Różowe lata 70. Ekspansja nurtu lie [sic!] span doprowadza do krytyki i odrzucenia utrwalonych
twierdzeo, mówiących że: 1) rozwój psychiczny dokonuje się tylko w pierwszej tercji
1
życia, 2)zmiany
inne niż ‘progresywne’ nie wchodzą w krąg zainteresowania psychologii rozwojowej. Dzisiaj
szczęśliwie wiemy, że w ów krąg wchodzi „opis, wyjaśnienie i modyfikowanie wewnątrzosobnyczych
zmian zachowania w ciągu całego życia oraz różnic międzyosobniczych w zakresie tych zmian”
(Baltes, Reese 1984). Słowo ‘zmiana’ ma szerszy zakres niż ‘rozwój’, a ponadto akcentuje rolę
regresu, jako drugiego składnika każdej reorganizacji zachowania.
Psychologia biegu życia to coś więcej niż psychologia rozwojowa, ba! to ona właśnie prowadzi do
nowego pojmowania przedmiotu psychologii ogólnej, którym nie jest już jakiś tam podmiot
czynności, jest nim teraz Podmiot Biografii! Z niej to można wyłuskad „ponadczynnościowy” układ
regulacji zachowania.
Wyróżnia się 3 czynniki rozwoju: dziedziczenie, środowisko oraz indywidualnośd i aktywnośd
jednostki. Ten ostatni, zwany inaczej czynnikiem podmiotowym, był zgodnie ignorowany, co najmniej
do lat 80. A przecież wykorzystanie zasobów jednostki ma istotną wartośd ponadindywidualną i
kulturotwórczą. Stąd:
Wiedza autokreacyjna może wspomagad wykorzystywanie przez jednostkę posiadanych rezerw
rozwoju. Obejmuje bowiem informacje sprzyjające lepszemu:
a) Rozumieniu przez jednostkę uwarunkowao własnego rozwoju i własnego wpływu na ten
rozwój
b) Samopoznaniu,
c) Ocenie wartości osobotwórczej wykonywanych czynności,
d) Projektowaniu i realizacji kroków na rzecz własnego (a także cudzego) rozwoju,
e) Wykorzystywaniu na rzecz rozwoju codziennych doświadczeo życiowych,
f) Itp.
Rozwój człowieka badano trojako: scjentystycznie (dla zaspokajenia ciekawości i rozwijania kariery
jajogłowych), instytucjonalnie (dla szkolnictwa, opieki spolecznej, propagandy nazistowskiej,etc.) oraz
podmiotowo – z myślą o potrzebach samej rozwijającej się jednostki. Ta ostatnia zdecydowanie
najrzadsza; najbliższajest postawie psychologów klinicznych oraz ipsatywnemu
2
ukierunkowaniu
niektórych badao nad rozwojem.
1
tercja -cji, lm -cje,
ż
1. muz.
«odległość między dwoma dźwiękami równa trzem (tercja mała) lub czterem (tercja wielka) półtonom»
2. poligr.
«stopień pisma równy szesnastu punktom typograficznym»
3. rel.
«część modlitwy brewiarzowej odmawiana do południa (pierwotnie w trzeciej godzinie dnia licząc od świtu)»
4. sport.
«każda z trzech części meczu hokejowego, trwająca dwadzieścia minut»
5. sport.
«trzecia pozycja obronna w szermierce na szable, chroniąca bok przed cięciem»
6. arch.
«sześćdziesiąta część sekundy»
7. arch.
«trzecia klasa w szkole»
2
Zmierza do poznania, jakie cechy mają w procesie rozwoju danej osoby charakter centralny i wpływają na
organizację całego ich kompleksu; co się zmienia, a co konsekwentnie trwa (Lerner 1976)
Dla Pietrasioskiego orientacja podmiotowa to „poszukiwanie i badanie problemów poznawczych i
ułatwianie rozwiązywania problemów praktycznych, wyrastających przed jednostką jako
współtwórcą swej drogi życiowej i rozwoju.”
3
Obok świadomych decyzji i działao należy tu uwzględnid
uboczne, niezamierzone efekty osobotwórczych samodzielnych decyzji i czynności. „Celem orientacji
podmiotowej jest tworzenie systemu wiedzy autokreacyjnej, wzbogacającej istniejącą wiedzę na
temat rozwoju psychicznego człowieka o perspektywę poznawczą i pragmatyczną: a) samego
podmiotu rozwoju b)badacza, który pragnie wspierad ów podmiot w rozwiązywaniu przezeo
problemów autokreacyjnych”
4
; obok tematów podejmowanych przez podmiot dostrzega on te, z
których laik nie widzi. Niespecyficzna wiedza autokreacyjna to wiedza o uwarunkowaniu przez
czynniki, na które jednostka nie ma wpływu (dziedzicznośd,wychowanie,itp.), specyficzna –
odpowiadającej na pytanie, jakie działania autonomiczne samej jednostki i w jakich warunkach
wywierają określony wpływ na jej drogę życiową i rozwój.
Następujące czynniki: Urabianie, czyli formowanie przez dziedziczenie i środowisko (otoczenie
formujące), autokreacja – współformowanie przez jednostkę własnej drogi życiowej i osobowości
oraz podmiot (ciało+osobowośd+życie psychiczne), wraz z ich wzajemnymi interakcjami tworzą
razem układ formujący. Najważniejsza tutaj jest aktywnośd samego podmiotu dzialąca się na:
wymuszoną przez otoczenia oraz mniej lub bardziej autonomiczną. Wbrew Skinnerowi, jednostkę
stad na samoregulacją, a społeczeostwo zostawia jej wybór działania, czasem nawet nagradza za
porzucenie naśladownictwa.
Autokreacja (współformowanie, współtworzenie) może byd intencjonalna oraz spontaniczna
(uboczne, niezamierzone skutki osobotwórczych autonomicznych zachowao podmiotu). Jest czymś
naturalnym, ale jej rola jest skromniejsza od urabiania. Zawsze poddana urabianiu jednostka może
jednak dzięki zdolności do współformowania (i marginesie swobody):
1. kooperowad pozytywnie z korzystnym czy niekorzystnym oddziaływaniem urabiającym oraz
przyczyniad się do jego większej skuteczności przez własne zaangażowanie emocjonalne,
gorliwośd, inicjatywę.
2. Kompensowad niedoskonałośd procesu urabiania, np. przez douczanie się poza szkołą.
3. Przekraczad wyniki i cele urabiania poprzez wykraczającą poza jego repertuar realizację
nowych wartości. Może to prowadzid do wzbogacania zastanej kultury.
4. Przeciwstawiad się określonym oddziaływaniom, tzn. uchylad się od narzucanych zadao
formujących, np. poleceo niezgodnych z etyką.
3
Przykłady takiego podejścia: popularne poradniki, analiza transakcyjna.
4
Cel z perspektywy naukowej to zarówno poszukiwanie nowej wiedzy, jak i systematyzacja i strukturyzacja
wiedzy rozproszonej w pracach o orientacji scjentystycznej i instytucjonalnej, a mogącej zwiększad kompetencję
jednostki w jej pracy nad własnym rozwojem.
5. Rewidowad wyniki urabiania, np. odrzucad pewne wpojone poglądy i wartości na rzecz
innych.W zależności od treści tego procesu, może on prowadzid zarówno do rozwoju
moralnego i intelektualnego, jak i do regresu.
Zastrzeżenie: potrzeba intencjonalnej autokreacji jest mocno uzależniona od środowiska
społecznego, w którym jednostka się wychowała. Mozart nie byłby wielkim kompozytorem, gdyby od
wczesnych lat nie miał totalnie stymulującego środowiska, biedak nie byłby biedakiem, gdyby takowe
miał. Implikuje to brak prawa do zarzucania jednostkom z niższych warstw społecznych lenistwa i
braku ambicji jako jedynych przyczyn status quo.
Świadomośd wpływu na swoje życie i rozwój (autokreacja intencjonalna) jednostka uzyskuje w wieku
dorastania. Wcześniej jednak posługuje się autokreacją spontaniczną: dobiera sobie pewne formy
zabawy, sytuacje, elementy środowiska. Możemy więc wyszczególnid dwa okresy ewolucji podmiotu:
- przedrefleksyjny, będący koniecznością; duża zależnośd od oddziaływao zewnętrznych; okres
najważniejszy dla formacji osobowości. Stąd paradoks: „jednostka staje się zdolna do świadomego i
kompetentnego kierowania własnym rozwojem, gdy jest już w znacznej mierze uformowana przez
procesy pozostajace poza jej wiedzą i świadomą kontrolą.” Okres ten wpływa bowiem na percepcję,
wybór problemów autokreacyjnych oraz nieświadomośd pewnych zagadnieo.
- refleksyjny: „będący nie zawsze należycie wykorzystywaną szansą na pełną dystansu ocenę
własnego losu i osiągnięcie kompetencji biograficznej, pozwalającej jednostce oceniad i formowad
otoczenie oraz siebie z wykorzystaniem głębokiej wiedzy i mądrości.”
Problem: jednostka wkraczająca w refleksyjną fazę życia nie jest w stanie odpowiedzied na pytanie,
dlaczego jest taką, jaką jest. Nie sprzyja temu ani system kształcenia, ani zaabsorbowanie
zdobywaniem pozycji społecznych i konkretnych dóbr. Pomocne są za to lektury i fachowa
konsultacja. Także zadaniem orientacji podmiotowej jest przezwyciężenie tego deficytu wiedzy i
pomocy zewnętrznej niezbędnych do samookreślenia się jednostki.
***
Autokreacja (intencjonalna) w wieku dojrzałym sprowadza się głównie do wykonywania
pragmatycznych „zadao życiowych” (małżeostwo,dzieci,praca), których rozwój osobowości jest
ubocznym skutkiem (autokreacja spontaniczna). Możliwości rozwoju zależą teraz w pewnej mierze
od kultury i zróżnicowania danego społeczeostwa.
Przy podejmowaniu ważnych decyzji życiowych podmiot kieruje się zasadą dyskontowania atutów,
która oznacza, że jednostka stawia na te zdolności własne i waruki zewnętrzne, które stwarzają
największe szanse powodzenia. Często implikuje to konflikt wyboru.
Wiek dojrzały jest okresem największej autonomii człowieka. Przeciętna jednostka posiada pewne
rezerwy wolnego czasu, środków materialnych i możliwości wyboru, które pozwalają na
wykorzystywanie potencjału. Niektóre osoby popadają w pracoholizm, na czym traci ich życie
rodzinne. Inne (większośd) tkwią w inercji, której przyczyn można upatrywad w:
1. znajdywaniu się pod presją wzorów przeciętności,
2. uznaniu, że dalszy rozwój nie jest potrzebny - ten bowiem pojmowany jest czysto
instrumentalnie,
3. niewpojenia przez dom i szkołę nawyków samokształcenia i samowychowania,
4. opartym na obserwacji ludzi niespecjalnie zdolnych stwierdzeniu, że sukces w jakiejś
dziedzinie wymaga poświęcenia innych sfer życia. Poprawia to samopoczucie konsumenta o
ograniczonych ambicjach.
5. ignorowaniu osobotwórczej roli codziennych czynności, postaw, stereotypów myślowych. W
ten sposób nieświadomie uformowana sztywna osobowośd podmiotu może byd zagrożeniem
dla bardziej wystawionego na wszelakie inspiracje dziecka jego.
6. bagatelizacji i zaburzonego odbioru (zwykle pośrednich, ograniczonych przez konwenanse)
sygnałów otoczenia na temat swych wad i potrzeby rozwoju, zakładając, że biorą się one z
niechęci lub złego humoru.
7. braku antycypacji przyszłych kłopotów, wynikających z zatrzymania się w rozwoju. Jeśli
nawet przy pojawieniu się symptomów (konflikty interpersonalne, niepowodzenia w pracy,
depresja,itp.) jednostka uświadomi sobie ich przyczyny , próba zmian skazana jest zwykle na
porażkę z powodu braku kompetencji.
8. zbyt późno przychodzącej mądrości/kompetencji biograficznej, rozumianej jako umiejętności
współtworzenia przez jednostkę własnego życia i rozwoju w sposób coraz bardziej światły i
systemowy.
9. ponoszeniu ujemnych konsekwencji swego zatrzymania się w rozwoju duchowym.
Bum: Przekraczanie powyższych ograniczeo w większym stopniu zależy od zmian natury społeczno-
ekonomicznej niż od wiedzy autokreacyjnej, one to bowiem przede wszystkim uruchamiają
motywację rozwoju.
Kompetencja biograficzna wyłania się z wiedzy ponadindywidualnej (potocznej i naukowej) oraz
indywidualnej wiedzy autokreacyjnej. Jej nabycie uniemożliwia zakorzeniony fatalizm i przekonanie o
determinizmie. Kompetencja ta łączy wiedzę z myśleniem biograficznym, ukierunkowanym na
rozwiązywanie problemów autokreacyjnych w sposób systemowy, w powiązaniu z kontekstem
biograficznym.
Myślenie biograficzne ma za swój przedmiot drogę życiową podmiotu i jego rozwój. W zależności od
orientacji temporalnej i celu ma ono postad:
1. Przynoszącej nową samowiedzę refleksji nad przeszłością skoncentrowanej na analizie
przemian własnego układu formującego (dlaczego jestem, jaki jestem? dlaczego robiem
zawsze to co zechcem?)
2. Oceniania teraźniejszości w świetle przeszłości i wymagao antycypowanej przyszłości.
3. Prognozowania przyszłości, szczególnie odległych efektów osobotwórczych aktualnego trybu
życia i repertuaru codziennych czynności.
4. Projektowania przyszłości. Poza ‘pracą nad sobą’: modyfikacja aktualnych czynności
przedmiotowych i hedonistycznych w kierunku aktywności o większych ubocznych walorach
osobotwórczych.
W związku z powyższym, główne funkcje myślenia biograficznego to pogłębianie rozumienia
własnego życia, jego uwarunkowao i możliwości formowania oraz przygotowanie, podejmowanie i
ułatwianie realizacji kroków związanych z kierowaniem przez jednostkę własnym życiem i rozwojem.
Może się ono posługiwad tak zwerbalizowaną abstrakcją, jak i metaforami i obrazami
zapośredniczonymi w sztuce, religii, filozofii. Gdy wybiega w przyszłośd, wiąże się z opuszczeniem
obszaru pewnych
5
sytuacji i wkroczeniem w sferę wizji, prognoz i wyborów, których sprawdzenie się
nie może byd nigdy pewne.
Biorąc pod uwagę jednorazowośd życia [?], niepowtarzalnośd decyzji podejmowanych w sytuacji
niepewności, myślenie biograficzne wydaje się mniej kosztowne niż np. metoda „prób i błędów”. Jest
ono szczególnie ważne
6
dla regulacji biograficznej (odróżnianej od regulacji czynnościowej, doraźnej),
której funkcją jest maksymalizacja szans jednostki na osiągnięcie (lub utrzymanie) określonej jakości
życia.
Autorowi się sądzi, iż istotnym stymulatorem myślenia biograficznego jest przyjęcie następującej
zasady heurystycznej: niemal wszystko, co robimy, posiada efekty osobotwórcze (najczęściej zresztą
spostrzegane po czasie).
Dzisiaj podejście takie obserwujemy głównie w prowadzeniu tzw. zdrowego trybu życia.
Zadaniem psychologii jest pomoc rozwijającej się jednostce nie tylko poprzez znane już usługi
dydaktyczne i terapeutyczne, ale także przez…zwiększanie komptenecji biograficznej danej osoby
dzięki…kumulacjęiwiedzy autokreacyjnej, w której poszukiwaniu i systematyzacji pomoże…kompleks
pojęd w rodzaju biograficznej regulacji zachowania, współformowania się jednostki, myślenia
biograficznego, itd.
Przyszłośd jest nasza.
5
W znaczeniu: oczywistych, znanych, bezpiecznych i takichtam.
6
wraz z systemem wartości i presją otoczenia społecznego.