niewielką fasetkę. Po wywierceniu odpowiedniego
otworu w metalu (dolna średnica mniejsza, górna większa i dopasowana do wielkości
kamienia) wycinamy wokół niego rylcem rowek, po czym materiał znajdujący się pomiędzy
rowkiem a otworem oprawy, zakuwamy w kierunku osadzonego w otworze kamienia.
Rys. 14. Oprawa rzymska [3, s.86]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
14
5. Oprawa typu milgryf
Oprawa tego typu składa się ze zwiniętego paska blachy, który ma od wewnątrz próg
wycięty rylcem, zaś w dolnej części od zewnątrz – spiłowane fazy. Po osadzeniu kamienia
górne krawędzie oprawy zakuwa się w jego kierunku. Podobną oprawę można wykonać w ten
sposób, że nie całą krawędź, a tylko łapki wypiłowane z jej grubości uchwycą kamień w kilku
punktach. Oprawę tę nazwano „ciętą w dół”.
Rys. 15. Milgryf [3, s.87]
6. Oprawa typu koronka
Jest to oprawa wykonana ze zwiniętego paska blachy mającego w górnej, wewnętrznej
części próg do oparcia kamienia. Krawędzie górna i dolna powycinane są w zęby tworzące
ażury i prześwity, które umożliwiają duży dopływ światła. Kamień osadzony na progu jest
uchwycony przez zakute zęby i koronki w kilku punktach.
Rys. 16. Koronka [3, s.87]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
15
Oprawa kamieni w koronkę może składać się z kilku łapek (zależy to od wielkości
kamienia), najczęściej spotykana jest oprawa w cztery łapki. Z odpowiedniej długości blaszki
wykonujemy stożek ścięty, w którym wycinamy cztery łapki. Łapki wypiłowujemy pilnikiem
lub piłką jubilerską. Frezem je nacinamy w sposób pokazany na rysunku 17, przy czym frez
musi mieć średnicę taką samą jak kamień. W środek naciętych łapek wciskamy kamień
i zaciskamy na nim końce łapek. Jeśli zbyt daleko zachodzą na kamień, przycinamy je piłką,
a następnie zaokrąglamy pilnikiem iglakiem. Po obróbce pilnikiem wyrównujemy je frezem
kubeczkowym i polerujemy.
Rys. 17. Kolejne fazy wykonania oprawy w łapki [2, s. 163]
7. Oprawa typu brukowa
Zakuwanie kamieni bardzo gęsto, powierzchniowo i na dużej przestrzeni nosi nazwę
brukowania. W tej oprawie kamienie układane są możliwie ściśle obok siebie. Bardzo ważne
jest dokładne zmierzenie kamieni i precyzyjne rozrysowanie miejsc, w których będą
umieszczone.
Rys. 18. Rozmieszczenie kamieni w wyrobie [2, s.165]
Po wywierceniu otworów i umieszczeniu w nich kamieni w części środkowej pozostają
niewielkie trójkąty materiału. Pokazuje to rysunek 20.
Rys. 19. Pozostałość materiału między trzema kamieniami [2, s. 165]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
16
Taki trójkąt należy przy pomocy płaskiego rylca-zakuwacza obrócić tak jak pokazują strzałki
na rysunku 19. Po prawidłowo wykonanej operacji kamienie przyległe do siebie są
zamocowane , co ilustruje rysunek 20.
Rys. 20. Wygląd zamocowanych kamieni przez przekręcenie materiału [2, s.165]
W ten sposób zamocowany jest kamień środkowy i wszystkie pozostałe przylegające do niego
od strony środkowej.
Rys. 21. Schemat mocowania kamieni [2, s. 165]
Zakucie kamieni z pozostałych stron wykonujemy za pomocą rylca i zakuwacza, postępując
tak samo, jak przy zakuwaniu kamieni pojedynczych.
Obróbka wykańczająca oprawki kamieni jubilerskich
Podczas prac związanych z zakuwaniem kamieni niektóre części oprawy zostają
porysowane, pogniecione, zdeformowane lub powyginane. Niezbędna jest obróbka
wykańczająca oprawę, w którą zakuty został kamień. Przy różnych rodzajach opraw
stosujemy różne sposoby obróbki wykańczającej. Podczas wykonywania oprawy do kamienia
bardzo ważna jest dokładność i precyzja. Piękno tkwi w kamieniu, toteż oprawka nie powinna
w wyrobie dominować. Po zakuciu kamienia nie może się on ruszać ani kołysać. Oprawka
musi być tak wykończona, żeby nie zaczepiała o części garderoby i nie powodowała
zadrapań. Przy oprawach pełnych brzegi kastelków zapiłowujemy równo i dokładnie na
całym obwodzie, uważając by nie zarysować kamienia. Oprawę poddajemy następnie obróbce
szlifowania, która polega na usuwaniu z powierzchni kastelka nierówności, powstałych na
skutek poprzedniej obróbki. Ostateczną operacją będzie polerowanie, polegające na nadaniu
oprawce połysku.
Przy oprawach w łapkach należy zwracać baczną uwagę na dokładne przyleganie
końcówek łapek do kamienia, a następnie o ich dokładnym opiłowaniu i polerowaniu.
Podczas zakuwania kamieni w korny, wykonane kuleczki muszą dokładnie dociskać kamień
i być starannie wyprofilowane. W tym przypadku operacja wykańczająca polegać będzie na
wyrównaniu płaskim rylcem brzegów między kuleczkami i końcowym polerowaniu.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
17
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak powinno wyglądać stanowisko pracy do wykonywania oprawek kamieni?
2. Jakie narzędzia są potrzebne do wykonywania opraw do kamieni?
3. Jakie urządzenia są niezbędne do wykonywania opraw do kamieni?
4. Jak wygląda zakuwacz do kamieni?
5. Jak wykonujemy oprawy kasetowe?
6. Jak wykonujemy obróbkę wykańczającą do oprawy kasetowej?
7. Jak oprawiamy kamień w kuleczki?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zanalizuj konstrukcje podstawowych form oprawek kamieni jubilerskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) naszkicować poszczególne formy oprawek do kamieni jubilerskich,
3) opisać kolejne fazy wykonywania oprawek do poszczególnych form,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
przybory do pisania,
−
przybory do rysowania,
−
blok rysunkowy formatu A4.
Ćwiczenie 2
Zorganizuj stanowisko robocze do wykonywania opraw kamieni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) opisać, jak powinno wyglądać stanowisko pracy do wykonywania opraw i zakuwania
kamieni,
2) uzasadnić prawidłowość rozmieszczenia odpowiednich, potrzebnych narzędzi i urządzeń
do wykonywania opraw kamieni, zgodnie z zasadami ergonomii,
3) zapoznać się z obowiązującą instrukcją przeciwpożarową,
4) zaprezentować ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
notatnik i przybory do pisania,
−
instrukcja przeciwpożarowa bhp.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
18
Ćwiczenie 3
Zaprojektuj i wykonaj oprawy oraz zakucie kamienia w kulki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
2) dokładnie zmierzyć kamień, który masz zakuć,
3) narysować schemat umiejscowienia kamienia,
4) wywiercić otwór o średnicy mniejszej niż średnica kamienia,
5) dokładnie wyfrezować gniazdo pod kamień,
6) włożyć kamień,
7) rylcem zrobić w odpowiednim miejscu cztery wióry,
8) zakuwaczem zagnieść wiórki w kulki tak, by zachodziły na kamień,
9) zaprezentować ćwiczenie,
10) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
przybory do pisania,
−
przybory do rysowania,
−
punktak,
−
rysik,
−
linia,
−
wiertaka,
−
wiertła,
−
frez,
−
rylec,
−
zakuwacz,
−
młotek,
−
kamień do oprawienia,
−
materiał do wykonania oprawy.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania oprawek i zakuwania
kamieni jubilerskich?
2) wymienić narzędzia do wykonania oprawy kasetowej?
3) wymienić narzędzia potrzebne do wykonania oprawy kamienia w korny?
4) wymienić urządzenia potrzebne do pracy przy wykonywaniu opraw kamieni?
5) opisać, jak wygląda zakuwacz do formowania kulek przy oprawie w korny?
6) opisać, jakie prace wykańczające wykonujemy przy oprawach do kamieni?
7) opisać, jak zakuwamy kamienie w kulki?
8) opisać, jak zakuwamy kamienie w kanałach?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
19
4.2. Podstawowe rodzaje szlifów kamieni jubilerskich
4.2.1. Materiał nauczania
Podstawowe rodzaje szlifów kamieni jubilerskich
Podstawą złotnictwa jest chemia i metalurgia, natomiast jubilerstwa – minerologia.
Kamienie szlachetne zaliczane do minerałów muszą odznaczać się dużą twardością, piękną
barwą, przezroczystością, silnym załamaniem światła i blaskiem. W jubilerstwie
wykorzystuje się również minerały o mniej cennych właściwościach, tak zwane kamienie
półszlachetne lub ozdobne. Trzecią grupą stosowanych w jubilerstwie „kamieni” stanowią
perły, korale i bursztyny, które są produktami pochodzenia zwierzęcego i roślinnego.
Występujące w przyrodzie kamienie szlachetne nie mają na tyle dobrze wykształconych
kryształów, aby mogły znaleźć zastosowanie w jubilerstwie. Swoją formę, wspaniały blask
i połysk uzyskują one dopiero po odpowiedniej obróbce, na którą składają się przede
wszystkim szlifowanie i polerowanie, ale także łupanie lub piłowanie. Wspaniałe efekty
świetlne można uzyskać na kamieniach szlachetnych przez utworzenie na nich sztucznych
ścianek.
Na kamieniach nieprzezroczystych i przeświecających wykonuje się szlif tak zwany kaboszon
lub też szlifuje się je w płytki.
Wyróżnia się następujące rodzaje szlifu kaboszonowego :
−
podwójny,
−
soczewkowaty,
−
prosty,
−
płaski,
−
pojedynczy,
−
wypukło – wklęsły.
Rys. 22. Różne formy kaboszonów [6, s.293]
Diamentowi nadaje się najczęściej szlif brylantowy. Kształt brylantu tworzą dwie ścięte
piramidy o wspólnej podstawie noszącej nazwę rondysty.
Górna część piramidy, tak zwana korona, zakończona jest u góry płaską ścianą zwaną taflą.
Poniżej rondysty znajduje się ostrosłup dolny, w idealnym szlifie cięty na 24 fasety. Jego
szczyt, zwany koletem, może być minimalnie ścięty i nosi wtedy miano koletu otwartego.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
20
Rys. 23. Idealny szlif brylantu [3, s. 82]
Szlif kasetkowy polega na naszlifowaniu na powierzchni kamienia licznych, drobnych
ścianek, zwanych fasetkami.
Rys. 24. Szlify kasetowe [6, s.294]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
21
Jedną z odmian szlifu fasetkowego jest szlif tabliczkowaty, w którym naroża naturalnego
ośmiościanu są zeszlifowane w różnym stopniu, a część górna, przybierająca kształt
kwadratu, znacznie silniej. Część dolna, mająca analogiczny kształt, jest o wiele mniejsza.
Rys. 25. Szlif fasetkowy tabliczkowaty [6, s.294]
Szlif rozetowy to taki szlif kamienia, gdzie cała powierzchnia zostaje pokryta znaczną
liczbą drobnych fasetek. Rozety o niewielkiej ilości fasetek mają nazwę rozet antwerpskich,
a rozety o większej ilości fasetek – rozet koronkowych. Przekrój tych kamieni maże być
kolisty, eliptyczny lub owalny.
Rys. 26. Szlif rozetowy [6, s.294]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
22
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
23
Rys. 27. Szlify wielościenne [6, s.300]
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak wygląda kamień oszlifowany w kaboszon?
2. Jakie znasz rodzaje szlifów kaboszonowych?
3. Jak wygląda szlif brylantowy?
4. Co to jest rondysta?
5. Co to jest faseta?
6. Jak oprawiamy kamień w cargę?
7. Jak wygląda oprawa kamienia, pełna?
8. Jak oprawiamy kamienie w korny?
9. Na czym polega wykonanie oprawy kamienia w koronkę?
10. Jakie kamienie oprawiamy w koronkę?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj oprawę kasetową i opraw kamień oszlifowany jako kaboszon.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykonać rysunek oprawy kasetowej,
2) wyciąć pasek blachy odpowiedniej szerokości,
3) wykonać opaskę dokładnie dopasowaną do kamienia,
4) wyrównać górną krawędź opaski,
5) wlutować opaskę w miejsce, gdzie ma być osadzony kamień,
6) włożyć kamień i zagnieść górne krawędzie kasety,
7) zaprezentować i omówić wykonanie ćwiczenia.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
24
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
materiały do rysowania i szkicowania,
−
kamień oszlifowany w kaboszon,
−
blacha srebrna na opaskę,
−
stanowisko do lutowania,
−
nożyce do cięcia blach,
−
pilniki,
−
młotek,
−
kowadełko,
−
zakuwacze,
−
pęsety,
−
imadełko.
Ćwiczenie 2
Wykonaj oprawę typu koronka dla kamienia o szlifie brylantowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykonać rysunek oprawy w tak zwaną koronkę,
2) z paska blachy zwinąć kastelek dopasowany do średnicy kamienia,
3) powycinać łapki (zęby) zgodnie z wykonanym rysunkiem,
4) włożyć kamień i pozaginać końce łapek,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
przybory do pisania,
−
przybory do rysowania,
−
kamień który ma być oprawiony w koronkę,
−
materiał do wykonania koronki,
−
palnik do lutowania,
−
nożyce do cięcia blachy,
−
pilniki,
−
młotek,
−
kowadełko,
−
pęsety,
−
frezy,
−
wiertła,
−
wiertarka,
−
zakuwacze.
Ćwiczenie 3
Opraw kamień w 4 kulki w sygnecie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykonać rysunek oprawy kamienia,
2) narysować na przedmiocie miejsce, w którym ma być osadzony kamień,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
25
3) wykonać gniazdo do osadzenia kamienia,
4) wykonać rylcem cztery wiórki w miejscach po przekątnej kwadratu,
5) zakuć wykonane wiórki w kuleczki tak by zachodziły na kamień,
6) zaprezentować i omówić wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
przybory do pisania,
−
przybory do rysowania,
−
kamień do zakucia,
−
materiał do wykonania oprawy,
−
rysiki,
−
wiertła,
−
frezy,
−
rylce,
−
zakuwacze,
−
młotek,
−
imadełko,
−
wiertarka.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić grupy, na jakie dzielimy kamienie jubilerskie?
2) określić rodzaje szlifów kamieni jubilerskich?
3) wymienić rodzaje szlifów kaboszonowych?
4) opisać, jak wygląda szlif brylantowy?
5) wskazać, gdzie w szlifie brylantowym jest; rondysta, tafla, kolet?
6) wymienić podstawowe formy oprawek kamieni?
7) opisać, jak wykonujemy oprawę kastową?
8) opisać, jak wykonujemy oprawę pełną?
9) opisać sposób osadzania kamieni w korny?
10) wyjaśnić, dlaczego kamienie o szlifie brylantowym oprawiamy w koronki?
11) uzasadnić kształt zakuwacza?
12) opisać, jak wygląda oprawa rzymska?
13) opisać, jak wykonujemy oprawę kamienia w tak zwany milgryf?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
26
4.3.
Klejenie i nitowanie kamieni
4.3.1. Materiał nauczania
Klejenie kamieni, technika klejenia
W ostatnim czasie ukazało się na rynku bardzo dużo taniej biżuterii, w której kamienie są
wklejone. Obecnie na rynku mamy szeroki wybór klei, które możemy dopasować i dobrać
w zależności od potrzeb. Kleje stosowane w jubilerstwie powinny charakteryzować się dobrą
przyczepnością do gładkich powierzchni oraz przeźroczystością. Wklejanie kamieni zastępuje
bardzo pracochłonny proces oprawiania ich w korny, co znacznie obniża koszt gotowego
wyrobu, a jednocześnie trwale mocuje kamień w biżuterii. Wadą tej metody jest to, że
podczas wykonywania napraw związanych z lutowaniem lub powiększaniem, na przykład
pierścionka, kamienie wypadają.
Każdy producent kleju podaje dokładną instrukcję, jak należy wykonać operację klejenia.
Cechą wspólną jest sposób przygotowania powierzchni sklejanych. Muszą być czyste,
odtłuszczone i suche. Kolejne kroki należy wykonywać zgodnie z zaleceniami producenta.
Szczególną uwagę należy zwrócić na czas wiązania kleju. Proces klejenia jest bardzo prosty,
a wykonany starannie i dokładnie, daje pozytywne efekty.
Nitowanie kamieni, technika nitowania
Perły oraz okrągłe korale przewierca się „na wylot” i przymocowuje do podłoża nitem.
Inny, znacznie lepszy system, polega na wywierceniu w perle płytkiego kanału, zwężonego
nieco przy wylocie i nasadzeniu jej na rozcięty wzdłuż nit z klinem. Wepchnięcie perły
powoduje wepchnięcie klinu, który rozchylał na boki części nitu i umocowuje ją trwale
w otworze.
Rys. 28. Oprawa „na wylot” i „na klin” [3, str. 88]
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
27
Błędy występujące przy oprawianiu kamieni, sposoby ich unikania i usuwania
Proces zakuwania kamienia jest ostatnią czynnością podczas wykonywania wyrobu.
Zakuwanie wymaga dużej precyzji, staranności, cierpliwości i doświadczenia. Może się
zdarzyć, że przy nieodpowiednim lub zbyt silnym uderzeniu kamień pęknie. Zdarzają się
przypadki ułamania łapki w oprawie typu koronka lub złamania wiórka w oprawie w korny.
Przy zakuwaniu kamieni w kastelki może wystąpić obicie kamienia lub jego zarysowanie.
Jeżeli pomimo zachowania wszystkich wymogów ostrożności wystąpi usterka, to musimy ją
usunąć. W przypadku pęknięcia lub pobicia kamienia, należy go wymienić na nowy.
Zarysowany kamień musimy wyjąć, na nowo wypolerować i z powrotem założyć. Pęknięta
lub złamana łapka musi być wylutowana. Kamień należy wyjąć, łapkę dolutować, wyrób
wytrawić, oczyścić, wypolerować i zakuć ponownie kamień.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakich przypadkach stosujemy technikę nitowania kamieni do wyrobów?
2. Jakie znasz sposoby nitowania kamieni?
3. W jaki sposób nituje się kamień na klin?
4. Jakie błędy mogą powstać przy oprawianiu kamieni?
5. Jak usuwamy błędy powstałe podczas zakuwania kamieni?
4.3.3 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opraw kamień na nit.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykonać rysunek oprawy kamienia na nit,
2) wywiercić otwór w kamieniu (bursztyn), dopasowany do średnicy nita,
3) wykonać nit,
4) dopasować miejsce umocowania kamienia,
5) wywiercić otwór w przedmiocie, do którego wstawiamy kamień,
6) zanitować kamień,
7) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
przybory do pisania,
−
przybory do rysowania,
−
blok rysunkowy formatu A4,
−
bursztyn do oprawienia,
−
przedmiot do którego wstawiamy bursztyn,
−
drut do wykonania nitu,
−
wiertarka,
−
wiertło,
−
młotek,
−
kowadło.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
28
Ćwiczenie 2
Opraw kamień na klin.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z oprawą kamienia na klin,
2) narysować projekt wykonania tej oprawy,
3) w kamieniu do zamocowania wywiercić odpowiedni otwór,
4) do przedmiotu, gdzie wstawiony ma być kamień, wlutować nit,
5) przygotować klin,
6) naciąć nit,
7) wykonać klinowanie kamienia,
8) przedstawić i zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
przybory do pisania,
−
przybory do rysowania,
−
blok rysunkowy formatu A4,
−
kamień do zamocowania,
−
przedmiot do wstawienia kamienia,
−
materiał na nit i klin,
−
wiertarka,
−
stanowisko do lutowania,
−
piłka jubilerska,
−
pilnik,
−
szczypce.
Ćwiczenie 3
Wykonaj, według załączonego szkicu rozmieszczenia kamieni ich oprawę.
Szkic do ćwiczenia 3, jak należy rozmieścić kamienie do oprawy
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować materiały i narzędzia do wykonania ćwiczenia,
2) wykonać gniazdo do osadzenia kamieni,
3) umieścić kamienie w gniazdach,
4) obrócić płaskim rylcem trójkąt powstały po wykonaniu gniazd,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
29
5) wykonać rylcem trzy wiórki,
6) zakuć wykonane wiórki w kulki tak żeby zachodziły na kamień,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
−
przybory do pisania,
−
przybory do rysowania,
−
blok rysunkowy formatu A4.
−
kamień do zakucia,
−
materiał do wykonania oprawy,
−
rysiki,
−
wiertła,
−
frezy,
−
rylce,
−
zakuwacze,
−
młotek,
−
imadełko,
−
wiertarka.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak
Nie
1) uzasadnić stosowanie i upowszechnienie techniki osadzania kamieni przez
wklejanie?
2) opisać czynność wklejania kamieni?
3) osadzić kamień metodą „na nit”?
4) opisać metodę oprawiania kamieni „na klin”?
5) wymienić błędy jakie mogą powstać przy oprawianiu kamieni?
6) podać sposoby usuwania błędów powstałych w czasie zakuwania kamieni?
7) opisać, jak wklejamy kamienie?
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
30
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Wpisz imię i nazwisko na kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących oprawiania kamieni jubilerskich.
5. Zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 są to zadania wyboru wielokrotnego
i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa; zadanie 6, jest to zadania z luką, w zadaniach
15, 16, 17, 18, 19, 20, narysuj lub udziel krótkiej odpowiedzi.
6. Zadania rozwiązuj tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
−
w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź X (w przypadku
pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić
odpowiedź prawidłową),
−
w pytaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone miejsce,
−
w zdaniach do uzupełnienia wpisz brakujące wyrazy.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności:
−
I część – poziom podstawowy – (pytania 1 – 14),
−
II część – poziom ponad podstawowy – (pytania 15 – 20).
9. Jeśli udzielenie odpowiedzi na któreś pytanie będzie Ci sprawiało trudność, to odłóż jego
rozwiązanie na później i rozważ ponownie gdy zostanie Ci czas wolny.
10. Na rozwiązanie testu masz 90 min.
Powodzenia
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
31
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Rodzaj oprawy do kamienia dobieramy w zależności od:
a) materiału w którym ją wykonujemy,
b) szlifu kamienia,
c) masy oprawy,
d) techniki zakuwania.
2. Do kamieni pochodzenia zwierzęcego zaliczamy:
a) perły,
b) marmur,
c) diamenty,
d) szkło.
3. Kamienie jubilerskie szlifujemy w celu:
a) nadania piękna i blasku,
b) zmiany ich barwy,
c) zmniejszeniach ich masy,
d) osuszenia kamienia.
4. Kaboszon to rodzaj:
a) narzędzi do zakuwania,
b) kamieni jubilerskich,
c) młotków,
d) mikroskopu.
5. Oprawę pełną stosujemy do :
a) kamieni o szlifie kaboszonowym,
b) pereł,
c) kamieni o szlifie brylantowym,
d) kamieni pobitych.
6. W koronki oprawiamy kamienie o .................................. szlifie.
7. Oprawki do kamieni jubilerskich wykonujemy przy stanowiskach:
a) złotniczych,
b) do topienia,
c) do walcowania,
d) do kucia.
8. Przy zakuwaniu kamieni używamy:
a) walcarki,
b) zakuwacza,
c) wiertła,
d) palnika.
9. Prace wykańczające przy oprawkach to:
a) lutowanie,
b) zgniatanie,
c) polerowanie,
d) malowanie.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
32
10. Wklejanie kamieni jest stosowane:
a) w wyrobach tanich,
b) w wyrobach drogich,
c) w oprawie diamentów,
d) w oprawach kamieni organicznych.
11. Rondysta znajduje się w szlifie:
a) kaboszonowym,
b) skośnym,
c) brylantowym,
d) owalnym.
12. Bursztyn to kamień jubilerski pochodzenia:
a) wulkanicznego,
b) roślinnego,
c) hutniczego,
d) biologicznego.
13. Koletem nazywamy:
a) przyrząd do skrawania,
b) rodzaj szczypiec,
c) czubek ostrosłupa w szlifie brylantowym,
d) część łańcuszka.
14. Zakuwacz to:
a) część oprawy kamienia,
b) rodzaj młotka,
c) przyrząd do zakuwania kamieni,
d) część kamienia o szlifie brylantowym.
15. Opisz sposób wykonania oprawy kasetowej dla kamienia o szlifie kaboszonowym.
16. Wykonaj rysunek oprawy w korny w podziałce 10 : 1 dla kamienia o szlifie brylantowym,
którego średnica wynosi 3 mm.
17. Opisz sposób wykonania oprawy kamienia w łapki.
18. Opisz sposób frezowania gniazd pod kamienie w oprawie kanałowej oraz sposób
zakuwania w niej kamieni.
19. Opisz, jak zakuwamy kamień w korny.
20. Narysuj, jak wykonujemy oprawę perły za pomocą klinowania.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
33
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
„Oprawa kamieni jubilerskich”
Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania, wykonaj rysunki i udziel
krótkiej odpowiedzi
Nr
zadania
Odpowiedź
Punkty
1
a
b
c
d
2
a
b
c
d
3
a
b
c
d
4
a
b
c
d
5
a
b
c
d
6
7
a
b
c
d
8
a
b
c
d
9
a
b
c
d
10
a
b
c
d
11
a
b
c
d
12
a
b
c
d
13
a
b
c
d
14
a
b
c
d
15
16
17
18
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
34
19
20
Razem:
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
35
6. LITERATURA
1. Badora K., Waszkiewicz S.: Rysunek zawodowy dla ślusarza artystycznego. WSiP,
Warszawa 1984,
2. Dylak T.,W.: Złotnik zawód jakich mało, PWN, Warszawa 1984,
3. Gradowski M.: Dawne złotnictwo technika i terminologia, PWN, Warszawa 1984
4. Jobkiewicz M., Kubica J.: Metale szlachetne, Wyd. Libra, Warszawa 1983
5. Knobloch m.: Złotnictwo.WNT, Warszawa 1977
6. Maślankiewicz K.: Kamienie szlachetne, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1983
7. Zastawniak F.: Złotnictwo i probiernictwo. WPLiS, Warszawa 1957
Internet
Strona aktualna na dzień 30 maja 2006:
−