MARCIN LUTER (1483 - 1546) - gł. postać reformacji, zapoczątkował ją, wyznaczył podstawowe kierunki teologiczne i społeczne, ukształtował doktrynę, która do dziś obowiązuje wyznawców gł. odłamu protestantyzmu - Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego (zw. luterańskim). Sam Luter zawsze odżegnywał się od stanów ekstatycznej komunii z Bogiem czy otwartych aspiracji do duchowego przywództwa chrześcijan. We własnym rozumieniu usiłował on jedynie naprawić zło, które rozpanoszyło się w Kościele powszechnym. (1512-16 katolik; 1517-22 radykalny reformator).
Sztuka do czasów Lutra:- sztuka należała do niekanonicznej części życia kościelnego i publicznego; - prawie wyłącznie religijna - na północy podział na sztukę świecką i religijną jeszcze się nie wykrystalizował - pojęcie „świeckich rzeczy” miało charakter pejoratywny - pojęcie sztuki nie miało sankcji kanonicznej, wręcz przeciwnie, wiele ustępów Pisma Św. zdawało się negować jej prawomocność; była ona częścią uświęconej praktyki życia chrześc., częścią tego, co Luter nazywał Kościołem widzialnym; - Luter spór o sztukę traktował jako sprawę podrzędną, obliczoną na doraźny efekt; O sztuce: - „Wider die himmlischen Propheten” (Przeciw niebiańskim prorokom)- Kazania postne - drobne wzmianki rozrzucone w przeszło stutomowej spuściźnie pisarskiej
Czy Luter stworzył określoną i konkretną koncepcję sztuki i jakie jest jej miejsce w świecie chrześc. ? Luter nie miał zbyt wielu okazji do zetknięcia się z problemami sztuki. Nie odgrywały one bowiem w życiu społ. Niemiec (prócz Norymbergii) zbyt wielkiej roli. Jak wiadomo i w obozie teologów nie brak było oznak negatywnego podejścia do rozmaitych form kultu obrazów. Luter formy sztuki religijnej, które we własnym otoczeniu dostrzegł, przyjmował całkowicie bezrefleksyjnie; podobnie jak i gorliwie akceptował wszelkie przejawy późnośredniowiecznej dewocji. Kościół widzialny zdawał mu się pośrednikiem, nie zaś przeszkodą w dotarciu do majestat i łaski Boga. W okresie reformacyjnym, w którym poglądy Lutra i Karlstadta w kwestii obrazów miały się ze sobą zderzyć; byli oni wtedy już pod wpływem filozofii św. Augustyna, jednak ich rodowód filozoficzny odgrywał w podejściu do wielu kwestii rolę w sposobie rozumienia i rozwiązywania problemów sztuki. Nominalizm: - wyjście Lutra z nominalizmu pozwala wyodrębnić w jego poglądach „rysy katolicyzujące”- z nominalizmu pochodzi także poczucie niezmierzonego dystansu między człowiekiem a Bogiem; Luter a nominaliści - różnice:- nominaliści kładąc nacisk na wielkość Boga, spychali w cień Chrystusa; nie dostrzegali roli Łaski Bożej w procesie zbawienia, rezygnowali z pytań o Boga, a nawet i to nie prowadziło ich do pytania o kondycję człowieka, a ta najbardziej interesowała Lutra; - byt człowieczy - człowiek jest bowiem jednoczenie grzesznikiem i sprawiedliwym („simul iustis et simul peccator”); „List do Rzymian” - zaś nominaliści głosili, że istnieją pojęcia ani rzeczy ogólne, istnieją rzeczy konkretne; - człowiek uzyskuje Łaskę Bożą drogą „Dobrej Wiary” („sola fide”), co w praktyce oznacza odrzucenie znaczenia dobrych uczynków; bez Łaski Bożej nie można uzyskać zbawienia; - pod wpływem nominalizmu jego obojętność wobec sztuki ulega zmianie: szczególny wpływ miał nieprzychylny stosunek nominalistów do sztuki;
Kontakt ze sztuką: pierwsza i ostatnia podróż do Rzymu (1511); zetknięcie się z wybitnymi dziełami sztuki, które nie wywarły na nim większego wrażenia. Po 1512 r. został skazany na banicję (wygnanie), z tej racji nie miał możliwości podróżowania po Niemczech. Po tym roku jego kontakt z dziełami sztuki był sporadyczny. Sztuka znika z widnokręgu Lutra. Naczelne ujęcia teologiczne Lutra: - Wiara w Łaskę Bożą - odrzucenie dobrych uczynków - Zasada „sola scriptura” - Zgodnie z nią za jedyną podstawę życia chrześc. uznawano Biblię, mimo to pojęcie „Dei gratia”, uosobione w ofierze Chrystusa, uwalnia chrześc. od posłuszeństwa wobec dyrektyw większej części Pisma Św. - Pojęcie „wolności chrześcijanina” - wypracował je i przedst. w traktacie „O wolności chrześcijan” (1520); kwestionowało ono rygory życia kościelnego, tym samym rozpoczynając proces przekształceń struktury kościoła; - człowiek może uzyskać łaskę drogą „sola fide” (pojęcie sformułowane na podstawie sw. Pawła) - Luter odrzucił znaczenie dobrych uczynków dla dzieła zbawienia; tym samym zakwestionował podstawową siłę napędową średniowiecznej religijności, siłę, której wiele zawdzięczała sztuka; Później spór eucharystyczny był już tylko namiastką tych wielkich problemów teologicznych. Mimo braku bezpośrednich odniesień do problemów sztuki należy pamiętać o tych naczelnych kwestiach - stanowiły one ostateczne kryterium we wszystkich problemach.
Podział historii ludzkości na okresy:„Sub lege” - okres panowania zakonu „Sub gratia” - okres Łaski - podstawą tego podziału stało się pojęcie „Dei Gratia” (Łaski Bożej); - podział ten jest egzemplifikowany przez ST i NT Przekształcenia reformacyjnych teologii Lutra.
1516 - aktualizacja problemu sztuki wynikająca z nowego zadania ukształtowania życia chrześc. / pierwsza wypowiedź na temat sztuki religijnej; ostra krytyka luksusu i niepotrzebnych kosztów z nią związanych - z czasem ulega osłabieniu; nie ma tu jeszcze śladu przyszłych ujeć reformacyjnych; / poruszając sprawę sztuki Luter opiera się na „Liście do Koryntian” 1516 - 1518 - przeciwstawienie inkarnacji Chrystusa - splecenie się myśli i znaku - obrazom świata ma wyraźnie negatywną dla sztuki wymowę. Jest tu też zawarte przyrównanie Chrystusa do signum naczelnego - za kilka lat Luter porzuci ten wątek; / kolejne wzmianki świadczące o niechęci do sztuki religijnej; „społeczne koszty obrazów” (1518) - przede wszystkim pomoc ubogim; /wyróżniał zakazaną adorację drzew, kamieni, zwierząt od kultu przynależnego Bogu; /dokonał podziału:- idolatria exterior - kult obrazów - idolatria interior - idole, które każdy człowiek ma w sercu; /krytyka bazyliki św. Piotra w Rzymie: wznoszony jest za cenę skóry, miesa i kości owiec papieża; 1619 - 1520 - „Kazanie o lichwie” - krytyka niepotrzebnych wydatków na wystrój kościoła; /zaznacza jednak, iż pewne elementy „kościoła widzialnego” (pośrednik nie zaś przeszkoda w dotarciu do majestatu, Łaski Boga) są konieczne; należy wyznaczyć linię graniczną / dysputa lipska z Johannesem Eskiem - całkowite zerwanie Lutra z Kościołem; Luter stwierdza, że uważa tylko Pismo Św., a nie tradycję; 1520 - problemy sztuki złączone zostały z pewną teologiczną koncepcją - stworzony został trwały teologiczny fundament dla sztuki - („Sermon von den Guten Werken”) ostateczne sformułowanie odrzucenia tzw. Werkheiligkeit (usprawiedliwianie przez uczynki); /krytyka sprzedaży odpustów, kolekcjonowania i kultu relikwii /krytyka fundacji dzieł sztuki dla uzyskania zbawienia /„O wolności chrześcijanina” - traktat skierowany przeciw dotychczasowej praktyce wiary, także przeciwko kultowi obrazów; zwrócona przeciwko wielu wizualnym I ceremonialnym elem religii. /pewne obrzędy uznaje za niebezpieczne, radzi powolne przemiany, a nie radykalne zerwanie z nimi; /„Do chrześc. szlachty narodu niemieckiego”: domaga się zniszczenia kaplic pielgrzymkowych i odpustowych, gdzie nadużycia sięgnęły szczytu; 1521 - „Wieder den Abgott zu Halle” - krytyka kardynała Albrechta Brandenburskiego i jego pomysłu kolekcjo relikwii, krytyka kultu relikwii; pobyt w Wartburgu, rozpoczęcie przekładu „Pisma Św.” na język niemiecki RUCH WITTENBERSKI - zgromadzenie augustianów. Do głosu dochodziły elem coraz bardziej radykalne; ostre wystąpienia zakonników przeciw ofiarnemu charakterowi mszy; żądanie zniesienie celibatu, ślubów zakonnych, spowiedzi ustnej; gł. przywódcy: Karlstdadt, Zwilling; w 1522 doszło do rozruchów obrazoburczych w klasztorze augustianów w Wittenberdze, pod przewodnictwem Zwillinga. Luter początkowo popierający Ruch, uznaje, że sprawy zaszły za daleko i przeciwstawia się im. Przybywa do Witt, w czasie postu i rozpoczyna cykl kazań; podczas nielicznych ceremonii religijnych utrzymywanych w tradycyjnym charakterze dochodziło do rozmaitych gorszących incydentów; zderzały się wypadki manifestacyjnego deptania hostii. Do ruchu włączyli się erfurccy studenci; zdemolowanie drewnianego ołtarza w klasztorze franciszkanów. Była to jakby pierwsza zapowiedź późniejszych akcji obrazoburczych; w noc wigilijną doszło do ataku pospólstwa na kościół parafialny I zamkowy - zniszczono sprzęty kościelne; wydarzenia w Witt zmierzały szybko do punktu kulminacyjnego, na planie zaś pojawiły się zagadnienia prawomocności sztuki relig. 10 I doszło pod przewodem Zwillinga do obrazoburstwa w klasztorze augustianów; potem 2 następne. Karlstadt nie uczestniczył w akcjach, ale udzielił im swego poparcia; ukoronowaniem procesu przemian był wydana 24 I Ordund der Stadt Wittenberg - rada miejska usankcjonowała dotychczasowe zmiany. Jeden z jej ustępów mówił, że obrazy I ołtarze w kościołach powinny zostać zniesione, w celu uniknięcia bałwochwalstwa. /Doszedł (pod wpływem Karlstadta) do podobnego stanowiska, co czołowi przedst. Ruchu wittenberskiego;
1522 - przełom w postawie Lutra; powraca on do Wittenbergii i rozpoczyna serię kazań; przejście na stronę nurtów zachowawczych. W myśl jej narodziło się wówczas rozbicie na oficjalną reformację I „radykalną reformację” /decyzje jego oparte były na intuicyjnym odrzuceniu radykalizmu; wyjątkiem była sztuka religijna, oparta na motywacji teoretycznej; /przełom w postawie Lutra spowodowały 2 dodatkowe czynniki: przybycie grupy radykałów, tzw. Proroków zwickauskich z Nikolausem Storchem na czele; oraz oskarżenie Storach I jego zwolenników o obrazoburstwo; one to spowodowały, że Luter uznał iż sprawy zaszły za daleko, że narusza się porządek społ wiernych, I że nikt poza nim nie zdoła powstrzymać biegu wypadków. /„Kazania postne” (9-17 III) („Przeciw niebiańskim prorokom”) - krytyka obrazów i jednocześnie obrazoburców; kluczową częścią kazań był ustęp „O obrazach”; kazania te należą do najbardziej spójnych i przekonujących prac Lutra; to dzieło, w którym wymogi retoryki splatają się z wyraźną linią argumentacji; podział formalny na 8 kazań i 5 wyodrębnionych przez podtytuły zagadnień tworzy 2 odrębne układy homiletyczne i treściowe; /problem sztuki poruszać miał umysły i uczucia szerokich warstw, podczas gdy sprawy odpustów i kultu relikwii zejść miały na II plan; /w kazaniach poruszono problem: „wolności chrześc.”; zniesienie pewnych obrzędów sakralnych i ceremonii (msza ofiarna), wprowadzenie nowych ceremonii (komunia); /obrazy nie są ani dobre, ani złe - nadużycia powodowały jej ostateczne odrzucenie; myśl wywodzaca się z pojęcia adiafory w filozofii stoików; /krytyka intencji mecenasów i fundatorów - sprzeczne z doktryną „Werkheiligkeit” /fundacja obrazów, jak i ich niszczenie sprzeczne z doktryną odrzucenia dobrych uczynków; /społeczne koszty sztuki - pieniądze dla biednych czy dla podkreślenia splendoru kościoła? W niektórych miastach skonfiskowano kosztowne przedmioty liturgiczne i przeznaczono je na fundusz dla biednych i chorych; /Luter pragnął doktrynalnego powrotu do czasów apostolskich i daleki był od widzenia w sztuce; /przesunął sztukę religijną z obszaru wiecznych prawd religijnych do obszaru „wolności”; /„ad fontem”: bezobrazowość była jedną z niezbędnych przesłanek szczęsliwego stanu chrześc. za czasów apostolskich /„względy wobec słabych” - jedyny argument (defensywny), na rzecz utrzymania przedst. obrazowych w kościołach; miało to obronić „słabych”, którzy byli przerażeni gwałtownymi przemianami; /rozważania o obrazach analizując ustępy Pisma Św. dot. sztuki; posługuje się 4 przykładami ze ST i 2 z NT, które miały ukazać że religia żydowska, jak i pierwsi chrześc. nie zakazywali dzieł sztuki religijnej, lub też że się sami nimi posługiwali, bądź je tolerowali; (ołtarze wzniesione przez Noego i Abrahama, cherubiny na Arce Przymierza, św. Paweł na statku); Z końcem maja 1522 cofnięto wszystkie zmiany wprowadzone przez mieszczan na początku roku; obrazy powróciły do kościołów. Proces łagodnych zmian trwał do 1542 r. Luter wraz z radą miejską odsunął Karlstadta od wszelkich spraw miejskich i uniemożliwił mu wywieranie wpływu na wiernych. 1522 - 1524 - raz jeszcze w wykładach podejmuje problem o DEUTERONOMIUM, (Powtórzonego Prawa Księga. ostatnia księga biblijna Pięcioksięgu); poruszył ponownie problemy sztuki religijnej;
1524 - ponownie pojawia się temat obrazoburczy, ale w skali o wiele mniejszej, wiąże się to z działaniami Tomasza Munzera w Allstedt i Karlstadta w Orlamunde - obaj reformatorzy usiłowali na szczeblu gminy realizować utopijny model chrześc. oparty na rygorystycznym skryptualizmie; /Luter idzie w kierunku rozwiązań coraz bardziej autorytarnych, ścisłego sojuszu z władzą polityczną; powoli kieruje swą uwagę na elem dydaktyki religijnej, na różnorakie sposoby oddziaływania na duszę wiernych; /Nabiera rozpędu proces budowania Kościoła Luterańskiego / Problem ważności ST - dla dziejów sporu o sztukę religijną miało to istotne znacznie, gdyż większość argumentacji przeciwników była oparta na ustępach ST; dla Lutra problem wyjściowy stanowiły kwestie teologiczne a nie problem obrazów, chciał wyjaśnienia zakresu ważności pojęcia „sub lege” oraz „sub gratia”; /Lex nature - nie do końca definiuje do pojęcie, stwierdza, że jest to, co każdy z natury ma ukształtowane i nosi głęboko w sercu; za prawa naturalne uznaje: czcić rodziców, nie zabijać, nie cudzołożyć, służyć Bogu; /Lex Mose - prawo mojżeszowe; /„List do książąt Saksonii o buntowniczym duchu” - rozprawa związana z działalnością Munzera i Karlstadta; usunięcie obrazów ze świątyń tylko za zgodą magistratu; Luter kładzie tu nacisk nie na problem samej sztuki, a kwestię przemocy; 1524 / 25 - „Przeciw niebiańskim prorokom, o obrazach i sakramencie” - kwestie z zakresu teologii sakramentalnej, historia konfrontacji z Karlstadtem; rozprawa zawiera analizy i definicje związane z pojęciem celów sztuki; /określenie swego osobistego stosunku do sztuki - stwierdza że nie jest im przychylny, są bowiem przyczyną bałwochwalstwa i dają wiele okazji do nadużyć /sprawa obrazów zaliczona do sfery wolności chrześc.; określa je jako „rzeczy zewnętrzne” /przeciwnicy obrazów uprawiają „zewnętrzny ascetyzm”, demonstrując pozorną wrogośc do rzeczy cielesnych; /Luter rozpoczyna od stwierdzenia, że Karlstatd kazał obrazy usunął sprzed oczu, a pozwolił im zostać w sercach; /Podkresla rozróżnienie pomiędzy tworzeniem obrazów a oddawaniem im czci /Luter był przekonany o prawie do istnienia sztuki religijnej, zaczął nawet formułować skromny program mecenatu i rozważać kwestie ikonografii religijnej; /Potępienie sposobu przeprowadzania zmian (chodzi mu o drogę przemocy); /Problem celów i funkcji sztuki religijnej; prosi obrazoburców o zachowanie obrazów świętych i krucyfiksów jako „obrazy lustrzane” i „obrazy znaki pamięciowe”; dzieła takie służą „dla oglądu i świadectwa, dla pamięci i znaku”. /Luter wyrzeka się przesadnej obrazowości oraz stosowania alegorii; choć różnie rozkłada akcenty - czasem daje pierwszeństwo słowu, gdzie indziej sugeruje równorzędność słowa i obrazu; brak obrazu było dla niego nienaturalne; zaś słowo - psychologiczne i teologiczne; /Zakres działalności sztuki religijnej: jest to program Biblii ilustrowanej; przy czym Luter preferuje wielkie cykle malowideł na ścianach i domach; /Wyraża się o sztuce relig z dużym zaangażowaniem, chwali jej walory dydaktyczne, uznaje ja pomoc w dziele szerzenia ewangelii; 1525 - Munzer stanął na czele zbuntowanych chłopów w Turyngii; poniósł klęskę i został stracony. Po 1525 wystąpienia Lutra na temat sztuki religijnej stają się rzadkie. Od tego czasu nie angażował się w polemiki z wrogami obrazów. Po 1525 r. na widnokręgu zainteresowań reformatora częściej pojawiają się problemy ikonograficzne.
Zagadnienia ikonograficzne w poglądach Lutra. We wzmiankach na temat ikonografii Luter kierował się dążnością do literalnego, dokładnego odwzorowania tekstu biblii oraz zasadniczą interpretacją chrystologiczną; Reformator uważał, iż sztuka jest środkiem przekazu, pozbawionym własnego sacrum; Następuje odejście od ołtarzy. Stosunek Lutra do ikonografii zastanej i jego próby wskazania zmian były pełne sprzeczności. Nie poświęcił on żadnego w miarę spójnego ustępu, rozrzucenie wzmianek. Wypowiedzi reformatora ujawniają, że myślał zawsze w kategoriach wierności obrazu wobec Biblii nie wykazywał zrozumienia dla strony artystycznej obrazu. Mniej ważne było dla niego czym jest - w aspekcie ontologicznym jak i ikonograficznym - dzieło sztuki, niż to co znaczy ono dla chrześc. Sztuka pomocna w głoszeniu Słowa Bożego. Luter wpłynął na istotne zjawiska plastyczne: włączenie Pisma Św. w obręb przedst. obrazowych; umieszczanie napisów na ścianach; powstanie Kanzelaltar - ołtarza-ambony - powstał już po śmierci Lutra Ikonografia Chrystologiczna - akceptacja scen pasyjnych / Chrystus ukrzyżowany - najistotniejszy dla Lutra wizerunek; - nie opowiada się ani za naturalistycznym ukazywaniem cierpienia, ani za idealizmem, choć bardziej podkreślał cierpienie, - krytykuje ukazywanie Szymona z Syreny pomagającego Chrystusowi dźwigać krzyż; ze względu na odstępstwo od przekazu Ewangelistów; - na zasadzie symbolu miał ukazywać zasadniczy aspekt działalności Chrystusa; Jego odkupienie wiernych; - chrześc. ma zrozumieć, że jest to obraz „pocieszający”; śmierć na krzyżu dokonała się pro me - dla mnie i dla nas. - akceptuje przedst. Chrystusa ukrzyżowanego z arma christi, jak i przedst. Chrystusa w tłoczni mistycznej/ Dzieciątko Jezus z krzyżem na plecach - odrzuca ten typ przedst. - woli by malować je z kościołem na plecach / Św. Krzysztof z dzieciątkiem na plecach (alegoria chrześcijanina)- dopuszczalność tego przedst. wynikała z utożsamienia Chrystusa z kościołem - samą legendę o św. Krzysztofie uznał za kłamstwo - fantazję / Zmartwychwstanie - zamknięcie pasji Chrystusa, - dynamika przedst. i naturalizm - Chrystus Zmartwychwstały depczący śmierć - ma podobną wymowę, co przedst. Zstąpienia do Otchłani; podkreślenie gwałtowności walki, jaką Chrystus toczył z diabłem / Ostatnia Wieczerza - temat kluczowy w ikonografii protestanckiej- przedst. towarzyszyć miały złote napisy - typowy ołtarz protestancki zawierał trzy sceny: Ostatnią Wieczerzę, Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie; / Obrazy dewocyjne - odrzucał te bardziej skrajne (np. Veraikony) - akceptował takie jak Imago Pietatis oraz Vir Dolorum / Wpływ Lutra na ikonografię chrystologiczną nowego wyznania był jednak niewielki; zlikwidował on pewne, rażące pod względem doktrynalnym temat (np. wstawiennictwo Chrystusa i Marii). Tablice Prawa Łaski - Czołowe dzieło w ikonografii protestanckiej / Wszystkie elem tej sceny występ w kazaniach Lutra z lat 20., jednak ostateczna redakcja i układ były dziełem samego Cranacha; / Podstawą doktrynalną Reformacji była zasada „usprawiedliwienia mocą wiary”. W dążeniu do stworzenia obrazowego wykładu tej zasady Marcin Luter osobiście współpracował z Łukaszem Cranachem Starszym. W wyniku tej współpracy powstało speculum justificationis, tzw. „Tablica Prawa i Łaski”. / Sięgając po tradycyjną symbolikę Drzewa Życia i Śmierci, ukazał Cranach dwa światy: świat Prawa, Śmierci i Grzechu oraz świat Łaski, Zwycięstwa nad śmiercią i grzechem. Te dwa przeciwstawne światy, ścierają się w człowieku - siedzącym pod drzewem i wysłuchującym argumentów „rzeczników” Prawa i Łaski (wersja praska) lub też doświadczającym śmierci i błogosławieństwa Łaski (wersja gotajska). Święci - Nie zajął w tej sprawie zdecydowanego stanowiska; jego podejście zmieniało się wraz z ewolucją jego teologii / Początkowo odrzucał kult świętych - łączył z nim dewocję obrazową; w mniejszym stopniu wypowiadał się o statusie świętych w religijnym systemie protestantyzmu; 1522-25 zajął się podstawową kwestią kultu świętych, unikając wiązania go z kultem obrazów; dopuszczał w teorii obrazy świętych, choć uważał, iż większość z nich spełnia „bałwochwalczą” rolę; hamując falę usuwania obrazów przedst. świętych, dał odpór obrazoburcom; / Krytyka przedst.: św. Tomasza z Akwinu, św. Franciszka, 11 tysięcy dziewic, św. Barbary; / Ostro zwalczał przejawy ikonograficzne koncepcji conformitas - analogia między życiem świętego a Chrystusem; / Odrzucenie kultu relikwii / Po 1540 - święci (z wyjątkiem apostołów i ewangelistów) nie występuje w ikonografii protestanckiej / Luter nie wiązał wiary w Chrystusa z męczeństwem; Obrazy maryjne - W pozytywnych wzmiankach o obrazach maryjnych dominuje chrystologiczny punkt widzenia/ Potępia wizerunek Mater Omnium/ Domaga się przedst. Marii w pełnym ubóstwie, sugestia ta pozostaje bez echa / Sprzeciwia się przedst. Marii pokazującą Bogu piersi, by przebłagać jego gniew, oraz przeciwko obrazom przedst. ją w pełni chwały na podobieństwo królowej; /Chrystocentryczna teologia protestancka doprowadziła do zaniku całego maryjnego kręgu tematycznego; /Reformator nie toleruje przedst. Marii na papierze/ Przedstawienie jedenastu tysięcy dziewic uważano za kłamliwe Diabeł - (Kazania postne) Postać ta znalazła w jego teologii poczesne, bodajże ważniejsze niż w teologii katolickiej miejsce; potrzebna była do obrazowego, plastycznego ujęcia problemów religijnych i pokazania zła i jego wrogów. Luter traktuje diabła bardzo familiarnie, prowadzi z nim przemyślnie skonstruowany dialog, w którym diabeł jest antagonistą i tym, którzy kompromituje niedorzeczność. Diabeł to jednak postać symboliczna. Architektura protestancka - pierwsza protestancka świątynia - kaplica w Torgau - typ małej świątyni protestanckiej, który miał mieć długi ciąg naśladownictw aż do poł. XVII w. - Luter nie porusz sprawy wyposażenia kościelnego - duchowny stał zwrócony w stronę wiernych, przez co jakakolwiek nastawa ołtarzowa stałby się niemożliwa - odejście od ołtarzy bocznych - samoczynne w wyniku zerwania z praktyką mszlaną i redukcj kleru - w tak powstała lukę zaczęła wciskać się działalność fundacyjna bogatego patrycjatu i mieszczaństwa (nagrobki, epitafia) - ołtarz-ambona - ustęp z kazania o chrzcie (1534) - symetryczne umieszczenie ołtarza, kazalnicy i chrzcielnicy; - Luter odegrał istotną rolę w uformowaniu się cmentarza protestanckiego; nowożytne dzieje cmentarzy jako formy urbanistyczno - artystyczne.
Andreas Karlstadt, 1480 - 1541 Późniejszy antagonista Lutra w kwestii obrazów; / W młodości był tomistą /Jego wpływ na dziedzinę sztuki był niewielki /Rozwój poglądów przebiegał w ścisłym powiązaniu z działalnością Lutra; walka z obrazami 1521-24- punkt szczytowy to zajścia wittenberskie 1522 i dysputa z Lutrem w 1524; /Neguje rolę obrazów Chrystusa (traktat „O zniesieniu obrazów”); / „Pouczenie o ślubowaniu” - potepia krótko obrazy religijne, za groźniejsze uważał idole wewnętrzne; „Czy należy postępować opieszale” - mysl natychmiastowego usuwania obrazów;/ problemy obrazów przedst. w sposób uproszczony i mało przejrzysty; /Chce znieść i całkowicie usunąć obrazy Pisma Św.; /Uważa, że wszystkie obrazy wzniesione przez ludzi są złe; Przeciwny praktyce kultowej - przyklękaniu, całowaniu i paleniu świec przed obrazami; jest to wg niego zło; / Przeciwstawia się poglądom Lutra; /Ujawnia swój strach przed obrazami; w momencie odrzucenia sacrum obraz musiał zostać zniszczony w sposób rytualny; /krytykuje obrazy świętych i maryjne; całkowicie je pomija, gdyż służą one jako obiekty bałwochwalcze; stara się wykazać, że św. Paweł był przeciwnikiem obrazów; udowadnia to na podstawie analizy przejawów kultu, że obrazy świętych służą jako obiekty bałwochwalstwa; ostrze ataku kieruje przeciw wizerunkom św. Krzysztofa (nie sam kult); /teologia Karlstadta jest teocentryczna - istnieje zgorszenie w wierze jeśli jest to sprzeczne z prawem boskim. Z obrazów ubodzy duchem nauczyć się mogą pokus cielesnych; /„zewnętrzne ustawy ceremonialne” to domena podległa prawu boskiemu; /krytykuje nauki Grzegorza Wielkiego o obrazach jako księgach dla ubogich; /spirytualizm Karlstadta - wyrażał się na temat moralności chrześc. poprzez specyficzną procedurę - nauki o eucharystii i wrogi stosunek do ceremonii; / uczestniczył w 1522 w zajściach obrazoburczych w Wittenberdze, choć sam nie potępił stosowania przemocy przy usuwaniu obrazów; /omawia problem ważności nakazów ST w stosunku do NT; Biblia - ST zakazuje obrazów, to więcej niż prefiguracja i zapowiedź Chrystusa; NT nie zakazuje obrazów; / Chrystus rozpatrywany zawsze łącznie z Bogiem, razem tworzą obiektywną całość; /Soli deo gloria - pojęcie majestatu i chwały bożej jako podstawy/ Ofiara Chrystusa jest istotniejsza od samej Jego działalności; całokształt osoby Chrystusa jako boski plan zbawienia; nie jest to typowy luterański Chrystus pro me; ważny jest fakt pamięci ofiary, co wpłynęło na negującą realną obecność Chrystusa w Eucharystii; /Najlepsze zespolenie z Bogiem uzyskujemy w sercu; /Odrzuca muzykę i śpiew gregoriański, gdyż przeszkadza w nabożeństwie; ponieważ istnieje tylko jeden Bóg, to również śpiew kościelny powinien być jednogłosowy; zwalcza łacinę/ Potępia idole, / neguje rolę obrazu Chrystusa; odrzuca rolę pośrednictwa Chrystusa, opierając się na nietrafnej interpretacji ustępu biblijnego; / początkowo uważa za konieczne niszczenie obrazów, później zaś nie porusza kwestii ich usuwania, poza potępieniem ikonoklastów;
Ulrich Zwingli, 1484 - 1531 przełom reformacyjny ok. 1520; / Trójstopniowe usuwanie obrazów; I etap - zamknięcie ołtarzy, potem umieszczono prowizoryczne zasłony; /Humanistyczny spirytualizm - kontakty z Erazmem z Rotterdamu; Spirytualizm Zwingliego znalazł swoją kulminacje w problemie eucharystycznym; /Spirytualizm - typowa nestoriańska obawa przed jednoczeniem elem boskiego i ludzkiego. Powodowała ostre rozróżnienie między duchem a ciałem /Studiował Pismo Św. (jedyna podstawa wiary chrześc.) i ojców kościoła, literaturę antyczną; /Nic, co opiera się na elem zmysłowych nie może prowadzić do zbawienia; Ewangelia jako wezwanie do działania praktycznego; / Podkreślał silniej niż Luter konieczność całkowitego zniesienia mszy. /„usprawiedliwienie przez wiarę” - zakładał odrzucenie zbawieni przez uczynki; z tym ściśle było związane odrzucenie kultu świętych i całej jego otoczki; /Potrafił sterować procesami politycznymi; /Kościół to żadne specjalne miejsce kultu, nie jest bezwzględne potrzebne Bóg jest tam gdzie się go wzywa, nie jest konieczny stół ani muzyka; brak symbolizmu kościoła; /Sakrament to tylko znak /1523 - zaczyna interesować się kwestią obrazów; /w obronie przed obrazoburstwem przyznawał prawo fundatorom do wycofywania zagrożonych dzieł sztuki z kościołów; /Chrystus obecny pod dwiema postaciami /Potępiał sprzedaż odpustów /1518 - 1522 - nurt walki z kultem świętych i maryjnym, wcale nie prowadził do odrzucenia obrazów o tej tematyce; dopiero w 1523 pod wpływem sprawy pani Golili, jak i częstych incydentów obrazoburczych w Zurychu; /1523 - traktat Ludwika Hatzera inspirował akty obrazoburcze; /1523 - dysputa o zniesieniu obrazów - obrazy sprzeciwiają się Dekalogowi i osłabiają wiarę w Boga. Wystąpienie przeciwko zwłoce, jeżeli chodzi o usuwanie obrazów; nawiązanie do ST argumentów i przypomnienie działania św. Pawła w Atenach; Zwingli rozróżnia tolerancję dla zwyczajów pogan a co innego pobłażanie słabym, dla nich posągi i obrazy stanowią ogromne zagrożenie; dysputa zakończyła się uchwaleniem o zniesieniu obrazów; /1524 kościoły w Zurychu zostały pozbawione wszelkich elem wizualnych (prócz witraży); /traktaty o zniesieniu obrazów (Krótki chrześc. wstęp, 1523; Odpowiedź Walentynowi Comparowi, 1524)/Ludzie z natury mają skłonność do idolatrii - bałwochwalczy kult obrazów; /Kult świętych i proroków pomniejsza chwałę Bożą - to bałwochwalstwo; kult świętych nie ma oparcia w Piśmie Św.; aluzyjnie odnosił kult św. do kultów bogów i herosów antycznych, sugerując mityczność wielu postaci św. /„społeczne koszty sztuki” - pieniądze powinny być przeznaczone na potrzeby biednych; na kulcie obrazy zarabia tylko kler; /potępiał degradowanie postaci św. do roli figur trzymających tarcze herbowe; /zgodnie z bizantyńskimi ikonoklastami, nie wolno umieszczać ani krucyfiksów, ani obrazów Chrystusa w kościołach; Chrystusowi nie nadaje się cech obrazowości; /dopuścił do posiadania w domach prywatnych obrazów ukazujących człowieczeństwo Jezusa; rozróżnienie między obrazami przechowywanymi w domach a w kościołach; Nie toleruje krucyfiksów; wszystko prócz witrażu i ornamentu jest bałwanem; uważa, że najgorsza jest rzeźba /w przepisach ceremonialnych i liturgicznych dopatruje się lekceważenia praw boskich /ekstatyczna pochwała osobowości Lutra i uznanie jego przełomowości; /kwestia obrazów - pojecie adiafory: używane przez zwolenników Zwingliego; stosowane w ramach sztuki religijnej; praktyki bałwochwalcze i nadużycia nie dopuszczają możliwości przyznania obrazom statusu adiafory; ADIAFORA, rzeczy naturalne, pod względem religijnym lub moralnym obojętne; czynności lub rzeczy ani zakazane, ani też nakazane przez Boga; pojęcie wywodzące się z filozofii stoików, w teologii protestanckiej odnoszone do niektórych elem liturgicznych, jak i do obrazów; /rozróżnienie między „czynieniem” a „adorowaniem” / U podstaw fundacji leżały często pycha, próżność i obłuda. Uznał prawo fundacji do usuwania dzieł. / Poglądy Z. wywarły wpływ na problem sztuki w kantonach niemieckich, szczeg. w Grn. Niemczech; do spopularyzowania i rozwinięcia przyczynił się zwł. H. Bullimger;
Jan Kalwin, 1509 - 1564 Reformator francuski, związany z kręgiem genewskim, cenił Lutra, choć często go krytykował/ system najbardziej spójny; /w trakcie 20 lat działalności rozwój poglądów na obrazy nie podlega zasadniczym przemianom; /głosiciel autorytetu Boga i nakazów Pisma Św. jako wyraz prawdy Bożej; wykazywał skłonność do pozytywistycznego absolutyzowania pojęć teologicznych; /predestynacja powodowała, że pojęcie „wiary” stawało się wartością immanentną, nie utwierdzoną przez stosunek wiernego do Boga; /„Sumienie chrześc.” czy „wolność chrześc.” pojmował jako swoistą zgodność z nakazami Boga zawartymi w Piśmie Św. /Chrystus rozpatrywany wraz z Bogiem, nawiązuje do relacji: człowiek - Bóg; Tworzenie obrazów to nie rozumienie istoty Boga, bo Bóg jest Duchem, tak mówi Pismo Św., a twórcy sztuki chcą mu nadać ciało; Ludzie przedst. Boga są szaleńcami - odwołuje się do II przykazania - należy adorować go w duchu nie za pośrednictwem rzeczy materialnych;/Soli Deo Gloria - pojęcie Majestatu i Chwały Boga; Majestat Boga jest daleko oddalony od spojrzeń ludzkich; /Nie poruszał sprawy usuwania obrazów, choć potępiał ikonoklazm; atakował sprawę „obrazów-ksiąg dla ubogich duchem”; /Przeciwstawienie Słowa Obrazowi; Słowo jako synonim Pisma Św. i religii, kontra „nieme posągi”; /Cała płaszczyzna kultu obrazów ustawiona jako negacja atrybutów boskości; /Przeciwnik krucyfiksów (diabelna forma Chrystusa) /Cud jest wynikiem przesądów (idolatrii i superstitio) /Superstitio - przesąd ludzki wokół kultu; rezultat czynnego praktykowania bałwochwalstwa; /Odrzucenie luterańskiego pro me, rozumiane też jako próba wizualizacji ziemskiego Chrystusa; /judaizanctwo - termin ten nawiązywał do pojęcia ceremonii ST (a nie jak u Lutra prawodawstwa ceremonialnego); używane bardzo rzadko, częściej w kontekście antykatolickim, jako środka do walki przeciw ceremoniom; /Kościoły powinny być przystosowane do kazania; nie należy w nich umieszczać ani krucyfiksów, ani obrazów; dopuszczał pojęcie ozdoby, jeśli są zgodne z kultem i skłaniają wiernych do praktykowania świętości z pokorą i oddaniem; /Chwała świątyni Bożej nie polega na złoceniach, srebrach; nie powinno się obchodzić ceremonii z wielka pompą; niechęć do „Kościoła murowanego; /Na płaszczyźnie praktycznej sformułował opinię, że kościoł powinien być zbudowany porzadnie i trwale (nie jak stodoła); dopuszczał czasem elem zdobnicze; /Podkresla znaczenie „elegancji i splendoru” w budowaniu miasta; nawiązuje do toposu „niebiańskiej Jeruzalem” /Pozostawia otwarte pole dla wyobrażeń o charakterze religijnym, starotestamentowym; /Usunięcie dzieł sfery sakralnej /Przeciwny epitafium, czyli upamiętniania zmarłego /Dzięki Kalwinowi powstał Kościół Ewangelicko - reformowany; /Sakramenty jedyne rzeczywiste obrazy boskości /Przez nabożeństwo wznosimy się ku Bogu /Odrzuca msze papieską /Brak symbolizmu kościoła - tylko dom zgromadzeń, konieczne miejsce kultu, a nie mieszkanie Boga (templum Dei), brak magicznej świętości, funkcjonalizm / Predestynacja, przekonanie, że tylko wola Boga decyduje o zbawieniu lub potępieniu, niezależnie od czynów człowieka (doktryna kalwińska); w teologii chrześcijańskiej powołanie człowieka przez Boga do zbawienia (św. Augustyn, J. Kalwin)./Moralność kalwińska wypływa z nakazów Biblii - wstrzemięźliwość, sprawiedliwość, pobożność /Boskość jest nie możliwa do przedstawienia obrazowego / Zlanie się w jedno idolatrii i superstitio /Od 1546 r. - dydaktyczna rola sztuki w szerszeniu Ewangelii / Chrystus ukrzyżowany jako symbol odkupienia
6