1 ) Wprowadzenie:

Współcześnie w badaniach nad rodziną dominuje podejście systemowe, wg którego rodzina to „złożona, zintegrowana całość charakteryzująca się zorganizowanymi zworami interakcji, któr przybierają cyrkularna formę”. Pozwala to zaobserwować zmiany w podsystemach rodzinnych : małżeńskim i rodzicielskim.

Zmianie podlega struktura oraz układ ról i pozycji członków rodziny, a tym samym systemy oddziaływań wzajemnych członków rodziny ( wzór: X = (y²- y):2, gdzie X = liczba systemów wzajemnego oddziaływania, y= liczba osób).

2) Dynamika i czynniki rozwoju w okresie wczesnej dorosłości:

• W okresie dorosłości najważniejszym czynnikiem rozwojowym jest aktywność samej jednostki, a wskaźnikiem rozwoju są zmiany ujawniające się w działaniu.

• W obrębie rodziny jej aktywność jest podporządkowana wymaganiom m.in. pełnionych ról.

• Przez aktywność kształtowana jest osobowość jednostki, ale sama aktywność również podlega kształtowaniu.

• Zmiany w aktywności wynikają ze zmiany stylu życia w tym okresie.

• Z początku aktywność wynikająca z pełnionych ról rodzinnych charakteryzuje się niskim stopniem organizacji, gdyż jednostka nie ma przyswojonych wzorów zachowań ani wystarczającej wiedzy na ich temat. Później czynności przybierają formę schematów dynamicznych (poznawczych i czynnościowych).

Schemat dynamiczny wg Tomaszewskiego: system czynności utrwalony w podmiocie działającym albo utrwalone wyniki tych czynności, schematyczne obrazy czy reprezentacje rzeczywistości.

Jest to to samo, co wg Piageta schemat asymilacyjny - w toku rozwoju schematy te obejmują coraz więcej rodzajów czynności o coraz bardziej złożonym i zinterioryzowanym charakterze.

• Wraz ze wzrostem doświadczenia, część czynności ulega automatyzacji.

Znaczenie aktywności w rozwoju psychicznym - teorie:

1. M. Tyszkowa - Koncepcja rozwoju psychicznego w ontogenezie:

Istnieje związek między rozwojem jednostki a rodziną, który rozważa się w kategorii zależności wzajemnej, a rozpatrywany jest w paradygmacie ekologicznym i psychologiczno - rozwojowym. Chodzi o wykrycie, w jaki sposób na człowieka oddziaływują różne sytuacje życiowe. Wszystkie te zjawiska i wydarzenia stanowią „ośrodki działalności ludzkiej”, które są nierozerwalnymi powiązaniami jednostki, środowiska i zachowania. Jednym z tych ośrodków jest rodzina, a w jej obszarze pełnienie ról rodzinnych, które oddziaływują na jednostkę w sposób długotrwały, różnorodny i rozłożony w czasie.

2. R. Havighurst:

Możliwość rozwoju jednostki wynika z realizowanych praktycznych zadań życiowych. Zadania rozwojowe (postawy i zachowania) muszą być realizowane w poszczególnych okresach rozwojowych. Zadania rozwojowe mają trzy źródła: w dojrzewaniu biologicznym, w kulturowej presji społeczeństwa (np. nauka czytania) i w osobistych wartościach i aspiracjach jednostki. W większości zadania rozwojowe wypływają z kombinacji tych źródeł.

Dla okresu 18-30/35 lat wyznaczone jest 8 zadań rozwojowych:

1. poszukiwanie partnera do małżeństwa

2. uczenie się życia z małżonkiem

3. rozpoczęcie życia rodzinnego

4. wychowywanie dzieci

5. prowadzenie domu

6. podjęcie pracy zawodowej

7. przyjmowanie obywatelskiej odpowiedzialności

8. znalezienie bliskich grup społecznych

3. E. Erikson:

Główne zadanie psychospołeczne wczesnej dorosłości - osiągnięcie „intymności”. Realizowane jest na bazie osiągnięcia w okresie adolescencji poczucia własnej tożsamości. „Intymność” osiągana jest w małżeństwie. Małżeństwo, rodzicielstwo i wybór kariery zawodowej, to zobowiązania określające miejsce jednostki w świecie dorosłych. Powinno się koncentrować na zaspokajaniu potrzeb drugiej osoby i czerpać z tego satysfakcję.

4. Levinson:

Zadaniem młodego mężczyzny (kobiet nie badał) jest kształtowanie intymnych związków z kobietą i zaakceptowanie odpowiedzialności wynikającej z rodzicielstwa. Decyduje to o ciągłości istnienia społeczeństwa.

3) Rodzicielstwo jako faza rozwojowa:

• Rodzinne zadania rozwojowe wyznaczają ramy wewnątrz których jednostki pełnią określone role.

• Płeć determinuje podjęcie roli ojca lub matki, a od uwarunkowań społeczno - kulturowych zależy sposób, w jaki będą wypełniane

• Na układ roli żony i matki składają się wyspecjalizowane role: gospodyni domowej, opiekunki, wychowawczyni, osoby integrującej życie rodziny, stałej partnerki seksualnej męża, partnerki towarzyskiej

• Na rolę męża i ojca: rola człowieka zabezpieczającego byt materialny rodziny, wykonawcy prac szczególnie ciężkich w gospodarstwie domowym, mniej (na ogół) zaangażowanego współwychowawcy dziecka, stałego partnera seksualnego żony, partnera zaspokajającego potrzeby emocjonalne członków rodziny, partnera towarzyskiego.

• Role rodziców zazębiają się ze sobą np. role wychowawcy lub partnerstwa i nie są niezmienne - treść zachowań rodzicielskich zmienia się z upływem czasu, jest zależna od kultury i środowiska.

• Istnieją 4 wzory aktywności wynikające ze stopnia uczestnictwa każdego z rodziców w określonych rodzajach aktywności rodzinnej:

1. komplementarność ról - daną czynność wykonuje czasem ojciec czasem matka

2. matrycentryczność - większość czynności rodzinnych wykonuje samodzielnie matka

3. patrycentryczność - -------------------------------||--------------------------------------- ojciec

4. partnerstwo - czynności te rodzice wykonują wspólnie

• Zmiany treści zachowań rodzicielskich (przedstawione przez Grupę Popierania Psychiatrii GAP)w czterech fazach:

1. Antycypacja: myślenie o rodzicielstwie (np. w trakcie ciąży), o znaczeniu rodzicielstwa dla nich, o tym jak będą wychowywać dziecko. Występuje potrzeba zmiany obrazu siebie z „dzieci rodziców” na „rodziców swoich dzieci”

2. Miesiąc miodowy: czas przystosowania i uczenia się - kształtowanie więzi z dzieckiem w ciągu kilku miesięcy po jego narodzinach (a zwłaszcza w pierwszym miesiącu), uczenie się nowej roli

3. Plateau: średni okres życia rodzicielskiego przypadający na dzieciństwo i dorastanie dzieci. W każdym okresie rozwoju dziecka rodzice adaptują do niego swoje zachowanie

4. Uwolnienie się: okres prowadzący do końca aktywnej roli rodzicielskiej np. po małżeństwie dziecka. W wypadku upośledzenia fizycznego lub psychicznego lub poczucia „bycia potrzebnym” dziecku, do uwolnienia się nie dochodzi.

3.1) Rola ojca:

• W niektórych społeczeństwach rola ojca jest odrzucana - np. mieszkańcy wysp Trobidanda i Arandowie nie łączą seksu z ciążą i uważają, że seks jest tylko dla przyjemności - jako dowód podają fakt, że czasem kobiety zachodzą w ciążę nawet, gdy mąż przez wiele miesięcy poza domem…

• Rola ojca nie jest uwarunkowana biologicznie, tylko psychologicznie i społecznie. Dawniej rola mężczyzn polegała jedynie na zaspokajaniu potrzeb materialnych rodziny, a nie na tworzeniu więzi z dzieckiem.

Współcześnie specyfika ról matki i ojca nie zanika, jednak ulega modyfikacji w kierunku komplementarności i koordynacji.

• Mężczyzna może podjąć role ojca już w okresie ciąży partnerki poprzez włączenie go w fizjologiczne i psychologiczne aspekty ciąży np. poprzez uczestniczenie w porodzie, gdyż ojcowie na zdarzenie narodzin reagują niezwykle emocjonalnie i uważają je za przełom w ich życiu. Niektórzy mężczyźni uczucia tego doświadczają dopiero podczas narodzin drugiego dziecka - jest to tzw. „syndrom drugich narodzin”.

• Najtrudniejszy okres dla mężczyzn (kobiet też) przypada na 1. miesiąc życia dziecka - tzw. „miesiąc miodowy”, gdyż trzeba nauczyć się jak opiekować się dzieckiem i jak wejść w rolę rodzica.

• Współcześnie mężczyźni zdają sobie sprawę z konieczności tworzenia więzi emocjonalnej z dzieckiem , jednak udział ojca w czynnościach opiekuńczych i zabawowych wzrasta wraz z wiekiem dziecka.

• Współcześnie wciąż dominuje matrycentryczość, wyjątek : rodziny z dwojgiem dzieci - zwiększa się wymienność. Współcześnie ojcowie uważają, że miłość do dziecka pomaga im w czynieniu czynności opiekuńczych i zmienia się u nich system wartości (wzrost ważności wartości rodzinnych w stosunku do pozarodzinnych).

3.2 Rola Matki:

• Rola matki należy do kategorii ról społecznie ważnych i cenionych - tradycyjnie polega a wychowywaniu dzieci i opiece nad nimi. Obecnie wzbogacona jest o pełnienie roli zawodowej.

• Dwa modele roli kobiecej wg Makiełło:

1. zgodny z tradycją pokoleń - kobieta jako żona i matka

2. model obywatelsko - zawodowy - udział kobiety w życiu zawodowym, gospodarczym, społecznym, a funkcje rodzinne zostają ograniczone i przeniesione na instytucje społeczne.

• Współcześnie wciąż większość funkcji opiekuńczo - wychowawczych przypada na kobietę (zarówno w mieście, jak i na wsi).

• II faza życia rodziny (od momentu narodzin dziecka) jest przez 1/3 badanych uważana za najtrudniejszą. Małżonek przestaje być wtedy najważniejszy, na dalszy plan schodzi troska o niego, dbałość o wygląd, następuje osłabienie więzi emocjonalnej i seksualnej małżonków. Wiele kobiet zaniedbuje rolę żony na rzecz roli matki.

• W „miesiącu miodowym” młode matki odczuwają niepokój, niepewność mają trudności z wykonywaniem czynności i koordynacją. W 2. miesiącu życia dziecka nowe czynności pełnione przez matki zostają skoordynowane i uwewnętrznione.

• Pod wpływem macierzyństwa u kobiet zachodzą zmiany w życiu emocjonalno- motywacyjnym oraz w ich systemie wartości.

3.3 Przejście od małżeństwa do rodzicielstwa jako ważne wydarzenie życiowe:

• Okres przejścia do rodzicielstwa obejmuje czas między zajściem w ciążę a pierwszymi miesiącami posiadania dziecka.

• Większość badaczy podkreśla negatywne zmiany w tym okresie (np. stres i wstrząs w trakcie ciąży i po porodzie, zaburzenia psychiczne u kobiet a czasem nawet mężczyzn). Z drugiej strony dla obojga rodziców okres ciąży i nowe rodzicielstwo dają rozwojową szansę do wzrostu i poczucia integracji osobowości i stawania się dorosłym.

• Wg Hill'a (1949) każdy przyrost lub zmniejszenie się liczby członków rodziny powinien być określany jako „kryzys”. Późniejsze badania określiły przejście do rodzicielstwa jako fazę rozwojową i stwierdzały pozytywne zmiany u rodziców.

• Powody, dla których powyższe dane są sprzeczne:

1. we wcześniejszych badaniach stosowano wywiady, nie kwestionariusze

2. motywy posiadania dziecka mogły wpływać na to, w jaki sposób rodzicielstwo było spostrzegane np. czy dziecko było planowane czy nie, czy było objawem miłości czy chęcią spełnienia obowiązku itd.

3. różnice w statusie społeczno - ekonomicznym

• Mężczyźni i kobiety doświadczają rodzicielstwa w inny sposób - np. zwłaszcza matki wykształcone odbierają rodzicielstwo i związane z nim wymagania jako zabierające ich czas i energię oraz powodujące przerwę w ich życiu zawodowym.

• Udział mężczyzny w zadaniach rodzinnych koreluje pozytywnie z ich własną i ich żon małżeńską satysfakcją.

• Przejście od małżeństwa do rodzicielstwa kobiety doświadczają inaczej niż mężczyźni (to jest częściej wykazują niezadowolenie).

• Badania Bauera (przeprowadzone na 13 parach) pokazały, że małżeństwa akceptujące zmiany, zredukowały swoje wymagania albo podkreślały ich pozytywny aspekt np. problemy seksu stawały się ważne dopiero po jakimś czasie po porodzie.

Badacz stwierdził również, że w 2/3 par istnieje tradycyjny podział ról i większość kobiet nie uważa tego za ograniczające.

Jego badania pokazały, że ta sama zmiana może być różnie postrzegana przez rożne pary.

• W okresie tym zdarza się, że zmienia się cała osobowość rodzica.

Turner wyjaśnia to w teorii fuzji osoba-rola: role, które stają się głęboko związane z osobą oddziałują na kształtowanie osobowości. Np. urodzenie pierwszego dziecka jest bardzo burzliwym okresem, w którym dochodzi do tworzenia i integracji nowych ról i stosunków, a napięcie powstałe w czasie pełnienia nowej roli dostarcza szczególnych okazji do zmiany osobowości.

• Antonucci i Mikus również zgadzają się z tym, że w okresie przejścia do rodzicielstwa zachodzą zmiany w osobowości, gdyż funkcjonowanie w roli rodzicielskiej wymaga zmiany poglądów w wielu kwestiach np. dotyczących postaw wychowawczych, co może wpływać na rozwój dorosłych.

• Rodzicielstwo oddziałuje na rozwój dorosłych, tak jak i na rozwój dzieci, a sposób funkcjonowania w rolach rodzicielskich jest w dużym stopniu zależny od jakości małżeństwa.

• Ludzie reagują w odmienny sposób na role rodzicielskie, co jest zależne od klasy społecznej, płci, rodziny, pochodzenia i uprzednich doświadczeń, temperamentu dziecka, stosunków małżeńskich i rodzicielskich, czasu narodzin dziecka w cyklu życia dorosłego, przebiegu ciąży i porodu, cech osobowości przed rodzicielstwem.

• Wyobrażenie „możliwego ja” - wyobrażenie siebie w przyszłej roli przed jej pełnieniem Wg Antonuciego i Mikusa jest to poznawcza manifestacja celów, aspiracji, motywów, lęków i zagrożeń, a wg Shereshefsky'ego i Yarrow'a jest to zdolność kobiet w ciąży do „wizualizacji” siebie jako matki.

Prawdopodobnie „możliwe ja” generuje zmiany w osobowości dorosłego.

Narodziny pierwszego dziecka są okresem próby, w którym można skonfrontować „możliwe rodzicielskie ja” do aktualnego rodzicielskiego „ja”.

W okresie przejścia do rodzicielstwa dorośli mają podwyższone „ja” świadome.

• Urodzenie pierwszego dziecka przed okresem 18 roku życia matki koreluje ze zmniejszeniem osobistej skuteczności w sprawach społeczno-ekonomicznych i wychowawczych.

• Nie da się określić, czy w okresie tym występuje odczuwanie kryzysu, stresu, depresji, gdyż dane są niespójne. Można za to zaobserwować zwiększanie się dojrzałości osobowej i odpowiedzialności oraz zmniejszanie się egocentryzmu.

3.4 Przejście do drugiego rodzicielstwa:

• Badacze są zdania, że kolejne przejście do rodzicielstwa powinno być bardziej stabilnym okresem rodzicielskiego funkcjonowania, jednak stabilność ta jest względna, gdyż szybki rozwój dziecka wymaga nieustającego przystosowywania się rodziców do zmieniającej się sytuacji.

• Kreppner i in. wyróżniają trójfazowy proces przechodzenia rodziny od systemu trzyosobowego do systemu czteroosobowego - fazy te wynikają z interakcji cech strukturalnych wewnątrz rodziny i rozwojowych zmian u drugiego dziecka w ciągu dwóch pierwszych lat jego życia:

1. Faza I: problem - ustalenie nowego sposobu zarządzania domem rodzinnym, czyli opiekowanie się drugim dzieckiem przy niezaniedbywaniu pierwszego. Rodzice muszą inaczej dzielić się obowiązkami wobec dzieci tworząc wewnątrz rodziny nową „ekonomię” interakcji matka-dziecko i ojciec-dziecko. W tej fazie szczególnie ważna staje się rola ojca (powinien stanowić ulgę dla matki).

Istnieją trzy sposoby wspierania się rodziców w tej fazie:

- wzajemna wymiana i dublowanie siebie nawzajem

- ojciec zajmuje się pierwszym dzieckiem, a matka tworzy intymną diadę z drugim

- ojciec przejmuje większą odpowiedzialność za gospodarstwo domowe, a matka za opiekę nad obojgiem dzieci.

2. Faza II: przekazywanie podstawowych zasad zachowania społecznego drugiemu dziecku i kierowanie nowymi problemami związanymi z interakcją rodzeństwa

3. Faza III: wzrost stabilności subsystemów: rodzice i dzieci. Rodzice zaczynają doświadczać bycie rodzicami dwojga dzieci i nie pozostają z nimi w oddzielnych interakcjach

• Rodzina jest mechanizmem nieprzerwanego równoważenia

• Werner: bieg zmian w rodzinnym organizmie jest charakteryzowany przez zasadę orthogenezy (dyferencjacja, specjalizacja i hierarchiczna integracja). Rodzina stale poszukuje nowego równoważenia między integracją nowych członków a zmianą starych wzorów interakcji i strategii rozwiązywania problemów.

---