Językoznawstwo
kognitywne
Wykłady 2007/8
Joanna Szwabe
Językoznawstwo
kognitywne
Wykłady 2007/8
Joanna Szwabe
Warunki relewancji
komunikatu
Przypomnijmy, że w TR relewancja komunikatu
jest zdeterminowana przez:
•
kompetencję
mówcy
w
zakresie
relewantnej dla słuchacza informacji
•
zdolności
mówcy
do
stosownego
formułowania komunikatu
•
preferencje mówcy - celem mówcy jest
sprawienie by słuchacz doszedł nie tyle do
jakiegokolwiek relewantnego wniosku, a do
tego, który mówca zamierzał (Sperber &
Wilson 2002)
Warunki sukcesu aktu
komunikacji
•
warunki relewancji pociągają określone
presupozycje mówcy, kryjące się pod
pojęciem jego kompetencji.
•
nietrafność
presupozycji
mówcy
automatycznie
prowadzi
do
błędów
komunikacji (wedle predykcji TR)
•
jednak błędy nie powstają wszędzie tam,
gdzie są spełnione warunki ich pojawiania się
•
presupozycje
słuchacza
pozwalają
konwersacji toczyć się dalej (Szwabe 2006)
TR a presupozycje
• Tak sformułowane warunki
relewancji prowadzą nas do pojęcia
presupozycji.
• Co to jest presupozycja?
Najmłodsze dziecko Jana jest najzdolniejsze.
Presupozycja: Jan ma dzieci.
• Zdanie presuponuje, że Jan ma
dzieci i stwierdza, że najmłodsze jest
najzdolniejsze.
Presupozycja
semantyczna
• kryterium
zachowania
presupozycji
zarówno dla danego zdania jak i jego
negacji.
Urszula przestała bić swojego męża.
Urszula nie przestała bić swojego męża
.
• relacja między presupozycją a zdaniem
formułowana jest w kategoriach warunków
prawdziwościowych zdania: prawdziwość
presupozycji p jest warunkiem koniecznym,
choć
niewystarczającym,
prawdziwości
zdania q presuponującego p.
Presupozycje w
komunikacji
Czy presupozycja jest własnością zdania czy
mówcy?
1) presupozycja jako relacja między
zdaniami (ujęcie semantyczne)
2) presupozycja jako relacja między
wypowiedzią a przekonaniami, których
prawdziwość
mówca
zakłada
(ujęcie
pragmatyczne)
np.
Pospiesz się. Już jest czwarta.
Zakładamy,
że słuchacz wie, że mamy pociąg o piątej.
Obcinamy brodę?
• Czy można wszystkie presupozycje ująć w ten sam
sposób? (Tak czyni Stalnaker i Saddock).
• Jednak takie ujęcie nie radzi sobie z presupozycjami
niesionymi przez zdanie, które już były takie klarowne
w ujęciu semantycznym
• Rdzeniem idei pragmatycznej pres. jest założenie, że
słuchaczowi jest znany fakt, o który chodzi, np.:
Ewa mówiąc do Adama
Tego rodzaju imprezy mnie
przygnębiają
presuponuje, że wie on, że mają iść
dzisiaj na przyjęcie imieninowe babci.
• Ale tymczasem zdanie:
Przepraszam za spóźnienie. Samochód mi się zepsuł.
presuponuje semantycznie, że mam samochód. A
słuchacz nie musiał wcześniej wiedzieć, że mam
samochód.
Presupozycje a ekonomia
komunikacji
Własności
łączące
oba
rodzaje
presupozycji ze względu na wpływ na
szkicowy kształt komunikatu
a) „Im więcej wspólnego gruntu możemy
założyć, tym bardziej efektywna jest
komunikacja.”
b)
Informacje
zakładane
nie
są
wypowiadane, gdyż byłoby to nadmiarowe.
c) Nie wygłasza się wypowiedzi sprzecznych
z presupozycjami (Stalnaker 1999:48-49).
Presupozycje
pragmatyczne
Presupozycja
pragmatyczna
według
Stalnakera jest presupozycją mówcy, nie
zaś zdania. Stąd Stalnaker wyróżnia trzy
rodzaje
założeń
pragmatycznych
obecnych w komunikacie:
1) Mówca wierzy, że p
2) Mówca wierzy, że słuchacz wierzy, że p
3) Mówca wierzy, że słuchacz jest świadom,
że mówca czyni te założenia, czy ma te
przekonania (Stalnaker 1999: 49)
Presupozycje pragmatyczne -
przykład
W komunikacie:
Iksiński świetnie odegrał rolę
imperatora
mamy do czynienia co najmniej z
trzema rodzajami presupozycji:
1) mówcy przekonania-w-tle, co do faktu w
świecie (np. Iksiński nie jest aktorem)
2) przekonania mówcy, co do przekonania
słuchacza (słuchacz zakłada, że Iksiński nie
jest aktorem)
3) przekonania mówcy, że słuchacz jest
świadom,
że
mówca
czyni
powyższe
założenia
Presupozycje a umysł
• Presupozycje a przekonania
• Presupozycje semantyczne i pragmatyczne
mają podobną naturę:
–
Są założeniami
–
Są wywnioskowane
• Jednak presupozycje semantyczne nie
wymagają przypisywania stanów mentalnych
• Presupozycje pragmatyczne wymagają:
–
złożonych reprezentacji stanów mentalnych (2-
rzędu są typowe w komunikacji, np. przekonanie
mówcy o przekonaniu słuchacza)
–
wnioskowania ze stanów mentalnych
Wartość logiczna
presupozycji
a powodzenie komunikacji
• Relacja
prawdziwości
presupozycji
do
prawdziwości sądu ogrywa kluczową rolę w
semantycznym ujęciu presupozycji
• Pragmatyka nie wkracza w domenę semantyki
próbując wyjaśniać, pod jakimi warunkami
zdanie jest prawdziwe, rozwiązuje natomiast
własny problem próbując wyjaśnić, pod jakimi
warunkami
komunikacja
przebiega
poprawnie.
• W
pragmatyce
szuka
się
wyjaśnienia
presupozycji, które określa ich relację do
niezakłóconego przebiegu komunikacji.
Presupozycje mówcy co
do przekonań słuchacza
Możemy oboje zakładać, że George Bush
jest prezydentem USA i rozmawiać o tym,
jak powinien zadecydować w pewnej
sprawie. I możemy oboje się mylić, nie
wiedząc, że Bush właśnie przestał być
prezydentem, a nasza rozmowa będzie
przebiegać sprawnie, dopóki moje założenia,
co do założeń słuchacza będą trafne.
Prawdziwość a szczerość
presupozycji
• Spośród
warunków
szczerości
dla
presupozycji tylko typ 2 jest bezwzględnie
obowiązujący (Szwabe 2006):
• Nie muszę wierzyć w świętego Mikołaja,
kiedy rozmawiam z dzieckiem o liście
prezentów (typ1),
• Ale na użytek pewnych wypowiedzi muszę
zakładać, że dziecko wierzy (typ 2), inaczej
nie ma sensu mówić:
Musimy odsunąć kratę
przed kominkiem, żeby Mikołaj mógł wejść do
pokoju, jak będzie przechodził przez komin.
Pożytek z fałszywych
presupozycji
• W licznych wypadkach komunikacji zachowujemy
się tak, jak gdyby nasze założenia, co do kontekstu
rozmowy oraz dzielonej wiedzy były inne, niż
faktycznie są.
• Własności
wspólne
dla
presupozycjami
semantycznych i pragmatycznych: są założeniami,
są wywnioskowane, powodzenie wypowiedzi - czy
to na arenie spójności z rzeczywistością, czy też
skuteczności aktu mowy - jest zależne od ich
trafności
• Własność swoista dla presupozycji pragmatycznych
- wartość logiczna istotnie wpływa na znaczenie
komunikatu, przy czym prawda nie jest tutaj
wartością wyróżnioną, fałsz jest równie pożyteczny.
Typologia fałszywych presupozycji
stosowanych w komunikacji (Szwabe
2006)
• Kłamstwo presupozycji
• Blef presupozycji
• Symulowana presupozycja aktowa
• Symulowana presupozycja
implikująca
• Kłamstwo presupozycji (wprowadzanie
w błąd za pomocą presupozycji, nie
samego zdania)
Nie powiem twemu ojcu, że zbiłeś szybę,
jeśli dasz mi 5 zł.
kontekst: ojciec już wie.
• Blef presupozycji (podajemy jako
presuponowane to, czego właśnie
próbujemy się dowiedzieć)
Od jak dawna mnie z nim zdradzasz?
• Symulowana presupozycja aktowa (kiedy celem
aktu mowy jest nie tyle przekazanie nowej
informacji, co np. wyrażenie przyjaznej postawy,
por. rozmowa z sąsiadką:
Ale zimno! I ten wiatr.
Ale już niedługo wiosna
)
• Symulowana presupozycja implikująca – np.
Aha, a herbatę podawały jednorożce
, jako
odpowiedź na czyjąś niewiarygodną opowieść
(presupozycje uznawane przez mówcę za fałszywe
są pomimo to, celowo użyte jako wskazówka dla
słuchacza, że znaczenie mówcy jest różne od
dosłownego i mamy do czynienia z implikaturą
Twoja opowieść jest zmyślona
) (Szwabe 2006)
Szczerość presupozycji
• Szkielet dyskursu pozostaje ten sam także w
nieszczerym użyciu presuponowania
• „Presuponowanie nie jest postawą (mental
attitude) jak bycie przekonanym (believing),
ale raczej dyspozycją językową – dyspozycją
do zachowywania się w swym użyciu języka
tak, jak gdyby miało się pewne przekonania,
czy czyniło pewne założenia.” (Stalnaker
1974:52).
Presupozycje: zagadnienia
pokrewne
• Określanie wartości logicznej zdań z fałszywą
presupozycją
• Presupozycje a Russell
Obecny król Francji nie jest łysy.
–
Zakres negacji
–
Fortunność aktu mowy
• Presupozycje w pytaniach
Czy śnieg jest biały?
Czy różowy pierzasty słoń dobrze wypadł na
swoim referacie z sieci neuronowych?