Magdalena Goryl

Przemysław Sitko

Gr. 3, II r. GEOGRAFIA

ŚLĄSK to kraina o trudnych do ustalenia granicach. Nawet mieszkańcy tego regionu zapytani o wydzielenie granic terytorialnych, podawaliby bardzo odmienny ich przebieg, nie wspominając już o obywatelach Polski, a nawet Niemiec i Czech- którzy również z tą krainą mają mniej lub więcej wspólnego. Problem taki wynika z różnorakiego rozumienia „Śląska”: od krainy fizyczno- geograficznej, geomorfologicznej, historycznej, poprzez jednostkę podziału administracyjnego na obszarze etniczno- kulturowym kończąc. Zatem jednoznaczne zdefiniowanie obszaru Śląska jest praktycznie niemożliwe. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym to zadanie jest przeszłość, w której granice tego obszaru wielokrotnie ulegały zmianom.

Śląsk można zdefiniować jako krainę historyczną w dorzeczu górnej i środkowej Odry (wg Słownika Geograficzno - Krajoznawczego Polski). Możemy wyróżnić Śląsk jako dwie krainy. Pierwszą krainą będzie kraina historyczna, której granice są oparte na działach wodnych stanowiących przeszkody komunikacyjne. Drugą krainą będzie kraina fizyczna, gdzie podstawą wydzielenia jest grzbiet górski, a rzeki stanowią granice. Na pojęcie krainy historycznej składa się szereg czynników: czynnik etniczny, polityczny, kościelny. Początkowo wszystkie granice tzn. etniczna, polityczna, kościelna były takie same, jednakże stopniowo na skutek wojen ulegały zmianom z różną intensywnością - największym wahaniom ulegały granice polityczne, a najmniejszym etniczne.

W okresie plemiennym nie istniało pojęcie granicy liniowej. Obszary dzieliły się na zasiedlone lub na niezasiedlone. Obszary zasiedlone należały zawsze do jakiegoś ludu, a niezasiedlone (np. bagna, góry, mokradła) stanowiły szerokie granice strefowe między poszczególnymi ludami. Dopiero w wieku XIII granice strefowe zaczęły przyjmować na Śląsku charakter linearny.

Jednoznaczne określenie pochodzenia nazwy „Śląsk” jest równie trudne jak ustalenie granic tej krainy. Zajmują się tym naukowcy zarówno z Polski, jak i Czech oraz Niemiec od epoki renesansu. I tak różni badacze uważali, że słowo pochodzi to od wyrazów: „złazić”, „ślaz”, a nawet „źle”. Najbliżej chyba byli ci, którzy wiązali pochodzenie nazwy „Śląsk” z wyrazami „ślęg, ślęgać”, oznaczającymi wilgoć- niegdyś te tereny były podmokłe. Ostatecznie uważa się, że nazwa „Śląsk” wzięła się od rzeki i góry Ślęży.

W IX i w pierwszej połowie X wieku, kiedy Śląsk nie należał do Państwa Polskiego, mianem tym określano terytoria plemienne Ślężan, obejmujące ziemie właśnie wokół góry i rzeki Ślęży. W XII wieku Gall Anonim mówi o Śląsku jako o jednostce terytorialno- politycznej. Wiązało się to z powstaniem w 1000 roku biskupstwa we Wrocławiu. Podsumowując w XII wieku Śląskiem nazywano obszar na zachód od pasma puszcz granicznych oddzielających Dolny Śląsk od Górnego Śląska i Czech. W XV wieku z nazwą Śląsk zaczyna utożsamiać się Ziemia Kozielska, Cieszyńska, Górnośląska. Także od XV wieku istnieje podział na Górny i Dolny Śląsk. Dolnym Śląskiem nazywamy obszar leżący między Sudetami a Wielkopolską oraz między Nysą Łużycką a Nysą Kłodzką i Stobrawą. Górny Śląsk obejmuje wschodnią i południową część Śląska. Stolicą Dolnego Śląska jest Wrocław, a stolicą Górnego Śląska są Katowice. W latach 1816 - 1919 używano pojęcia Śląsk Środkowy. Tym terminem określano obszar oddzielający Dolny Śląsk od Górnego. Dziś tego pojęcia nie używa się. W 1922 roku wyróżniono także Śląsk Opolski, czyli obszar który leżąc w obrębie historycznego Górnego Śląska, na skutek procesów historycznych nabrał cech odmiennego regionu w stosunku do wielkoprzemysłowej wschodniej części Górnego Śląska. Istniało także pojęcie Śląska Austriackiego w latach 1763 - 1918. Dotyczyło one ziem południowo - wschodniej części Górnego Śląska, które po wojnach śląskich znalazły w granicach Austrii. Oprócz Śląska Austriackiego można także wyróżnić Śląsk Czeski, Pruski oraz Polski. Śląsk Czeski to Śląsk obejmujący tereny położone po lewej stronie Olzy. Śląsk Pruski to ziemie śląskie zagarnięte przez Prusy w czasie wojen z Austrią. Śląsk Polski to obszary Górnego, Średniego i Cieszyńskiego Śląska, gdzie przeważała ludność polska.

W okresie międzywojennym powszechne było stosowanie dla Śląska nazw odwołujących się do cech fizycznych i społeczno - gospodarczych, a więc wyróżniono: Śląsk Biały, Czarny i Zielony. Śląskiem Białym nazwano tereny na północ i północny zachód od części uprzemysłowionej Śląska, rozwijało się tutaj rolnictwo. Śląskiem Czarnym nazwano najbardziej uprzemysłowione części Górnego Śląska, a Śląskiem Zielonym tereny na południe od Śląska Czarnego ( w większości tereny rolnicze). Wg historyka W. Semkowicza najstarsza granica Śląska była zgodna z zasięgiem dopływów Odry.

Zmian granic Śląska nie można oddzielić od wydarzeń historycznych. I tak od X do pierwszej połowy XIV wieku był we władaniu monarchii piastowskiej. Później należał do monarchii luksemburskiej, a następnie habsburskiej. W wyniku wojen śląskich został przyłączony w XVIII w. do Prus. Od końca XIX w. znajdował się w Rzeszy Niemieckiej, aż do II Wojny Światowej, kiedy niemal cały został włączony do Polski.

Śląsk w okresie przedpiastowskim (ok. roku 1000) nie był jednolitą krainą. Zamieszkiwały go różne plemiona słowiańskie, były to m.in.: Dziadoszanie, Ślężanie, Opolanie, Gołęszyce. Śląsk w latach 625 - 660 należał najprawdopodobniej do Państwa Samona. Następnie do IX wieku Śląsk należał do Państwa Wielkomorawskiego. Do połowy X wieku Śląsk należał do Węgier, a od połowy X wieku do Czech. Ok. 985 roku Śląsk wszedł w skład Państwa Polskiego. Zachodnia granica pokrywała się wtedy najprawdopodobniej z przebiegiem rzeki Nysy Łużyckiej. W 1000 r., wraz z poprowadzeniem granicy kościelnej: diecezji wrocławskiej, zachodnia granica przesunęła się do rzek Bobru i Krwisy. Linia ta pokrywała się z granicą państwa. Południową granicę wytyczała naturalna bariera w postaci Sudetów. Sporną część stanowiła Ziemia Kłodzka, która od X do XII w. często zmieniała władców z polskich na czeskich i odwrotnie, ostatecznie znajdując się w posiadaniu Czechów. Od wschodu Śląsk graniczył z Jurą Krakowsko- Częstochowską. Natomiast od leżącej na północ Wielkopolski oddzielony był naturalną barierą, jaką stanowiła bagnista pradolina rzeki Barycz.

W 1138 roku na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego, który dał początek rozbiciu dzielnicowemu Polski, Śląsk przypadł najstarszemu synowi Krzywoustego - Księciu Władysławowi II Wygnańcowi.

W 1348 roku na mocy traktatu namysłowskiego Śląsk przeszedł w ręce Czech. W roku 1491 Broumowszczyzna została ostatecznie sprzedana przez Henryka Starszego i oddzielona od Ziemi Kłodzkiej. W 1372 roku w akcie publicznym została stwierdzona przynależność Śląska do Opawy. W 1417 roku powstał dokument nazywany instrumentem reambulacyjnym regulującym granicę między Śląskiem Cieszyńskim, Morawami i Węgrami. Granicę między Śląskiem a Morawami stanowiły rzeki Premir, Kisucza, Czaca. W 1443 roku do Polski powróciło niewielkie Księstwo Siewierskie. Z kolei w 1457 roku do Polski powróciło Księstwo Oświęcimskie, a w 1494 Księstwo Zatorskie. Wschodnia granica Śląska ustaliła się na Paśmie Jabłonkowskim, wzdłuż górnego biegu Wisły.

Po bitwie pod Mohaczem (1526 r.) Śląsk dostał się pod panowanie monarchii habsburskiej. Przez kolejne dwa stulecia granice administracyjno- polityczne nie ulegały zmianom, poza przesunięciem południowo- zachodniej granicy z grzbietu gór Bystrzyckich do rzeki Orlicy.

W roku 1763 na mocy pokoju w Hubertusburgu Śląsk został przyłączony do Prus. Traktat ten między Prusami a Austrią zatwierdził podział Śląska na dwie części: większa część dostała się pod panowanie pruskie, a niewielka część południowo - wschodnia do Monarchii Austriackiej. Ziemie te nazwano kolejno Śląskiem Pruskim i Śląskiem Austriackim. Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku Prusy przyłączyły do Śląska dawne Księstwo Siewierskie i nazwały je „Nowym Śląskiem”.

W 1815 roku na mocy kongresu wiedeńskiego granice Śląska zmieniły się. Od Śląska odłączono powiat świebodziński, natomiast do Śląska włączono powiaty: lubański, zgorzelecki, rozborski. W 1825 roku do Śląska włączono powiat łużycko - wojerecki. Było to rozszerzenie terytorialne Śląska jedynie pod względem administracyjnym. Ówczesny Śląsk był największą prowincją Prus, która w takiej postaci przetrwała do I wojny światowej. Śląsk Pruski dzielił się na trzy rejencje: opolską, wrocławską, legnicką. W 1920 roku dokonano podziału Śląska Cieszyńskiego na część polską i czechosłowacką. Podziału dokonano za porozumieniem Konferencji Ambasadorów zwycięskich mocarstw.

Polska otrzymała powiat Bielsko, mniejszą część powiatu cieszyńskiego, drobne części powiatów jabłonkowskich i frysztackich, większą część Cieszyna.

Czechosłowacja otrzymała mniejszą część Cieszyna, pozostałą część Śląska Austriackiego, a także skrawek byłego Śląska Pruskiego (powiatu raciborskiego). Granicę między Niemcami a Polską na Śląsku miał w 1921 roku ustalić plebiscyt. W rezultacie Polska otrzymała 1/3 obszaru plebiscytowego, ale gospodarczo był to obszar bardziej cenny zwłaszcza jeżeli chodzi o surowce i koncentracje przemysłu ciężkiego. A więc były to następujące obszary: powiat pszczyński, katowicki, Królewska Huta, powiat rybnicki oraz skrawki powiatów zabrskiego, gliwickiego i bytomskiego. Reszta obszaru została włączona do Niemiec i podzielona na Oberschlesien i Niederschlesien. Pozostałe granice byłe granicami politycznymi, sztucznymi, które nie pokrywały się z żadną granicą geograficzną ani historyczną. Konsekwencją tego było np. to, że szyb kopalni znajdował się na terytorium jednego państwa, a pole eksploatacyjne na terytorium drugiego państwa. Kolejna zmiana granic miała miejsce w 1938 roku, kiedy na mocy traktatu monachijskiego Niemcy zagarnęli Śląsk Opawski i Kraik Hulczyński. Także w roku 1938 Polska zagarnęła od Czechosłowacji powiat czesko - cieszyński i frysztacki oraz część powiatu frydeckiego i czadeckiego. W 1938 roku istniały dwie jednostki określone w swej nazwie jako śląskie: pruska Prowincja Śląska i polskie Województwo Śląskie. Pod koniec 1939 roku polski Górny Śląsk został przyłączony częściowo, ze skrawkami województwa krakowskiego i kieleckiego z powrotem do Rzeszy. W latach 1939 - 45 administracyjne pojęcie Śląska uzyskało najobszerniejszy w historii zakres terytorialny. Kolejne zmiany granic zaszły po zakończeniu II wojny światowej na konfederacji pokojowej w Jałcie i Poczdamie. Do Polski przyłączono niemal cały historyczny Śląsk. Granice między Polską, a Czechosłowacją ustaliły się tak jak przed rokiem 1938. Zachodnia granica Polski i Śląska przebiegała na linii Odra - Nysa Łużycka.

Z punktu widzenia geopolitycznego Śląsk stanowił zawsze graniczną część państwa, do którego należał. Jednak wcielenie tego obszaru do państwa musiało przynosić korzyści, o czym świadczy fakt, że był on powodem licznych sporów i często przechodził pod różne panowania. Z pewnością miało na to wpływ korzystne położenie w centralnej części Europy, stanowiące niejako „pomost” pomiędzy wschodu z zachodem oraz północy z południem.

Śląsk jest regionem o dość wyraźnych granicach „naturalnych”, które stanowi rzeźba terenu, sieć rzeczna i działy wodne. Przez granicę naturalną rozumie się granicę mającą oparcie w środowisku, łatwą do zidentyfikowania np. grzbiety górskie. Śląsk w przeszłości raczej nie był oddzielony, lecz jako cały region zmieniał przynależność państwową. Dlatego też granice polityczne i naturalne wykazują zgodność i długotrwałość. Pas Sudetów i Karpat Zachodnich oddziela Śląsk od Czech i Moraw. Pasma te stanowiły „naturalną” granicę górską. Pomiędzy pasmami Sudetów i Karpat Zachodnich istniały łatwo dostępne przejścia dla ludności takie jak: Przełęcz Nachodzka, Międzyleska oraz Jabłonowicka. Oprócz tego takimi przejściami były także: Brama Morawska i Brama Łużycka. Barierą morfologiczną oddzielającą Śląsk od Małopolski jest garb jurajski, który w czasach historycznych tworzył poważną przeszkodę komunikacyjną. Ważnym czynnikiem wydzielenia podstaw geograficznych Śląska jest układ sieci rzecznej. Stwierdzono, że pierwotne osadnictwo rozprzestrzeniło się dzięki jedynej sieci komunikacyjnej - drogami wodnymi. Granicę śląsko - wielkopolską wyznacza wododział Obry ( dopływu Warty) i Baryczy (dopływu Odry). Śladem wododziałowego przebiegu granicy wielkopolsko - śląskiej jest pierwotna przynależność okolic Kępna i Ostrzeszowa leżących w dorzeczu Baryczy i Prosny do Śląska. Granica zachodnia między Śląskiem a Łużycami biegnie dziś wzdłuż Nysy Łużyckiej. Tam też przebiegała najprawdopodobniej najstarsza granica Śląska. Nie stanowiła ona jednak dużej przeszkody komunikacyjnej. Tutaj znajdowała się także Brama Łużycka, która była głównym punktem strategicznym.

Choć granice Śląska często ulegały zmianom, można jednak wydzielić takie obszary, które zawsze znajdowały się w obrębie tych granic. Są to ziemie ograniczone od zachodu rzekami Bóbr i Kwisa, od północnego- wschodu Liswartą do Baryczy i od południa grzbietami gór: Karkonoszy, Sowich oraz Opawskich.

---