Językoznawstwo
kognitywne
Wykłady 2007/8
Joanna Szwabe
Językoznawstwo
kognitywne
Wykłady 2007/8
Joanna Szwabe
Inne elementy pragmatyczne w
języku naturalnym trudne do
symulowania w sztucznej
inteligencji
• Anafora
Adam i jego laptop.
• Anafory a maszynowe przetwarzanie
języka
Poszli ze swoją siostrą na pizzę. Potem
ją zjedli i wypili po piwie.
–
Jakie jest odniesienie anafory ‘ją’?
–
Ile piw zostało wypitych?
Inne elementy pragmatyczne w
języku naturalnym trudne do
symulowania w sztucznej
inteligencji
• Deiksa czasu
Omówmy szczegóły w ten wtorek,
albo jutro, albo teraz.
• Deiksa miejsca
Postaw wazon tutaj.
Deiksa i anafora
• Problemy:
• Trudność z przypisaniem anaforze
odpowiedniego odniesienia wewnątrz
dyskursu
• W przypadku deiksy dodatkowy problem
stanowi konieczność odwołania się do
kontekstu w postaci czasu i miejsca
wypowiedzi celem ustalenia odniesienia
wyrażenia deiktycznego.
Relacje między
elementami
pragmatycznymi w
komunikacie
• Redukcja presupozycji do implikatury
• Redukcja implikatury do aktu mowy
• Współwystępowanie elementów
pragmatycznych w zdaniu
• Np.
Czy mógłbyś wreszcie sprowadzić ją
tutaj i jej brata też, bo inaczej skończy się
tak, jak ostatnio?
(implikatura + akt mowy +
presupozycja + anafora + deiksa miejsca)
• Kontinuum implikacyjno-aktowe
Akty mowy
• Terminy:
– pol. Akty mowy/czynności mowy,
– ang. speech acts
• Inspiracje: Wittgenstein
• Historia:
– John L. Austin, John Searle
– Austinowskie ujęcie problemu znaczenia
– Początek badań nad językiem potocznym
Austinowskie ujęcie
problemu znaczenia
• Co to jest znaczenie? – źle postawione
pytanie
• Co to jest znaczenie słowa ‘pionek?
• Syntaksa języka pozwala na tworzenie
zdań w rodzaju:
Bezbarwne zielone idee
śpią wściekle
(słynny przykład
Chomskiego). To prowadzi
językoznawców na manowce. Analizujmy
rzeczywiście używany język potoczny
.
Inspiracje: Wittgenstein
• Gra językowa
– „Grą językową nazywać będę całość złożoną
z języka i z czynności, w które język jest
wpleciony”
– Treść zdania a posunięcie w grze językowej
Np. Szef pyta:
Kto ma ochotę zostać naszym
skarbnikiem?
– Metafora miasta
• Ile jest gramatycznych rodzajów zdań?
• Ile jest funkcjonalnych rodzajów zdań?
Inspiracje: Wittgenstein
• Znaczenie jako użycie
• Język jako ‘skrzynka z narzędziami’
• Co to znaczy rozumieć zdanie?
– Znać warunki prawdziwości (ujęcie
standardowe, również wczesny
Wittgenstein)
– Umieć zadziałać na jego podstawie? (późny
Wittgenstein)
• Metafora parowozu
Inspiracje: Wittgenstein
Wittgensteinowskie intuicje z
Dociekań filozoficznych dały
początek 2 wątkom badań w
pragmatyce języka:
1) Działania słowami (Austin)
2) Niekodowanej natury znaczenia
(Grice)
Akty mowy
• Jakie są typy zdań: twierdzenia,
pytania, przeczenia? A tryby:
oznajmujący, rozkazujący,
przypuszczający?
• Rozważmy pod względem formy zdania:
Daję ci mój egzemplarz Austina.
Gratuluję ci zdania egzaminu.
• Teraz rozważmy je pod względem
użycia.
Glówne idee teorii Austina
• Performatywy
• Zdanie jako opis stanu rzeczy, a
zdanie jako czynność mowy
• Działanie słowami
• Lokucje
• Illokucje
• Perlokucje
Performatywy
• Zdanie jako opis stanu rzeczy, a zdanie
jako czynność mowy
Porównaj zdania:
Szczerze ci życzę, żebyś wygrał.
Szczerze mu życzyłem, żeby wygrał, ale
przegrał.
Wczoraj widziałam, jak w basenie pływał
szczur.
Performatywy
Daję ci mój złoty zegarek.
• Czy to są sprawozdania z czynności,
czy raczej czynności?
• Standardowo:
– odróżnia się mówienie od działania
– funkcje języka upatruje się w
przekazywaniu informacji, opisywaniu
rzeczywistości prawdziwie, bądź fałszywie
Akty mowy
Jednak jak wykazał Wittgenstein:
• Związek słowa ze światem jest znacznie
bardziej rozluźniony, niż sądzono
(użycie dookreśla znaczenie )
• Język pełni też funkcję działania
słowami (Austin)
Performatywy
• Wyrażenia performatywne
• Nacechowanie gramatyczne
–
1os. lp.
–
Zawierające wyrażenia typu ‘zabrania
się’/’wzbronione’
Zabrania się wprowadzania psów na teren UAM
Palenie wzbronione.
Chrzczę cię imieniem Dar Pomorza.
Ja, Joanna biorę ciebie Andrzeju za męża...
• Nie komentuję ślubu tylko biorę ślub,
sprzedaję mieszkanie itp.
Ja, Jan Kowalski niniejszym sprzedaję moją
kawalerkę Adamowi Nowakowi...
Lokucje, Illokucje,
Perlokucje
• Czynność mówienia a czynność
ukryta w mówieniu
• Wypowiedzi wyglądające jak
stwierdzenia, ale trudne do ujęcia
w kategoriach
prawdziwości/fałszywości.
Pożyczam ci mój samochód, ale ma
wrócić nietknięty
Lokucje, Illokucje,
Perlokucje
• Nie należy mylić lokucji z illokucją,
znaczenia zdania z aktem mowy.
Wybacz mu!
• Lokucja - Powiedział ‘wybacz mu’
• Illokucja - Radził mi, żebym mu
wybaczył
• Perlokucje - (skutki działań mownych)
Przekonał mnie, żebym mu wybaczył
Akty mowy
• Typy aktów mowy:
– stwierdzenia,
– dyrektywy,
– zobowiązania,
– ekspresje,
– deklaracje,
– werdykty
– itd.
Nieudane akty mowy
• Zdanie może być nieprawdziwe, a
akt mowy może być nieudany
(niefortunny)
• Nieudana lokucja
Daj psowi jeść.
• Nieudana illokucja (Dziękuję, ale
nie temu, co powinnam)
Warunki fortunności
• Niefortunne performatywy
Nadaję nowe imiona studentom.
• Warunki fortunności aktu mowy (Searle)
Np. obietnica jest niefortunna, kiedy obiecuje,
że zrobię coś, co już zostało wykonane.
• Teoria Austina, a zdania nieakceptowalne.
• Zdanie może być poprawne leksykalnie oraz
syntaktycznie, a jednocześnie niefortunne.
Dotyczy to także stwierdzeń, np.:
Kot jest na macie, ale nie wierzę, że tam jest.
Akty mowy a umysł
• Wypowiedź a zdanie
– Zdania mogą być prawdziwe bądź fałszywe
– Wypowiedzi mogą być fortunne, bądź
niefortunne
– Komunikat może spełniać funkcję opisową
(adekwatnie opisywać rzeczywistość), a
jednocześnie być niefortunny pod względem
funkcji illokucyjnej
– Pojęcie wypowiedzi wprowadza podmiot
działania mownego, zdania mogą być
analizowane w oderwaniu od podmiotu.
Akty mowy a umysł
• Moc illokucyjna a stan mentalny
nadawcy
• Bezpośrednie i pośrednie akty
mowy
Obiecuję ci, że powiem Twoim
rodzicom, że palisz jak komin!
Pragmatyka języka: uwagi
końcowe
Dziedzina badawcza:
• pragmatyki językoznawczej
• pragmatyki filozoficznej
• pragmalingwistyki