Językoznawstwo
kognitywne
Joanna Szwabe
Wykłady 2007/8
Językoznawstwo
kognitywne
Joanna Szwabe
Wykłady 2007/8
Typologia znaków
• Typologia znaków ze względu na
rodzaj relacji między znakiem a
znaczeniem:
– Indeksy
– Ikony
– Symbole
• Inspiracje: Peirce
Typologia znaków
• indeksy
– relacja przyległości np. dym jest
oznaką ognia
– wskazywanie, np. strzałka
• ikony - relacja podobieństwa, np.
znak
• symbole
– arbitralność symboli
Inspiracje: Peirce
–
Znak jako relacja triadyczna – znak jest trwałą
relacją środka przekazu, znaczenia i przedmiotu
–
Znak jest konieczną formą myśli
–
Myśl nie jest tu pojmowana jako subiektywny akt
świadomości, lecz jako reprezentacja
–
Znak jest możliwy tylko jako powiązany z
innymi znakami
–
Myślenie jest wnioskowaniem opartym na jednym
znaku i prowadzącym ku innemu znakowi
–
Znak jako narzędzie poznania
Semiotyka Peirce’a
– Pojęcie reprezentacji u Peirce’a - niesamodzielność
• Znak jest zawsze odniesiony do czegoś – zależny od
przedmiotu
• Znak nie jest znakiem jeśli nie jest uchwycony w swej
funkcji znaku – zależny od bycia zinterpretowanym jako
znak
– Interpretant jest znaczeniam znaku. Jest nawykiem,
regułą interpretacji znaku, nie zaś ludzkim
interpretatorem.
– Semiotyka traktuje o tym, jak znaki odnoszą się do
siebie. Nie traktuje o psychologii interpretacji.
– „Znaczenie jest przekładem znaku na inny system
znaków” (Peirce 1958, par. 127)
Semiotyka Peirce’a
– „Jedyną funkcja myślenia jest
wytwarzanie nawyków i wszystko, co
będąc związane z myśleniem, nie jest
związane z jego celem, jest tylko
dodatkiem do niego, a nie jego
integralną częścią.[...] Aby całkowicie
zrozumieć znaczenie myśli, wystarczy
ustalić, jakie reguły postępowania z niej
wynikają [...]” (Peirce 1958, par.400)
Kategorie językowe
a kategorie pojęciowe
• relacje między znaczeniami słowa: semazjologia
• relacje miedzy pojęciami i jednostkami leksykalnymi:
onomazjologia
• typy kategorii: kategorie definicyjne i kategorie rozmyte
• przydatność powyższych kategorii do opisu języka
• kategoryzowanie przez prototyp:
– podobieństwo rodzinne według Wittgensteina
– prototyp według Eleanor Rosch
• reguły przynależności kategorialnej w ujęciu
definicyjnym
• wyznaczniki przynależności do kategorii w teoriach
kategorii rozmytych
Teoria prototypu
• stopniowalność podobieństwa do
prototypu - ‘lepsze’ przykłady kategorii
• poziom podstawowy jako wyróżniony
• uwikłanie pojęć w sieciowym systemie
znaczeń
• inspiracje filozoficzne sieciowego
modelu przechowywania pojęć:
asocjacjonizm
Kultura i język
• relatywizm językowy
• hipoteza Sapira i Whorfa
• skrypty kulturowe w komunikacji
• Spór kultura a natura w akwizycji języka
• Rola środowiska w akwizycji:
– przypadki osób pozbawionych kontaktu z
językiem przed upływem okresu krytycznego
– Zasady i parametry (Chomski) – Zasady są
uniwersalne, ale parametry są wychwytywane
ze środowiska
Kwestia wrodzoności
języka
• Noama Chomskiego hipoteza
wrodzoności struktur językowych
• behawiorystyczne ujęcie akwizycji
języka – krytyka Chomskiego
• instynkt mówienia – Stevena
Pinkera próba pogodzenia
podejścia darwinowskiego z
ideami Noama Chomskiego
Natywizm
Argumenty:
• Z akwizycji języka
• Z uniwersalności
• Z zaburzeń
– w następstwie uszkodzeń mózgu u osób,
które wcześniej władały językiem
• afazje
– o podłożu genetycznym
• SLI
Natywizm:
Argumenty z akwizycji
• argument ubóstwa bodźców
(poverty of stimulus)
• Charakterystyczny wzorzec
akwizycji:
– 2 rok życia – akwizycja syntaksy we
wszystkich językach etnicznych
– Okres krytyczny
Natywizm:
argumenty z akwizycji
Argumenty przeciw tezie, że rodzice uczą dzieci
języka:
• Cechy języka nianiek (motherese)
• Brak reakcji dzieci 2-letnich na próby
poprawiania ich błędów gramatycznych
• Hiperpoprawność – stosowanie uchwyconej
reguły gramatycznej także w przypadku
wyuczonych wcześniej form nieregularnych,
np.
Mouse, to *mouses
Iść, to *iszłam
Cechy języka nianiek
Motherese (język matek, nianiek)
• Mit metawiedzy nt. języka
• Mit prostoty motherese
– Zawiera formy nieregularne (częste w języku
pogawędki), zaimki (z którymi małe dzieci sobie
nie radzą)
Nie ma go.
• Brak sprzężenia zwrotnego dot. elementów
gramatycznych.
– A mogę misiemu namalować oka?
– Tak, możesz.
Natywizm: argumenty z
akwizycji
• język pidgin
• język kreolski
• przypadek akwizycji języka u
dzieci głuchoniemych
• język migowy a UG
Natywizm: argumenty z
uniwersalności
• Uniwersalność a wrodzoność
• Uniwersalność języka:
• Należy osobno rozważać
uniwersalność semantyki, syntaksy,
pragmatyki języka.
– Uniwersalia semantyczne (Wierzbicka)
– Uniwersalna gramatyka (Chomsky)
– Uniwersalność kompetencji pragmatycznej
Uniwersalia semantyczne
Naturalny metajęzyk semantyczny (Wierzbicka)
elementarne jednostki semantyczne
• obecne w każdym języku
• można z nimi opisać bardziej złożone pojęcia
np.
Substantives:
I, YOU, SOMEONE, PEOPLE, SOMETHING/THING, BODY
Relational substantives:
KIND, PART
Determiners:
THIS, THE SAME, OTHER
Quantifiers:
ONE, TWO, SOME, ALL, MUCH/MANY
Evaluators:
GOOD, BAD
Uniwersalna gramatyka
– Wspólny plan budowy dla wszystkich
języków etnicznych (Chomsky)
– Zasady i parametry
– Schematy zdaniowe
– Rekurencyjność języka
– Język jako system kombinatoryczny,
dyskretny
– Generatywność języka
Uniwersalność reguł
pragmatycznych
Heurystyki interpretacyjne
Heurystyka I
Nacisnął
guzik.
Winda
stanęła.
(uogólniona
implikatura: q nastąpiło po p, q zostało
spowodowane przez p)
[ang.]
Sam pushed the button. The elevator stopped
Heurystyka M:
Adam sprawił, że samochód się zatrzymał.
W
odróżnieniu od
Adam zahamował.
[ang.]
Adam caused the car to stop.
W odróżnieniu
od
Adam stopped the car.
Natywizm: argumenty z
zaburzeń
• Zaburzenia języka o podłożu
genetycznym
– SLI (Specyficzne Zaburzenie
Językowe)
• Niezależność funkcji językowych
od inteligencji ogólnej
– SLI a syndrom Williamsa
Syndrom Williamsa:
Elfy językowe
Natywizm: argumenty z
zaburzeń
• Zaburzenia mowy w następstwie
uszkodzeń mózgu
• Związki problemu wrodzoności z
kwestią lokalizacji danej funkcji w
mózgu oraz z kwestią
modularności
Funkcja zmodularyzowana
w odróżnieniu od funkcji
ogólnej
• warunki wejścia – przetwarzane są tylko
wybrane bodźce, które spełniają te warunki
(ograniczona dziedzina)(Sperber)
• własne automatyczne procedury
niedostępne innym modułom, ani systemowi
jako całości
• informacyjna enkapsulacja (nie ma dostępu
do informacji obecnych w systemie, a poza
modułem)(Fodor)
• implementacja neuronalna
Kompetencja językowa a
modularność
• Specyficzna dziedzina
• Dedykowane ośrodki w
mózgu związane z mową
• Wybiórcze uszkodzenia
• Charakterystyczny wzorzec zaburzeń
w afazjach
• Specjalizacja półkul mózgowych w funkcjach
językowych
– Kompetencja językowa – dominuje lewa półkula
– Kompetencja pragmatyczna – prawa półkula
Kompetencja
pragmatyczna a
modularność
• Zdolności pragmatyczne są najczęściej lokalizowane w
prawej
półkuli
mózgowej
(por.
prace
neuropragmatyków: Bara, Tirassa i Zettin 1997, 2000,
2001, Paradis 1989, Joanette & Ansaldo 1999, Mayers
2001).
• Wybiórcze uszkodzenia kompetencji pragmatycznej.
Problemy ze zrozumieniem metafor, ironii, żartów
językowych po uszkodzeniach prawej półkuli przy
jednoczesnej poprawnej syntaksie i semantyce
• Syndrom pourazowy prawej półkuli (RHD-syndrom)
zaczął być identyfikowany jako afazja pragmatyczna
inaczej dyshyponoia (Mayers 2001, Paradis 1989).
Pragmatyka – jeden moduł,
czy wiele?
• Za modularnością pragmatyki przemawia niezależność
od syntaksu, leksykonu, fonologii przejawiająca się w
selektywnych uszkodzeniach
• Pragmatyka rozumiana jako zróżnicowany wew. zbiór:
deiksa, presupozycja, implikatury, akty mowy może
składać się z submodułów o pewnej niezależności
(Kasher)
• Teoria modularności aktów mowy Kashera
– uznaje modularność bezpośrednich aktów mowy (asercja,
pytanie, rozkaz, prośba) nacechowanych gramatycznie
Podaj płytę
– lecz nie dowolnych działań słowami
Czy możesz wreszcie podać płytę?