Krystyna S. Moissan, Beata Szafraniec „Ikonografia nowożytnej sztuki kościelnej w Polsce”, t.II „Nowy Testament. Maryja orędowniczka wiernych”, Warszawa 1987;

MATKA BOSKA W PŁASZCZU OPIEKUŃCZYM

Mater Misericordiae.

Przedst. Maryi w płaszczu opiekuńczym rozpostartym nad zgromadzonymi pod nimi adorantami było jednym z popularniejszych tematów maryjnych w średniowiecznej sztuce europejskiej. Ten typ ikonograficzny atakowany później przez zwolenników reformacji, a także nie zaakceptowany przez postanowienia Soboru Trydenckiego, zanikł prawie zupełnie w sztuce zachodniej. Natomiast w Polsce, gdzie wizerunki Mater Misericordiae znane były w malarstwie ściennym XIV i XV w., pojawiły się one ponownie w XVII w. i powstawały jeszcze dość licznie w XVIII w.

W polskiej literaturze Maryja w płaszczu opiekuńczym nazywana jest najczęściej Matką Miłosierdzia, Matką Boską Opieki.

Motyw płaszcza opiekuńczego sięga starożytności. Płaszcz królewski był znakiem władzy. Jako symbol nadprzyrodzonej siły odgrywał dużą rolę w legendach. Na nim unoszono się w powietrzu oraz przedostawano bezpiecznie przez wodę. Płaszcz chronił nie tylko tego, co go nosił, lecz wszystkich którzy znaleźli pod nim schronienie.

Gest otaczania płaszczem pojawia się wielokrotnie w ST - np. scena powołania Elizeusza na proroka, jako znak wybrania i namaszczenia. Płaszcz Eliasza to także symbol władzy nadanej mu przez Boga. Płaszcz jest jednocześnie symbolem opieki. Analogiczne znaczenie mają „skrzydła” Boga. Symbol roztaczania opieki nad potrzebującymi pomocy wykorzystuje Ewangelia św. Mateusza.

Gest okrywania płaszczem znany był powszechnie w prawie zwyczajowym. W ceremonii adopcji oznaczał uznani dzieci przez ojca. W okresie średniowiecza rozpowszechnił się zwyczaj szukania schronienia pod płaszczem protektorów. Zwyczaj otaczania płaszczem lub welonem popularny był wśród wysoko stojących w hierarchii społ. kobiet, które wstawiały się za prześladowanymi.

Geneza idei Mater Micericordiae nie da się jednoznacznie wyjaśnić, trudno wyprowadzić ją od jakiegoś jednego konkretnego tekstu liturgicznego czy teologicznego.

Wydaje się, że przedst. Matki Boskiej w płaszczu opiekuńczym, otaczającej nim swych podopiecznych, powstało w wyniku wykorzystania przez artystów średniowiecznych znanego od starożytności symbolu płaszcza.

Opiekunka zgromadzeń zakonnych.

Rola cystersów w propagowaniu wizerunków Mater… była niewątpliwie znaczna. Uważa się, że ten typ ikonograficzny wywodzi się ze środowiska cysterskiego (wizja mnicha). 1281 - Matka Boska została obrana patronką zgromadzenia.

Do rozprzestrzenienia się tego typu przyczynili się także mnisi burgundzcy, który w latach 1370 - 80 wykonywali liczne odbitki ksylograficzne z przedst. M.B. w płaszczu opiekuńczym i wysyłali je do klasztorów filialnych.

Nie można też jednoznacznie ustalić, kiedy motyw płaszcza pojawił się w ikonografii maryjnej. Najstarsze znane przykłady pochodzą z XIII w. (np. Linz nad Renem).

Do szybkiego rozwoju tematu Mater… w sztuce przyczyniły się gł. rywalizacja między zakonami o szczególny przywilej opieki M.B. O miejsce pod płaszczem Maryi ubiegali się nie tylko cystersi. Analogiczne wizje mieli karmelici, kartuzi, później jezuici.

Temat ten z monastycznego przekształcił się w uniwersalny. Dużą rolę odegrali w propagowaniu tej idei franciszkanie i stworzone przez nich bractwa kościelne.

Inną przyczyną szybkiego rozwoju tego kultu były wielkie epidemie nawiedzające gł. płd. Europę. Wierzono, iż M.B. roztacza swój płaszcz nad zagrożona chorobą ludzkością.

Większość przedst. Mater… pochodzących z XVII i XVIII w. reprezentuje typ monastyczny. M.B. otaczająca swym płaszczem przedst. konkretnych zgromadzeń zakonnych była częstym tematem obrazów wiszących w klasztorach, pojawiała się również na barokowych polichromiach kościołów przyklasztornych. Ten typ propagowali cystersi, dominikanie, karmelici i norbertanie. Najstarszy znany przykład związany jest z zakonem dominikanów.

Osoby święte związane, bądź też przedst. obok postaci M.B. w płaszczu opiekuńczym:

• Św. Dominik

• Św. Brygida Szwedzka

• Św. Jacek

• Św. Tomasz z Akwinu

• Św. Katarzyna ze Sieny

• Św. Katarzyna

Opiekunka wszystkich stanów.

Wyrazem kultu Mater… były nie tyko zgromadzenia zakonne. Wiele barokowych obrazów nawiązywało do średniowiecznego schematu Mater omnium ukazując ukoronowaną M.B adorowaną przed przedstawicielami hierarchii świeckiej i duchownej. Opieka Maryi rozciągała się nad całym światem chrześc.

Na nowożytnych przedst. Mater omnium zachowano średniowieczny podział podopiecznych na świeckich i duchownych. Kler zajmował zawsze miejsce po prawej stronie Opiekunki.

MATKA BOSKA RÓŻAŃCOWA

Wizerunki różańcowe pojawiły się w szt. europejskiej w okresie rozpowszechnienia się już ustalonej formy modlitwy. Nowy sposób modlitwy przeszedł w okresie średniowiecza ewolucję. Teologiczne komentarze tłumacząc istotę różańca pojawiły się dopiero pod kon. XV w. Wtenczas też powstają pierwsze przedst. plastyczne.

Pierwsza wiarygodna wzmianka historyczna dot. różańca pochodzi z kon. XV w. w 1475 r. przeor klasztoru dominikanów w Kolonii Jakub Sprenger założył pierwsze bractwo różańcowe. Zaś różańcową formę modlitwy rozpowszechnił żyjący w II poł. XV w. pochodzący z Bretanii dominikanin Alanus de Rupe.

Od wczesnego średniowiecza istnieją tzw. sznury modlitewne służące do odliczania określonej liczby odmówionych modlitw. Znane pod nazwą computum składały się z nawleczonych na sznur kamyków lub paciorków drewnianych, srebrnych lub złotych. Czasem modlitwy symbolizowały zawiązane na sznurku węzły.

Nowa kontemplacyjna forma modlitwy powstała jednak w I poł. XV w. w środowisku zakonu Kartuzów. Dominik z Prus oraz Adolf z Essen mnisi kartuscy z Rewiru połączyli 50 modlitw Ale Maria z 50 rozmyślaniami.

Z czasem wytworzyły się różne warianty modlitwy (np. 63 Pozdrowienia Anielskie - symboliczna liczba lat M.B - rozmyślając nad tajemnicami związanymi z różnymi okresami Jej życia). Od 1483 r. liczba rozmyślanych tajemnic została zredukowana do 15. Ustalił się też podział na tajemnice radosne, bolesne i chwalebne.

Ustalona i uznana przez Watykan dominikańska wersja modlitwy różańcowej, została rozpowszechniona na terenie Europy gł. dzięki działalności nowo powstających bractw różańcowych. Na jej popularność wpłynęły zapewne związane z nią, przyznawane przez papieży odpusty. Potrzeba istnienia osobnych, opatrzonych przywilejem odpustu brackich ołtarzy, spowodowała pojawienie się na terenie Niemiec pierwszych obrazów różańcowych (II poł. XV w.). te pierwsze przedst. często nawiązywały jeszcze do wizerunków M.B. w płaszczu opiekuńczym, Niewiasty Apokaliptycznej, Immaculaty, M.B. Bolesnej, Maryi w ogrodzie różanym.

Wizerunki różańcowe na terenie Rzeczypospolitej sporadycznie pojawiają się w I poł. XVI w. bezsprzeczna wydaje się niemiecka geneza pierwszych przedst. różańca w sztuce polskiej. Wpływ sztuki obcej na pierwsze polskie przedst. różańcowe związany był przede wszystkim z oddziaływaniem artystów niemieckich na malarstwo krakowskie i śląskie I poł. XVI w.

Matka Boska Różańcowa w typie Niewiasty Apokaliptycznej.

Pierwszą grupę przedst. różańcowych tworzą wizerunki nawiązujące do schematu Niewiasty Apokaliptycznej. Trawestacja dawnych rozwiązań ikonograficznych i dostosowywanie ich do nowych tematów jest zjawiskiem powszechnym w szt. europ. przełomu XV i XVI w.

Jeszcze w okresie średniowiecza stojąca postać M.B oparta na opisie wizji św. Jana z 4 części Apokalipsy stała się wzorem dla innego przedst. - Maryi Niepokalanie Poczętej. Wpłynęła ona również na rozwój plastycznego wyobrażenia Assunty i Incoronaty.

Poprzez ponowne użycie, pierwotny typ ikonograficzny uzyskiwał nowy sens ideowo - symboliczny. W starożytności chrześc. niewiasta z wizji św. Jana interpretowana była jako personifikacja Kościoła. Późniejsi średniowieczni teologowi uznali wizję „Niewiasty obleczonej w słońce” za symbol Matki Boskiej, odnosząc opis widzenia do osoby Maryi. W tym ujęciu słońce, w które odziana była Niewiasta symbolizowało Jezusa, półksiężyc pod Jej stopami oznaczał m.in. Jana Chrzciciela, chrzest, przemijanie świata, pokonane zło. Natomiast 12 gwiazd nad Jej głową - początkowo znaki zodiaku, później 12 apostołów.

Z czasem zaczęto widzieć w Niewieście Apokaliptycznej Immaculatę - Matkę Boską Niepokalanie Poczętą. Wraz z nową interpretacją tekstu Apokalipsy pojawiają się wizerunki plastyczne. Maryja - Niepokalanie Poczęta - zostaje przedst. jako Niewiasta otoczona nimbem słonecznym z Dzieciątkiem na ręku, stojąca na półksiężycu. Apokaliptyczne symbole słońca, księżyca, korony z 12 gwiazd i smoka zostają przejęte przez Immaculatę. Zmienia się jednak ich znaczenie. Słońce i księżyc - czystość Marii, natomiast smok - symbol szatana zostaje zidentyfikowany z wężem z Księgi Stworzenia. Te najstarsze w szt. przedst. Immaculaty łączyły się ściśle z rozwijającym się pod koniec średniowiecza przekonaniem o Niepokalanym Poczęciu Maryi. Choć stanie się ono dogmatem dopiero w XIX w., to niektóre zakony (franciszkanie, karmelici) już w XV w. starali się popularyzować tę doktrynę.

Różańcową specyfikę wizerunków starano się wyrazić stosując dodatkowe symbole i atrybuty unaoczniając nowy sens ideowy przedst. Taki typowy motyw stanowi sznur różańca trzymany przez Maryję i Dzieciątko. Niekiedy charakter obrazu podkreślał owalny wieniec różańcowy okalający postać M.B złożony z paciorków bądź kwiatów.

Postać stojącej Maryi z Dzieciątkiem, oparta na motywie „odzianej w słońce” Niewiasty została zastosowana jako wzór kompozycyjny także w innych, bardziej treściowo rozbudowanych przedst. różańcowych. Te czysto formalne zapożyczenia odnajdujemy na innych obrazach, na których M.B. adorowana jest przez świętych dominikańskich oraz wiernych.

Przekazanie różańca świętym dominikańskim.

Odrębną grupę przedst. różańcowych stanowią obrazy ukazujące M.B wręczającą różaniec klęczącemu św. Dominikowi. Polskie przykłady tego typu motywu pochodzą z XVII i XVIII w. Święty zawsze przedst. jest jako pośrednik, przekazujący Jej dar, innym klęczącym ludziom w otoczeniu Maryi. Postać św. Dominika, choć często wyeksponowana, jest na tego rodzaju wizerunkach jedynie ogniwem łączącym pomiędzy M.B a adorującymi ją przedstawicielami stanów.

Wyodrębnienie się osobnej sceny ukazującej klęczącego przed Maryją św. Dominika nastąpiło w okresie kontrreformacyjnej sztuki baroku. Późne powstanie w malarstwie europ. wizerunku samotnie klęczącego przed Maryją św. Dominika, tłumaczy brak wcześniejszych przedst. tego rodzaju w szt. polskiej. Typ ikonograficzny M.B wręczającej świętemu różaniec, wykształcił się w szt. włoskiej dopiero na przeł. XVI i XVII w.

Matka Boska Różańcowa orędowniczka wiernych.

Przedst. M.B Różańcowej adorowanej przez wiernych i rozdającej sznury paciorków rozpowszechniły się w szt. europ. od kon. XV w. Maryja ukazana jako Mater Omnium występowała jako opiekunka wszystkich, wywodzących się z różnych stanów, członków bractwa różańcowego. Bardzo często ofiarowanie różańca odbywało się przy pośrednictwie św. Dominika. Liczne przykłady tego motywu pochodzą m.in. z Niemiec i Hiszpanii.

W Polsce przyjął się i rozpowszechnił nowy wariant wizerunku, na którym obok św. Dominika umieszczano w roli pośredniczki św. Katarzynę sieneńską.

Na wielu obrazach M.B sama przekazuje różaniec adorantom. Obrazy o charakterze stanowym w szczególny sposób podkreślały uniwersalny charakter daru Maryi. Na ogół dolną strefę kompozycji wypełniają przedstawiciele Kościoła walczącego. Zwyczaj umieszczania współczesnych dostojników państwowych i duchownych rozpowszechnił się w Polsce gł. w czasach Zygmunta III i Władysława IV. Jest to zjawisko aktualizacji, poprzez ukazanie konkretnych postaci historycznych, często panującego króla. Tradycyjnie wg przyjętej zasady późnośredniowiecznej, na wizerunkach stanowych stosowano podział na grupy kobiet i mężczyzn lub duchownych i świeckich. Różaniec ukazany jako środek zbawienia całego Kościoła obejmował swym działaniem także zmarłych.

Przedstawienia wzorowane na ikonie Matki Boskiej Śnieżnej.

Wśród brackich obrazów różańcowych dosyć liczną grupę tworzą przedst. ukazujące M.B. z Dzieciątkiem w półpostaci. Ogólnie wizerunki te możemy podzielić na dwie grupy:

1. bardziej zachowawcze w swej formie, nawiązują w różnym stopniu do wzorów malarstwa bizantyjskiego

2. półpostaciowe przedst. M.B w typowe, barokowe wizerunki maryjne;

Jeszcze w XVII i XVIII w. bardzo często w kaplicach brackich umieszczano wizerunek maryjny nie łączący się pod względem ikonograficznym z typowymi przedst. różańcowymi.

Bardzo często naśladowały one ikonę M.B Częstochowskiej bądź równie popularny wizerunek M.B. Śnieżnej, znajdujący się w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie. Nazwa ikony wiąże się z legendą dot. powstania najstarszego kościoła rzymskiego, poświęconego Maryi. Wg tradycji w środku lata M.B ukazała się we śnie papieżowi Liberiuszowi oraz patrycjuszowi Janowi zalecając wybudowanie kościoła w miejscu, gdzie spadnie śnieg. Czczona w tym najstarszym sanktuarium maryjnym ikona M.B. Śnieżnej został połączona z kultem różańca od kon. XVI w.

W 1571 r. miała miejsce jedna z największych bitew morskich. W tym samym czasie w Rzymie odbywała się przy udziale papieża Piusa V ogromna procesja różańcowa w intencji walczących wojsk chrześc. W procesji ej, niesiono ikonę Matki Boskiej Śnieżnej zw. Sals Populi Romani. Zwycięstwo pod Lepanto współcześni przypisywali wstawiennictwu M.B i wysłuchanym modlitwom procesji. Natomiast obnoszoną podczas procesji ikonę złączono na zawsze z nabożeństwem różańcowym. Od chwili zwycięstwa pod Lepanto M.B Śnieżna stała się także wizerunkiem M.B. Zwycięskiej.

Także na terenie Rzeczypospolitej spotykamy kopie rzymskiej ikony.

Ikona M.B. Śnieżnej należy do bizantyjskiego typu Panagia Hodegetria. Tego rodzaju przedst. „M.B. ukazującej drogę” opierały się na wzorze ikony przypisywanej św. Łukaszowi, czczonej w Konstantynopolu. Potoczna nazw ikony przyjęła się od nazwy kościoła (Rodos - droga, ukazujący drogę). Ukazana w postawie stojącej, w ½ postaci, M.B. podtrzymuje na lewym ramieniu błogosławiące Dzieciątko. Postać Maryi z ikon Salus Populi Romani różni się od innych Hodegetrii charakterystycznie splecionymi dłońmi oraz namalowaną na prawym ramieniu gwiazdą. Ponadto ukazana na ikonie Dzieciątko trzyma w lewej ręce księgę. Większość kopii obrazu M.B. Śnieżnej nie odbiega zbytnio od rzymskiego oryginału. Na różańcowy charakter wskazuje jedynie umieszczenie obrazów w brackich ołtarzach. W niektórych przypadkach ich specyfikę starano się w pewien sposób wyeksponować. Bardzo często znajdujący się w ołtarzu obraz okalają medaliony z przedst. tajemnicami różańca.

Popularność ikony M.B. Śnieżnej w prowincjonalnym malarstwie polskim była ogromna. W XVII w. pojawiają się obrazy różańcowe, które choć nie powtarzają dokładnego schematu rzymskiej ikony, charakteryzują się bizantyjską stylizacją. Na powstanie tego rodzaju wizerunków wpływ miały uchwały synodu Krakowskiego (1621, dokładnie ustalone zasady malowania wyobrażeń M.B.).

Złączono ideowo z wielkimi zwycięstwami chrześc. nad islamem ikona M.B. Śnieżnej stanowiła pierwowzór wielu przedst. różańcowych. W szt. polskiej istnieją także przykłady bezpośredniego ukazywania na brackich obrazach wydarzeń historycznych związanych z nabożeństwem różańcowym.

MATKA BOSKA SZKAPLERZNA

Geneza kultu M.B Szkaplerznej wg tradycji karmelitańskiej sięga XIII w. i łączy się ze słynnym objawieniem się Maryi generałowi zakonu św. Szymonowi Stockowi. W różnorodnych pismach i dokumentach Karmelu z XIV i XV w. odnajdujemy wzmianki mówiące nam o czci i przywiązaniu karmelitów do tej wybranej części ubioru zakonnego. Zakonny szkaplerz, którego noszenie zapewniało specjalne przywileje, składa się z długiego prostokątnego płatu sukna przedzielonego otworem na głowę. Po nałożeniu na habit, jedna z jego części opada na plecy, druga natomiast zwisa z przodu klatki piersiowej. Po słynnym widzeniu św. Szymona Stocka, również osoby świeckie zaczęły nosić szkaplerz.

Samo noszenie szkaplerzna określało przynależność do Maryi. Wiara w złączone ze szkaplerzem przywileje odnoszące się do dusz w czyśćcu cierpiących dotyczyła bezpośrednio jednego z podstawowych dogmatów katolicyzmu atakowanego przez protestantów. Marcin Luter twierdził, iż istnienia czyśćca nie da się udowodnić na podstawie kanonicznych ksiąg Pisma Św. W poźniejszym okresie po przyjęciu przez obóz reformacji doktryny usprawiedliwienia przez łask, zarówno Luter i Zwingli, Kalwin całkowicie zaprzeczyli istnieniu czyśćca.

Bractwa szkaplerzna świętego pojawiają się w Polsce na pocz. XVII w. poza karmelitami kult szkaplerza szerzyli franciszkanie, norbertanie, cystersi, benedyktyni, jezuici, kapucyni, paulini, oraz żeńskie zgromadzenia zakonne.

Podobnie jak inni współcześni władcy europejscy, także polscy rólwie noszą szkaplerzne. Wg tradycyjnych przekazów członkami bractwa byli królowa Jadwiga i król Władysław Jagiełło, Władysław IV i Jan III Sobieski; szkaplerz nosili Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki. Posiadanie cudownego daru Maryi staje się nie tylko przywilejem głów koronowanych, magnatów i szlachty, noszą go również mieszczanie i chłopi.

Rolę brackich obrazów pełniły często przedst. maryjne nie posiadające żadnych cech charakterystycznych dla ikonografii karmelitańskiej. Obrazy maryjne łączące się z nabożeństwem do Matki Boskiej Szkaplerznej najczęściej nawiązywały do wzoru cudownej ikony Salus Populi Romani z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie.

Na przedst. tego typu zachowano powtarzany za rzymskim wzorem typowy motyw splecionych rak Madonny, wkładając jedynie w jej dłonie dwustronny bracki szkaplerz.

Matka Boska Karmelitańska.

W środowisku karmelitańskim wykształciła się tradycja przedst. M.B w zakonnym stroju. Wg legendy, popularnej wśród karmelitów w XVII i XVIII w., Maryja w niektórych okresach swego życia przebywała na górze Karmel.

Przedst. M.B. w stroju zakonnym typu Bruna, określanej tak od ciemnego koloru habitu karmelitańskiego, rozpowszechniło się w szt. europ. doby baroku.

Ofiarowanie szkaplerza św. Szymonowi Stockowi.

Związana ze szkaplerzem legenda mówi, iż w klasztorze karmelitów w Cambridge świętemu przeorowi ukazała się M.B. Wedle oficjalnego podania Maryja objawiła się św. Szymonowi trzymając w dłoniach karmelitański szkaplerz i oznajmiła św. przywileje złączone z noszeniem tej części stroju zakonnego. Późniejsza tradycja przemieniła to niecodzienne objawienie łask w wizję cudownego podarowania zakonnego szkaplerzna. Tę nową, bardziej bogatą pod względem ikonograficznym formułę przejęła sztuka.

Przekazanie szkaplerza innym świętym.

• Św. Szymon Stock

• Św. Maria Magdalena de Pazzi

• Św. Albert - karmelita

• Św. Teresa z Avila - patronka Karmelu

• Prorok Eliasz - legendarny założyciel zakonu karmelitańskiego

• Św. Józef

Ofiarowanie szkaplerza wiernym.

W kręgu zakonu karmelitańskiego bardzo rozpowszechnione było przedst. M.B w płaszczu opiekuńczym. Brała ona niejako pod swoją opiekę klęczące pod połami płaszcza postacie. Na ogół Maryja ubrana była zakonny habit z zaznaczonym szkaplerzem oraz w biały płaszcz Karmelu. Przedst. Królowej Karmelu jako Mater Misericordiae spotykamy często w szt. niderlandzkiej XVII w. Czasem miejsce Maryi zajmuje św. Teresa z Avila ochraniająca swym płaszczem mniszki zakonu karmelitańskiego.

MATKA BOSKA POCIESZENIA

Wizerunki M.B. Pocieszenia tzw. paskowej, łączące się z duchowością zakonu augustiańskiego w szczególny sposób zespolone były z Arcybractwem Paskowym Matki Boskiej Pocieszenia (powstały z połączenia dwóch zakonów - świętego paska i pocieszenia N.M.P). Do rozwoju nabożeństwa M. B. Pocieszenia w Polsce przyczynili się gł. OO. Augustianie Eremici - zakon założony w 1256 r. e Włoszech przez papieża Aleksandra IV. Do Polski eremici przybyli z Niemiec w XIII w. rozwijając swą działalność na terenie Pomorza.

Wg autorów pobożnych podręczników z XVIII w. do bractwa M.B. Pocieszenia mogły należeć osoby, „wszelkiego stanu i kondycji obojga płci”. Pasek bronił duszy i ciała wiernego od siedmiu grzechów głównych, był widzialnym znakiem miłości sług M.B, ulubionym sposobem, poprzez który Madonna dokonywała cudów. Nie tylko pomagał w połogu i w chorobie, bronił od nieprzyjaciół, czartów i czarów, ale również uwalniał więźniów z kajdan i łańcuchów. Wszystkie te łaski i przywileje dot. ludzi żyjących, zapisanych do bractwa. Cudowna moc paska roztaczała się również na dusze cierpiące w czyśćcu.

MATKA BOSKA ŁASKAWA

Powstanie tego typu ikonograficznego wiąże się z legendą opowiadającą o ocaleniu miasta od zarazy za sprawą Maryi. Podczas szerzącej się w Feanzy na pocz. XV w. epidemii, pobożnej kobiecie objawiła się Matka Boska ubrana w złotą szatę, dzierżąca w obu dłoniach złamane strzały.

Wg Mieczysława Gębarowicza nazwa M.B Łaskawa dla przedst. Maryi łamiącej strzały wprowadzona została przez pijarów. Ze względu na długotrwałą tradycję pozostaje się przy tym określeniu, choć bardziej uzasadnione jest sformułowanie M.B. Feanzka (ze względu na to, iż temat nie jest powszechnie znany w szt. europ.).

W sztuce polskiej temat ten pojawił się wraz z przybyciem do Warszawy (1651) kopii przedst. włoskiego, która w związku z panującą w stolicy epidemią, stała się szybko wizerunkiem bardzo popularnym, żywym przez cały wiek XVIII. Do niej modlono się w czasie wielkiej epidemii.

Fakt, że formuła ikonograficzna z XV w. została zaadoptowana przez szt. baroku nie powinien dziwić, gdyż symbol starzał Bożego Gniewu przemawiał nadal do wyobraźni wiernych. Typ ten powstał nie tyle na drodze ewolucji w interpretowaniu opieki M. B., ale został zaadoptowany przez szt. polską dzięki konkretnemu wizerunkowi, który trafił na odpowiedni grunt.

Wizerunek M.B. Łaskawej związany z legendą o cudownym ocaleniu miasta włoskiego spełniał konkretną rolę w czasie zarazy. Wkrótce nabrał charakteru bardziej uniwersalnego. Maryja broniła swych podopiecznych nie tylko „od powietrza”, lecz i od głodu, wojny i ognia oraz wszelkich nieszczęść doczesnych. Ten średniowieczny temat niezgodny był z doktryną potrydencką i być może dlatego nie występował on licznie w polskiej szt nowożytnej, a w szt. zach. wydaje się być w ogóle nie znany.

Ikonografia M.B. Łaskawej została przetworzona w duchu Posttridentinum. Większość obiektów ukazuje Maryję jako Immaculatę, depczącą węża, który oplata kulę ziemską. Popularność kultu M.B. Łaskawej świadczy o tym, że niektóre schematy średniowieczne przyswojone zostały łatwo przez nowy model pobożności. Stary symbol strzał Bożego Gniewu, podobnie jak idea płaszcza opiekuńczego, tkwiły głęboko w zbiorowej wyobraźni religijnej wiernych aż do schyłku XVIII w.

6

---