LITURGICZNE I ARCHITEKTONICZNE RAMY PROSTESTANCKIEJ

SZTUKI LAT 1520 - 1650 NA ŚLĄSKU

Kształtowanie się zreformowanego kultu.

Punktem wyjścia dla protestanckiego kultu na Śląsku były typowe dla schyłku średniowiecza formy i postawy kultowe. Obok bardzo licznych mszy, głównie wotywnych, powstało wówczas wiele specjalnych nabożeństw z własnymi liturgiami, wzrastało znaczenie relikwii, odpustów i pielgrzymek. Główne nabożeństwo stawało się praktycznie tylko ofiarą; jednocześnie nastąpiło wyolbrzymienie jego uświęcającego działania.

Wraz ze wzrostem liczby fundacji tzw. cichych mszy rosły szeregi kleru, a pogłębiało się niezrozumienie istoty mszy przez wiernych.

Luter ostro krytykował ciche msze, odpusty i pielgrzymki. Jednak zasadniczym przedmiotem jego wystąpienia były podstawowe dla chrześcijan zagadnienia łaski bożej, zbawienia, wolności chrześcijańskiej.

Podstawą wiary miało być „Pismo Święte”, powszechnie dostępne i nieskażone „ludzkimi dodatkami”; zjawisko to miało szczególny rozgłos w latach 20 i 30 XVI w. Żądanie „czystej ewangelii” na Śląsku wysunęły stany świeckie w styczniu 1524 r. na zjeździe w Grodkowie (mimo to nadal wyraźna rezerwa wobec Lutra).

Reformacja we Wrocławiu.

Jan Hess, Ambroży Moiban, reformatorzy wrocławscy.

Dążył do przeniknięcia całego życia religijnego duchem ewangelii, zachowali jednak duża powściągliwość we wprowadzeniu zmian w kulcie. Byli w tym zgodnie ze stanowiskiem Lutra.

Początkowo jedyną istotną zmianą zewn. w niedzielnych nabożeństwach było wprowadzenie stałego kazania po Credo.

Zachowano wiele dawnych obrzędów wraz z ich kultową symboliką -

• przy chrzcie egzorcyzm i krzyżom, oraz zanurzenie dziecka w wodzie

• przy komunii elewację chleba i wina, dźwięk dzwonków

• spowiedź prywatną

• szaty kapłańskie

• oddzielenie chóru balaskami

• klękanie na dźwięk imienia Jezus

• znak krzyża przy błogosławieństwie i rozgrzeszeniu

30. XVI w. - we Wrocławiu i Legnicy

• obok ewangelickich nabożeństw z komunią odprawiano katolickie msze.

• oprócz trzech głównych świąt związanych z osobą Chrystusa utrzymano 20 innych świąt;

Ostrożność przy wprowadzaniu zmian w kulcie. Wrocław:

• pozostawiono język łaciński w liturgii mszy,

• utrzymano śpiew godzinek (Kościół św. Marii Magdaleny, kościół św. Elżbiety)

• codzienne odmawianie Matutinum, Laudes i Vesperae - tworząc w ten sposób charakterystyczne tylko dla Wrocławia nabożeństwo łączące ewangelicką komunię z Matutinum (poranne nabożeństwo zw. matura).

Ok. 1540 podjęto z inicjatywy Moibana próbę wprowadzenia istotnych treści reformacyjnej teologii do kultu, przy zachowaniu wszelkich możliwych pozorów zgodności z tradycyjnym kanonem mszy. Opracowany przez proboszcza kościoła św. Elżbiety Novum Canon wyeksponował moment przyjęcia sakramentu, definitywnie zrywając z ofiarnym charakterem mszy. Pozbawienie mszy przeistoczenia oznaczało przekształcenie jej w protestanckie nabożeństwo komunijne. Tajemnica, w jakiej utrzymywano kanon Moibana (nie został opublikowany), jego niezrozumiałość dl szerokich mas (jęz. Łaciński), były zapewne elementami rodzącego się we Wrocławiu planu przeprowadzenia reformacji w zewnętrznej szacie katolicko-kościelnej.

W okresie powstawania liturgicznych koncepcji Moibana rozpoczęło się na Śląsku stopniowe stabilizowanie ewangelickiej reformy kościelnej, ujmowanie kultu w ramy stanowionych przez książąt i rady miejskie porządków kościelnych.

W Legnicy po okresie dominacji spirytualizmu Kaspra Schwenckfelda, okresie ideowego rozchwiania, negacji potrzeby istnienia „kościoła widzialnego” i stopniowej rezygnacji z sakramentów, następowało powolne zbliżenie do reformacji wittenberskiej. Usunięcie Schwenckfelda (1529) oznaczało przejęcie spraw religijnych przez Fryderyka II.

Po uznaniu w 1539 wyznania augsburskiego, wydał książę porządek kościelny (1542) dla księstw legnickiego i brzeskiego, instrukcję wizytacyjną i katechizm.

Porządek ten wprowadzał:

• ewangelicką organizację kościelną w obu księstwach („superattendent” i seniorzy wybierani na powiatowych synodach),

• zasadę ordynacji pastorów

• obowiązek katechizacji (zwł. przedmałżeńskiej)

• powszechny obowiązek słuchania kazań niedzielnych (tzw. „przymus kościelny”)

Ok. 1550 wydany został przez Radę Miejską porządek kościelny dla Wrocławia.

• Na każdy dzień tygodnia przewidziane były specjalne nabożeństwa

• We wrocławskich farach odbywały się odczyty publiczne (lectiones) na tematy biblijne;

Ogólnie, w drugim pokoleniu śląskiej Reformacji nastąpiła znaczna konsolidacja protestantyzmu, stworzenie zrębów organizacji kościelnej, mimo braku centralnego ośrodka:

• Stopniowo uzupełniano obsadę parafii.

• Nastąpił wielki rozwój szkolnictwa ewangelickiego: powstało ponad 100 szkół niższych, średnich i wyższych (humanistycznych - łacińskich) w miastach, 151 szkół wiejskich.

• Ukazały się drukiem liczne śląskie katechizmy

• Wzrasta rola śpiewu i muzyki instrumentalne w kulcie

• Upowszechniły się ewangelickie kancjonały; pieśni poprzedzały kazanie i następowały po nim, eksponowały rolę Słowa Bożego w kulcie, a z czasem - kosztem modlitw łacińskich - również rolę sakramentu komunii; śpiewane w języku niem, polskim i czeskim;

Kalwinizm - kontrreformacja.

W II poł. XVI w. wśród protestantów śląskich doszło do poważnych kontrowersji ideowych, do stracie ortodoksyjnych luteran ze zwolennikami Melanchtona, zw. kryptokalwinistami.

Surowo kalwinistów zwalczał książę Jerzy II. Chcąc uniknąć waśni i sporów wśród duchowieństwa, wydał w 1573 mandat, w którym ostro potępił wszelkie dyskusje na temat słów Chrystusa ustanawiających sakrament komunii, stając wyłącznie na gruncie wyznania augsburskiego i nauk Melanchtona. Wierność tej idei mocno wyeksponował brzeski porządek kościelny z 1592, wydany przez księcia Joachima Fryderyka, w podobnym duchu utrzymany był również porządek milicki z 1596. Stanowczy zakaz sporów wśród duchowieństwa podtrzymał Joachim Fryderyk w „patencie” z 1601.

Nauka chrześcijańska już wystarczająco się ugruntowała, została dogłębnie wyjaśniona w „Piśmie Świętym”, „Konfesji Augsburskiej” i jej „Apologii”, pismach Lutra i Melanchtona oraz agendzie meklemburskiej.

Porządki kościelne odzwierciedlają różnorodność źródeł i inspiracji śląskiej Reformacji, krzyżują się w nich koncepcje katolickie, kalwińskie i luterańskie. Wspólna dla ewangelickich nabożeństw we wszystkich dzielnicach śląskich była dominująca rola Słowa Bożego - kazania oraz rezygnacja z pojmowania mszy jako „realnej” ofiary.

Od II poł. XVI w. wspólna była wszędzie komunia pod dwiema postaciami.

Cieszyński porządek kościelny z 1584; w tym też czasie ma miejsce położenie nacisku na wyjaśnienie tajemnic Męki Pańskiej na podstawie autorytetu ewangelii; pogłębianie świadomości konfesyjnej, aż do momentu, w którym uzgodnienie zewnętrznych for kultu z teologiczną treści wyznania nie będzie musiało następować drogą urzędowych zakazów i nakazów.

Masowy napływ śląskiej młodzieży do intelektualnie „otwartego” uniwersytetu w Lejdzie, dały w efekcie dużą spoistość gmin ewangelickich w obliczu kontrreformacyjnego zagrożenia.

Okres wojny trzydziestoletniej nie przyniósł żadnego przełomu w liturgii protestanckich nabożeństw. Przebieg głównego nabożeństwa niedzielnego wg agendy wrocławskiej z 1632 wciąż jeszcze zachowywał odczuwalne podobieństwo do mszy katolickiej.

Stosunek niemieckiej i śląskiej reformacji do sztuki.

W procesie kształtowania się kultu protestanckiego ważną rolę odgrywał spór o sztuki, a zwł. przedst. obrazowych, w zreformowanym nabożeństwie. Wszystkie nurty Reformacji zgodne były w odrzuceniu i potępieniu kultu obrazów. Jednak o ile Zwingli i Kalwin występowali zdecydowanie przeciwko umieszczaniu w świątyniach wszelkich przedst. i nakazywali całkowite usunięcie „papieskiego bałwochwalstwa”.

Luter zaś nie przywiązywał do problemu obrazów aż tak wielkiej wagi. Nie same obrazy były wg niego niebezpieczne, lecz przypisywanie fundacjom obrazowym zbawczej mocy, albowiem odsuwało to wiarę - istotę religii - na drugi plan. Dlatego w przejętych dla potrzeb zreformowanego kultu kościołach średniowiecznych pozostawiali luteranie właściwie wszystko to, co nie stało w jaskrawej sprzeczności z ich doktryną i mogło być użyteczne.

Powściągliwa i ostrożna w reformie kultu, śląska Reformacja nie podejmowała szerszej akcji usuwania średniowiecznych ołtarzy, figur czy malowideł. Jedynie w Żaganiu w 1539 doszło do szerszej akcji usuwania ołtarzy. Wiadomo również, że w tym samym mieście dzieci obcinały nosy i ręce figurom świętych oraz kaleczyły ich twarze.

Na obszarach objętych Reformacją luterańską rzadko dochodziło do spontanicznych aktów obrazoburstwa. Jeśli usuwano obrazy, to głównie na mocy decyzji książąt lub władz miejskich.

Na Śląsku usunięcie obrazów z kościołów postulowały jedynie „artykuły” wydane w 1616 przez margrabiego Jana Jerzego, który zamierzał wprowadzić w księstwie karniowskim (Karnowo) kalwinizm.

Ołtarz.

Całkowite usunięcie z kościoła ołtarza i zastąpienie go typowym dla kalwinizmu drewnianym stołem, a także zastąpienie hostii zwykłym chlebem, musiało być dla luteran karniowskich czymś niewyobrażalnym, zburzeniem postaw ugruntowanej od wieków koncepcji sakramentu i nabożeństwa. Wprawdzie Luter postulował w „Deutsche Messe” powrót do starochrześcijańskiej tradycji ołtarza - stołu i zwracania się celebrującego nabożeństwo duchowego w stronę wiernych; jednak zarówno to ustawienie, jak i ołtarz w formie stołu wprowadzano w luterańskich kościołach rzadko.

Coraz wyraźniej umacniała się potrzeba utrzymania we wnętrzu kościelnym ołtarza z retabulum, „ścianą obrazową”. Protestancki ołtarz, ustawiony w chórze, na miejscu katolickiego ołtarza głównego, pozostał ideowym centrum przestrzeni kościoła. To przy ołtarzu, w chórze dokonywało się wyznanie wiary przez przyjęcie rozdzielanego pod dwiema postaciami sakramentu. Chór był miejscem zjednoczenia z realnie obecnym w sakramencie Chrystusem.

Ołtarz miał w liturgii symbolizować obecność Boga. W praktyce kultowej luteranizmu - nie tylko na Śląsku - przywiązywano do tej symbolicznej funkcji ołtarza duże znaczenie, podkreślając ją w różny sposób.

Pełne uznanie roli ołtarza z retabulum w protestanckim wnętrzu kościelnym oznaczało nie tylko tolerancję dla istniejących już ołtarzy, ale również stworzyło realne możliwości powstania nowych. W 1530 Luter sam zaproponował aby umieszczać w nich przedst. Ostatniej Wieczerzy wraz z odpowiednim napisem. Obraz ustanowienia komunii był wg reformatora najbardziej stosowny w retabulum - miał wzbudzać w wiernych uczucie wdzięczności za łaskę okazaną przez Boga w sakramencie, krzepić i umacniać ich wiarę. Miał pełnić pedagogiczno - dogmatyczną funkcję w liturgii sakramentalnej. Treści obrazów i ich oddziaływanie były dla Lutra najważniejsze.

Głównym zadaniem sztuki było upowszechnianie „Pisma Świętego” przez obrazy (jako „sichtbares Wort”), wspieranie Słowa Bożego pisanego i głoszonego w kazaniach.

Luter występował zdecydowanie przeciw niszczeniu wystrojów kościołów. Luter uświadamiał sobie w pełni znaczenie obrazów dla potocznej świadomości religijnej, wiedział ponadto, że nie można wyeliminować myślenia o Bogu w kategoriach obrazowych. Znając siłę oddziaływania sztuk przedstawieniowych, opowiadał się za wprzęgnięciem sztuki w zwiastowanie ewangelii (1529 - data wydania katechizmu Lutra).

Głoszenie Słowa Bożego - dla uszu w kazaniu i oczu w obrazach biblijnych - oznaczało dla protestantów bezpośrednie poznanie woli bożej, wniknięcie w istotę bożych spraw.

Nakreślona przez Lutra koncepcja roli sztuki w kulcie stosunkowo szybko została wcielona w życie, przede wszystkim przez ilustracje do kolejnych wydań biblii w języku niemieckim. Reformator osobiście nadzorował dobór i wykonanie rycin w edycji z 1534. ilustracje biblii luterańskich rozpowszechniały nową, wyłącznie biblijną ikonografię, stawały się wzorem dla tworzących ołtarze, ambony, epitafia malarzy i rzeźbiarzy.

„Sztuka kościelna”, w średniowiecznym sensie, teraz stała się sprawą poszczególnych jednostek - przestając być „kościelną”, nie przestawała być „religijną”. Była nią w o wiele większym stopniu niż w średniowieczu - odzwierciedlała głębszą świadomość konfesyjną, miała swe źródła w bardziej intensywnym intelektualnie przeżyciu religijnym.

„Katechizm Heidelberski”, 1563 - ideologiczny fundament niemieckiego kalwinizmu; zdecydowanie odrzuca traktowanie obrazów.

Dydaktyczna funkcja sztuki postulowana jako norma, w pewnym sensie narzucała ograniczone środki artystycznego wyrazu, dlatego wystrój wnętrza protestanckiego kościoła był prosty, intymny. Zwł. w okresie ortodoksji u schyłku XVI i pocz. XVII w., niebezpieczeństwo zanikania artystycznych ambicji przy spełnianiu przez dzieła wymogów treściowych.

Budownictwo kościelne śląskich protestantów.

Budownictwo kościelne nie miało u schyłku średniowiecza wielkiego rozmachu w miastach śląskich, na wsi natomiast rozwijało się żywo, zwł. tam, gdzie były najbardziej rozpowszechnione herezje pohusyckie (okolice Lwówka, Legnicy, Pogórze Sudeckie).

Ponieważ miasta nasycone były świątyniami gotyckimi (XIV w.), nikłe było zainteresowanie typem kaznodziejskiego kościoła halowego (model wypracowany w XV i XVI w. w górniczych miastach Saksonii i Czech). Typ ten reprezentują tylko kościoła parafialne w Lwówku i Górze (ukończone po poł. XVI w. - po wprowadzeniu Reformacji w tych miastach).

Przyjęcie protestantyzmu stało się bodźcem do ukończenia zaczętych prac budowlanych lub pewnych przebudów świątyń farnych (podwyższenie murów, przesklepienie, dobudowywanie naw bocznych, podwyższenie wież).

Luter uznawał potrzebę istnienia stałych miejsc kultu, głównie ze względów pedagogiczno - moralnych. Budowla kościelna była dla niego więcej niż salą zgromadzeń. W 1521 porównał nawę kościoła z sanctum, a chór z sanctum sanctorum. Dzięki Słowu Bożemu w kazaniu (sacramentum audibile) i sakramencie (verbum visibile), kościół stawał się w ujęciu Lutra, Domem Bożym.

W ciągu XVI w. w żadnym z krajów objętych Reformacją luterańską nie wykształcił się nowy typ kościoła. Następowało jedynie stopniowe adaptowanie wnętrz kościelnych do potrzeb zreformowanego kultu.

Luterańskie wnętrze kościelne.

Dla zapewnienia dobrej widzialności ołtarza i ambony z każdego miejsca, ustawiano w kościołach ławy z ruchomymi siedziskami, a od II poł. XVI w. umieszczano stałe siedziska na emporach. Wprowadzenie empor umożliwiało skoncentrowanie przestrzeni wnętrza, przybliżenie aktów liturgicznych do wiernych. Miejsca siedzące były przeznaczone dla tych, którzy chcieli wnieść opłatę. Uwidoczniło się w ten sposób we wnętrzach kościelnych społ. rozwarstwienie gmin.

W ostatniej ćw. XVI w. w luterańskich kościołach coraz częściej stosowano ambonę przy łuku tęczy. Obok ambony - przed ołtarzem - umieszczano chrzcielnicę, jako wyraz wysokiej rangi przyznawanej sakramentowi chrztu przez Reformację. W wyniku wzajemnego zbliżenia ołtarza, ambony i chrzcielnicy, powstał na przeł. XVI i XVII w. typowy dla luterańskich kościołów „trójdźwięk liturgiczny”.

Ewangelickie (protestanckie) budownictwo i wnętrze kościelne.

Nie dokonano żadnych konkretnych przekształceń przestrzennych.

• Kościoły Wrocławia, Legnicy i Brzegu wyposażono w II poł. XVI w. liczne ławy i stalle, wśród których wiele odznaczało się bogata dekoracją ornamentalną.

• ok. 1580 zaczęły się pojawiać pierwsze protestanckie empory (jedna z pierwszych empor - fara w Wąsoszu).

• nowe kościoły budowano rzadko

• kontynuacja prostego schematu jednonawowego wnętrza z wyodrębnionym prezbiterium (Cieszyn, 1594)

• lub nawiązanie do typu późnogotyckich halowych świątyń kaznodziejskich (Mirsk, po poł. XVI w.)

• Kamienna Góra - pod koniec XVI w. dobudowano do gotyckiego chóru czteronawowy korpus, z asymetryczną czwartą nawą naprzeciw ambony

• dodatkowe nawy naprzeciw ambony dobudowywano także do kościołów jednonawowych (Sława, 1604; Moszczanka, 1604; Prusy, 1612; Radzików, Pszenna, Silniki)

• przebudowy (dodanie naw) wykazują zalążki tendencji do organizowania wnętrz w układzie poprzecznym; był to układ charakterystyczny dla kościołów kalwińskich i luterańsko - wirtemberskich, w których ambona stała się wyłącznym centrum kultu.

• kon. XVI i pocz. XVII w. - na wsi śląskiej protestanci zamieniali kościoły drewniane na murowane i uzupełniali sieć kościołów parafialnych;

• przeł. XVI i XVIII w. - ożywiona działalność budowlana - płd. i płn.-wsch. Grn. Śląsk, Pogórze Sudeckie, płn. i płn.-wsch. Dolny Śląsk; budowano z kamienia, drewna, cegły. Działalność ta nie przyniosła jednak wybitnych kreacji architektonicznych; dominuje tradycjonalizm i skromny funkcjonalizm;

• kontynuacja tworzenia formy kościoła salowego, „jednownętrzowego” (np. kościół w Łukowicach, 1581, fundacja księcia Jerzego II; kościół w Rąsiach, Trzeboszu, Szydłowcu, Więcemierzycach Brzeskich, Starym Strączku, Grzmiącej i Sierpniach);

• dążenie do wyokrąglenia i spłaszczenia łuków sklepień, czego konsekwencją było wykształcenie się w II poł. XVI w. nowożytnych sklepień bezżebrowych - krzyżowego i kolebkowego z lunetami;

• kościół w Szymiszowie, 1607 - wsch. i zach. część nawy zamknięta wielobocznie;

• 1622 - 1631 - tendencje centralizujące reprezentują nieliczne budowle na planie krzyża greckiego - Wroniec, Świątniki, Krasawice, Bierutowo

• rotunda w Grochowiskach - wzorowana na kościołach niderlandzkich

• najwięcej kościołów ma plan tradycyjny - wyodrębnione prezbiterium, wieża od zach.; ujednolicenie wnętrza za pomocą układu empor, które tworzą jakby przedłużenie ścian prezbiterium;

• ze względów akustycznych w licznych kościołach zastosowano stropy drewniane, deskowe i kasetonowe. Zdobią je ornamentalne polichromie patronowe, maureskowe, przedst. biblijne;

• czasem polichromia ujednolica całe wnętrze, pokrywając strop, empory, boki i przedpiersia ław, nawet ściany i elementy konstrukcyjne (Miechowa, Rybnica Leśna);

• zewn. ściany kościołów ceglanych i kamiennych pokrywano tynkami, stosując czasem wykonane techniką sgraffita imitacje pryzmatycznego boniowania;

• II poł. XVI w. - pierwsze konstrukcje szkieletowe („fachwerk”); ich liczba wzrosła w czasach wojny 30 - letniej, by w II poł. XVII w. i w XVIII w. zdominować ewangelickie budownictwo kościelne regionu Śląska;

• Bryłę nadal rozczłonkowywano przyporami; z racji podporządkowania arch zewn. jedności przestrzennej i funkcjonalnej wnętrza - licznymi przybudówkami z dekoracyjnymi zamknięciami (szczyty, attyki)

• Szczyty na korpusach kościołów były rzadkie;

• Attyki - w zwieńczeniach wież, na murach i bramkach cmentarnych;

• Obramienia okien i drzwi o tradycyjnej formie ostrołukowej

Budowę nowych kościołów lub adaptację już istniejących podejmowała przede wszystkim szlachta, która u schyłku XVI i na pocz. XVII w. umocniła swą pozycję społ. i polit.

Zamkowy kościół św. Jadwigi w Brzegu:

• przebudowany w latach 1567 - 1573 przez księcia Jerzego II na mauzoleum Piastów legnicko - brzeskich.

• wzór protestanckiego wnętrza kościelnego

• w chórze stanął nowy ołtarz kamienny, a pod ścianami kamienne nagrobki klęczących postaci Jerzego II i Joachima Fryderyka z żonami i dziećmi;

• w nawie umieszczono kamienną ambonę i chrzcielnicę

Przyramkowy kościół św. Trójcy w Żurawinie (pod Wrocławiem):

• najdoskonalszy pod względem poziomu artystycznego

• inspirowany przez wnętrze świątyni brzeskiej

• przebudowany 1597 - 1604 przez Adama Haniwalda, mieszczanina nobilitowanego

• nurt wyrafinowanej sztuki dworskiej kręgu rudolfińskiego zespala się z formami rodzimego śląskiego manieryzmu;

• zachowując zasadniczy kształt gotycki, przesklepiono go kolebką z lunetami, dobudowano zakrystię z lożą kolatorską na piętrze, z trzech stron nawy założono empory;

• w prezbiterium, oprócz ołtarza i chrzcielnicy, umieszczono pomniki nagrobne fundatora przebudowy i jego rodziców; chór stał się jakby prywatną kaplicą rodziny Haniwaldów, a także mauzoleum rodowym;

• korpus zwieńczony szczytami;

• bogaty portal renesansowy

• w pełni wykształcony manieryzm w redakcji północnej

Izolując się w przestrzeni wnętrza kościelnego od gminu przez zasiadanie w prezbiterialnej loży i wchodzenie na nią odrębnymi wejściami, gromadząc we wnętrzu pomniki sławy (płyty nagrobne, epitafia, chorągwie, hełmy, rynsztunek wojenny), manifestowała śląska szlachta swą dominację nad całokształtem życia lokalnych społeczności.

Loże kolatorskie:

• Kliczków, Stary Zamek - ukształtowane architektonicznie

• Rząsiny, Świny - drewniane typu skrzyniowego, z baldachimami na kolumienkach

• Brzezina - ławy kolatorskie

Kaplica zamkowa w Siedlisku:

• Wzniesiona przez Jerzego Schönaicha w latach 1608 - 1618

• Jedyna właściwa kaplica zamkowa

• Prostokątne wnętrze z absydą, sklepione kolebką o podwyższonym łuku, otoczone z trzech stron dwukondygnacyjnymi emporami

• integracja tradycji bezapsydowej emporowej kaplicy wschodnioniemieckiej (Torgau, Augustusburg) z wypracowanymi w Stuttgarcie i Królewcu usytuowaniem ambony przy absydzie ołtarzowej;

• dekoracja pozbawiona przedst. figuralnych; połączenie motywów późnorenesansowych i późnogotyckich (zgodnie z praktyką kalwińską)

• podsumowanie doświadczeń i poszukiwań protestanckiego budownictwa kościelnego na Śląsku;

• w pełni wykształcony manieryzm w redakcji północnej

Wartość śląskiego budownictwa kościelnego wieku Reformacji nie polega na doskonałości form arch., lecz na nowej, specyficznej dla zreformowanego kultu aranżacji wnętrz, w których panuje atmosfera „przytulności”. Kościoły z okresu wielkich przemian religijnych są bardziej „izbami mieszkalnymi Boga-Człowieka” niż „pałacami Króla Niebios”.

Protestanci pozbawieni w poł. XVII w. w większości swych kościołów, kontynuowali proces tworzenia odpowiadających wymogom zreformowanego kultu układów przestrzennych w Kościołach Pokoju, granicznych („Grenzenkirchen”) i ucieczkowych („Zufluchtskirchen”).

IKONOGRAFICZNE RAMY SZTUKI ŚLĄSKIEJ

Przedstawienia osób boskich.

Ikonografia śląskiej sztuki lat 1520 - 60 wywodzi się z tych samych, co w innych krajach luterańskich źródeł - przede wszystkim z Biblii, oraz w mniejszym zakresie z tradycji średniowiecznej.

Gwałtowny rozwój drukarstwa rozszerzył zasięg wittenberskich, lipskich, norymberskich czy frankfurckich edycjach Pismach Świętego, stawały się coraz bardziej istotną inspiracją dla śląskich rzeźbiarzy i malarzy.

Oprócz ewangelickich biblii, nośnikami ikonograficznych „nowinek” były ilustracje katechizmów, zbiorów kazań, obficie wydawanej literatury parenetycznej i moralistycznej, grafika ulotna (niem. i niderl.) o luterańskim, kalwiński, i nawet katolickim rodowodzie.

A. Przedst.. Boga - Ojca -

• często jako starzec

• Pojawia się dość często jako:

- postać unosząca się w kosmosie

- Bóg - stworzyciel

- popiersie wychylające się z wieńczących różne elementy wyposażenia kościelnego przyczółków;

• „Wizerunek zastępczy” Boga - tetragram w świetlistym owalu; wypracowany przez anabaptystów i arian, rozpowszechniony przez ilustratorów szwajcarskich;

B. Bóg - Ojciec, dostojny starzec, wyobrażony łącznie z Chrystusem i Duchem Św.

• Tron Łaski - występuje od średniowiecza do kon. XVI w.; przede wszystkim na kamiennych epitafiach prowincjonalnych

• Bóg Ojciec z ciałem zmarłego Chrystusa (rzadko)

• Trójca Św. wśród obłoków, „ponadczasowa”, o wyraźnej wymowie eschatologicznej; Bóg Ojciec w takich przedst. może przekazywać symbolicznie Chrystusowi „władzę sądzenia”;

C. Przedst. Ducha Św.

• Najczęściej pod postacią gołębicy; występ. przede wszystkim na podniebiach baldachimów ambon;

D. Przedst. Chrystusa

• Stanowią fundament, centralny punkt reformacyjnej i luterańskiej ikonografii;

• Mąż Boleści (nie występuje !)

• Chrystus u słupu (rzadko)

• Chrystus - Ecce homo (rzadko)

• Salvator Mundi -

• Chrystus Zmartwychwstały -

* przedst. często jako Zwycięzca Śmierci i Grzechu, triumfalny Chrystus z kazań Lutra i dogmatycznych kompozycji Łukasza Cranacha;

* bywa wyobrażany jako Dzieciątko depczące łeb węża i trupią czaszkę;

- krucyfiksy

• Alegoria Chrystusa - Dobry Pasterz - w sztuce Reformacji uzyskały nowe znaczenie i w pewnym sensie nową treść ideową;

• Chrystus w tłoczni mistycznej - rzadko;

• Alegoryczne wyobrażenia zbawiennego działania „Krwi Świętej” - Chrystus jako Fons vitae oraz Alegoria Odkupienia przez Ofiarę Krwi;

- z chmur wyłania się Ręka Boa z wagą, na której ku górze wychylonej szali siedział szatan. Dolna szala wagi opadała w dół pod ciężarem strumienia krwi tryskającego z serca spływającego z chmur Chrystusa;

- motyw krwi spływającej z ran Chrystusa stanowi ważny elem. innych przedst. „historycznych” i alegorycznych

• Chrystus Nauczający (rzadko)

• Chrystus Przemieniony (rzadko)

• Dużą popularnością cieszyły się zwierzęce i roślinne symbole chrystologiczne, zwł. baranek, pelikan, feniks, orzeł i winna latorośl; najczęściej pojawiają się w zwieńczeniach retabulów, baldachimów ambon, epitafiów, stając się niekiedy zwornikami programów ideowych całych wnętrz kościelnych.

„Historyczne” sceny i postacie biblijne.

Stary Testament

Już w latach 20. XVI w. u progu Reformacji, pojawiać się zaczęły coraz liczniejsze sceny i postacie starotestamentowe. Sprzyjały temu ilustracje wydawanych w Witenberdze biblii, wyraźnie preferujące epizody Starego Przymierza. Motywy ST są zamiennikiem odrzuconej hagiografii średniowiecznej;

• Wydarzenia opisane w pięciu Księgach Mojżeszowych, przede wszystkim w Księdze Rodzaju:

- etapy Stworzenia

- Grzech Pierworodny

- wygnanie z Raju

- zabójstwo Abla

- sceny ocalenia Arki, w tym ustanowienie przymierza Boga z Noem

- historia Abrahama - powitanie chlebem i winem przez Melchizedeka, Abraham goszczący trzech mężów i Ofiarowanie Izaaka;

- dzieje Jakuba i Józefa - Sen Jakuba, Walka Jakuba z aniołem, Józef witający ojca i braci;

- życie i czyny Mojżesza - scena Przejścia przez M. Czerwone, Wywyższenie Węża Miedzianego, Cudowne nakarmienie rzesz rosą i manną, Nadanie Mojżeszowi mocy czynienia cudów, Powrót wysłanników z płodami Zemi Obiecanej, Składanie ofiar w Przybytku;

• Przedst. z czasu walk o podbój Kanału i z okresu królewskiego (rzadko)

• Sceny Zdobycia Jerycho, waleczne czyny Samsona, Zwycięstwo Dawida nad Goliatem, Nieudane pojmanie Dawida przez wysłanników Saula, Spotkanie Dawida z Jonatanem, przedst. Morza Spiżowego ze świątyni Salomona - sporadyczne;

• Obrazy z życia wielkich proroków:

- Eliasz - ucieczka przed Jezabelą, Nakarmienie w puszczy przez anioła, zesłanie ognia na żołnierzy Ochozjasza, Uniesienie w wozie ognistym;

- Elizeusz - ukaranie lżących proroka chłopców, pomnożenie oliwy w dzbanku wdowy, uzdrowienie Namna od trądu;

- Izajasz - powołanie

- Ezechiel - powołanie i wizja zmartwychwstania zmarłych

- Daniela - trzej młodzieńcy w piecu ognistym, oskarżenie Daniela przed Dariuszem, Daniel w jaskini lwów

- Jonasz - połknięcie i wyplucie przez rybę

• Inni bohaterowie biblijni (np. Estera i Hiob)

• Ilustracje wydarzeń z ksiąg uznawanych przez Lutra za kanoniczne, w tym postacie Anioła i Tobiasza w drodze;

• motywy apokryficzne - Zuzanna i starcy, Habakuk niosący strawę Danielowi;

• charakterystyczne dla ST, wyodrębnione z odpowiednich scen „znaki”:

- tablica przykazań

- Arka Przymierza

- Wąż Miedziany

- Złoty cielec

• w latach 1520 - 1650 w sztuce śląskiej wystepuje liczne grono postaci starotestamentowych; liczba postaci często jest ograniczona do dwóch: Mojżesz i Aaaron, Mojżesz i Dawida, Dawid i Samson, Dawid i Salomon - lub tylko jednej, przede wszystkim Mojżesza, stającego się jakby personifikacją Zakonu, Starego Przymierza;

Nowy Testament

• postacie patriarchów, proroków i bohaterów ST łączą się w wielu wypadkach z postaciami NT: św. Janem Chrzcicielem, św. Pawłem, apostołami i ewangelistami; tworzą razem rzeszę „świadków Chrytusa”

• 4 ewangeliści stanowią temat bardzo popularny;

• apostołowie z tradycyjnymi atrybutami swych zawodów, bądź zgodnie z duchem humanizmu i intelektualnego nurtu Reformacji - z książkami; wyobrażenia apostolskie są zawsze „apostolskim wyznaniem wiary”, summą Pisma Świętego;

• Reformacyjna koncentracja religijności postawiła w centrum obrazowego zwiastowania historię ziemskiego życia i śmierci Syna Bożego;

- sceny z dzieciństwa Jezusa (Zwiastowanie i Nawiedzenie, Pokłon Pasterzy, Pokłon Magów, Obrzezanie, Ofiarowanie w świątyni, Mord Betlejemski, Ucieczka do Egiptu

- sceny z cyklu pasyjnego (Ostatnia Wieczerza, Modlitwa w Gaju Oliwnym, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie - podstawowe tajemnice dzieła Odkupienia);

- rzadko pokazywano sceny poprzedzające śmierć na krzyżu: umycie nóg apostołom, Chrystus przed Annaszem, koronowanie cierniem, Chrystus przed Piłatem, Chrystus Ecce homo, biczowanie, upadek pod krzyżem, przybicie do krzyża;

- rzadko pokazywano sceny poprzedzające Zmartwychwstanie: złożenie do grobu, zstąpienie do otchłani

Cechą charakterystyczną protestanckiego obrazowania NT jest przywrócenie należnej rangi „środkowemu” okresowi życia Zbawiciela: jego działalności publicznej, nauczaniu i cudom.

Reformacja śląska sięgnęła po tematy przełomu I i II tysiąclecia -

• Chrystus wśród dzieci, Chrystus i Samarytanka przy studni, Chrystus i cudzołożnica;

• duże znaczenie zyskały przedst. Chrztu Chrystusa, Jezusa Nauczającego w świątyni;

• mniejsze - kazania na górze, kazania na wodzie, przypowieści Chrystusa (o miłosiernym samarytaninie, o siewcy, o bogaczu i biednym Łazarzu, o dermach, o źdźble i belce w oku, o faryzeuszu i celniku;

• udział Chrystusa w życiu pozaziemskim - Przemienienie na górze Tabor,

• Sąd Ostateczny - przedst. oparte na tradycyjnym schemacie, z orędownikami: Marią i św. Janem;

- występ także tendencja do skrótowego ujęcia Sądu, ograniczenia go do samej postaci Chrystusa - Sędziego w otoczeniu aniołow;

• Przedst. apokaliptyczne - np. Pieczętowanie bożych sług (rzadko), choć wczesne biblie luterańskie zawierały ich wiele;

• Pierwszy biblijny okres chrześcijaństwa, zainaugurowany Rozesłaniem Apostołów (rzadko)

• Zesłanie Ducha Św.

• Chrzest komornika królowej Kandaces przze Filipa

• Przedst. dziejów apostolskich - męczeństwo św. Szczepana, uwolnienie św. Piotra z więzienia, odnowienie przez św. Pawła chrztu Janowego;

• Szacunkiem darzono świętych: Jerzego i Michała

Przedst. Marii.

• W pełni doceniana przez Reformację jako biblijna matka Boga, przedst. prawie wyłącznie jako uczestniczka opisanych w NT wydarzeń - Zwiastowanie, Narodzenie, Ukrzyżowanie, Zesłanie Ducha św.

• XVI w. - jeżeli jej postać jest wyodrębniona - z racji uznawania Marii jako etycznego wzoru posłuszeństwa i poddania woli bożej;

Przedst. Aniołów.

• Protestanckie pojmowanie ewangelii jako „posługi anielskiej”

• Czasem przedst. z otwartymi księgami; bądź anioły wzywające na Sąd głosem trąb, „chwalące Pana” na różnych instrumentach, niosące Narzędzia Męki Pańskiej;

• Poza aniołami, symbolizowanie „wiecznej ewangelii” powierzano „znakom” NT - księdze z 7 pieczęciami, otwartej Biblii z zapaloną świecą;

Tradycyjna typologia protestanckich programów obrazowych

• „Typoi” upowszechniły się dzięki ilustracjom katechizmów, zwł. wydanego w 1538 r. w Wittenberdze „wielkiego Katechizmu” Lutra;

• Prawie wszystkie „typoi” mają treść chrystologiczną - Pascha Żydów - Ostatnia Wieczerza; Powrót wywiadowców z płodami Kannau - Ukrzyżowanie; Przejście przez M. Czerwone - Chrzest Chrystusa; Wizja Ezechiela - Wskrzeszenie Łazarza; Wywyższenie Węża Miedzianego - Ukrzyżowanie;

Kontrfiguracje.

• Przeciwstawienia różnych scen ST i NT, ukazujące w symbolicznym skrócie Grzech i Zbawienie, Śmierć i Żywot Wieczny, Prawo i Ewangelię;

• Intencją twórców danego programu jest pokazanie jedności i zarazem przeciwieństwa;

Treść i przesłanie protestanckich obrazów biblijnych

• Uwspółcześnianie ST i NT wydarzeń zwiększa silę oddziaływania Biblii na myśli, postawy i uczynki ludzi

• poprzez sytuowanie obrazów w określonych miejscach, zbieżność imienia fundatora obrazu i gł. bohatera przedst. na obrazie; porównanie osobistych przeżyć fundatora z przedst. na obrazie wydarzeniem; przez utożsamienie funkcji społ., stanu lub zawodu fundatora;

• często apostołom, a nawet samemu Chrystusowi nadawano rysy reformatorów, książąt, rajców, zwyczajnych mieszczan czy przedst. szlachty; ulubionym motywem uwspółcześnianym w ten sposób była Ostatnia wieczerza, ustanowienie sakramentu komunii;

• przedst. tego typu stawały się obrazową deklaracją konfesyjną danej społ., dowodem słuszności i prawdziwości reformacyjnej doktryny;

• wyrażały charakterystyczne dla protestantów poczucie więzi z Chrystusem;

• wyrażały przekonanie o bezpośredniej aktualności i praktycznej normatywności biblijnych przekazów;

Sceny i postacie alegoryczne.

Reformacja znalazła sposób przełożeni abstrakcyjnych pojęć teologicznych na język zrozumiały dla ludzi za pomocą alegorii;

Przy tworzeniu alegorii kierowali się protestanci regułą sformułowaną w 1562 przez Hieronima Wallersa.

Tablica Prawa i Łaski

Podstawą doktrynalną Reformacji była zasada „usprawiedliwienia mocą wiary”. W dążeniu do stworzenia obrazowego wykładu tej zasady Marcin Luter osobiście współpracował z Łukaszem Cranachem Starszym. W wyniku tej współpracy powstało speculum justificationis, tzw. „Tablica Prawa i Łaski”.

Sięgając po tradycyjną symbolikę Drzewa Życia i Śmierci, ukazał Cranach dwa światy: świat Prawa, Śmierci i Grzechu oraz świat Łaski, Zwycięstwa nad śmiercią i grzechem. Te dwa przeciwstawne światy, ścierają się w człowieku - siedzącym pod drzewem i wysłuchującym argumentów „rzeczników” Prawa i Łaski (wersja praska) lub też doświadczającym śmierci i błogosławieństwa Łaski (wersja gotajska).

Na Śląsku pojawia się w epitafiach:

• Jan Hess, reformator wrocławski

• Jezy Zedlitz, reformator

• rodzina Ruhnbaumów w Jaworze - opatrzone skrupulatnie tytułami i numerami wersów biblijnych, aż do 14 oznaczonych cyframi rzymskimi kontrfiguracji, sytuując dodatkowo po stronie Śmierci Grzechu - panoramiczny widok miasta

• rodzina Grigersdorfów w Jordanowie - jedyne rzeźbione, ogranicza zakres alegorii do siedzącego pośrodku człowieka, któremu Mojżesz i św. Jan Chrzciciel ukazują Wywyższonego Węża i Ukrzyżowanego Chrystusa.

Alegoryczne Ukrzyżowanie.

• Składa się z różnych symboli, postaci i napisów;

• Wersja pochodzenia niderlandzkiego, w której Ukrzyżowanego otaczaj postacie ST i NT, opatrzone cytatami biblijnymi, a także symboliczne zwierzęta: orzeł, pelikan, feniks, kwoka z kurczętami;

• Tego typu przedst. pojawiają się w - ołtarz z Masłowa; kamienne epitafia w Mojęcicach, Roztoce i Nysie;

• Czasem postacie zredukowane do dwóch - Mojżesz i Aaron (malowane epitafium Burghausów ze Stolca)

• Wprowadzenie motywu crux gemmata - krucyfiksu otoczonego drzewami palmy i dębu (Drzewa Życia oraz Wiadomości Dobrego i Złego), uwydatniło sens ideowy alegorii: spełnienie się miłosierdzia bożego w ofierze Odkupienia;

• Epitafium rodziny Distlerów, Wrocław - kompozycja alegoryczna, gdzie położono nacisk na triumf Ukrzyżowanego nad śmiercią, grzechem i Starym Zakonem; Arka Przymierza z ustawionym na niej krucyfiksem miażdży Synagogę, węża i szkielet ludzki, a wśród obłoków i jaśniejącego tetragramu widnieją postacie ewangelistów i aniołów z Narzędziami Męki;

• Epitafium ze Złotego Stoku - człowiek obejmujący ramionami krzyż chrystusowy; człowiek ten symbolizuje grzeszną ludzkość; usiłują go odegnać od Zbawiciela grzechy i złe moce;

Alegoria Żywego Krzyża.

• Punktem wyjścia dla tego motywu jest Ofiara Chrystusa na krzyżu;

• Obejmuje ona przedst. głównych „efektów pasji Chrystusa”, którymi są zwycięstwo nad śmiercią, grzechem i szatanem, otwarcie Królestwa Niebieskiego, wywyższenie Kościoła Chrystusowego i złamanie władzy Synagogi;

Alegoria Działania Męki Pańskiej.

• Na obrazie przedst. Chrystus, a na drugim planie niewiasta kananejska;

• Niewiasta ta staje się tu symbolicznym źródłem, punktem wyjścia dokonywanego przez każdego człowieka - za sprawą Chrystusa - zwycięstwa nad własną słabością i grzechem;

Alegoria Zreformowanego Kościoła.

Obraz z Nowego Kościoła -

W górnej części widnieje scena Zmartwychwstania Chrystusa oraz typowe przedst. zaczerpnięte ze schematu Cranacha - krew Ukrzyżowanego spływa do kielicha stojącego na płycie grobowej, która zgniata symbole grzechu i śmierci duchowej. W centrum pojawia się wygłaszający kazanie Luter oraz spowiadający Melanchton. Dwukrotnie ukazany jest prorektor Reformacji Jerzy Zedlitz: pierwszy raz obok innych przedst. szlachty - jako słuchacz, drugi raz - w oczekiwaniu na sposobność wyznania swych grzechów;

***

Obraz ołtarzowy z Pszczyny -

Ewangelicką doktrynę usprawiedliwienia wyłącznie mocą wiary akcentował - może nawet dobitniej niż Tablica Prawa i Łaski - alegoryczny obraz ołtarzowy z Pszczyny. Przedst. on pośrodku Wywyższonego Węża Miedzianego, a nad nim Chrystus w tłoczni Mistycznej, zwyciężającego grzech. Wokół węża i Zbawiciela gromadziły się postacie ST i NT oraz rzesze ludzi.

Pszczyńska alegoria była typowym zamknięciem, podsumowaniem i zespoleniem obu dogmatyczno - konfesyjnych wątków sztuki Reformacji.

Wątek 1. - Tablica Prawa i Łaski oraz inne alegorie Odkupienia;

Wątek 2. - przedst. liturgicznego wyrazu reformatorskiej nauki, dydaktyczno - konfesyjne obrazy aktów kultowych: chrztu, komunii, spowiedzi i kazania;

Alegorie ponadwyznaniowe.

• Reprezentują one ogólnoludzkie wartości moralne oraz uniwersalne pojęcia filozoficzne, polityczne i społ.

• Personifikacje Cnót chrześcijańskich, kardynalnych i innych, łączące czasem antyczno - renesansowy kostium z ewangeliczną treścią, przypomnianą odpowiednim cytatem Biblii;

• Moralistyczne alegorie sprawiedliwości - drzewa palmowe

• Moralistyczne alegorie prawa - motyw Dziewięciu Dobrych Bohaterów

• Alegoria Vanitas - dziecko z klepsydrą, trupią czaszką

• Symbole godności, sławy i nieśmiertelności: płonące pochodnie, kule, urny, rogi obfitości, obeliski, muszle.

• Nośnikami znaczeń symbolicznych były edikule - „bramy do innej rzeczywistości”, ujmujące reliefy i obrazy w licznych śląskich retabulach i epitafiach.

***

Brak na Śląsku ważnych dla kształtowania luterańskiej tożsamości wyznaniowej obrazów ilustrujących przybicie tez przez Lutra, Sejmy w Wormacji (1521) i Augsburgu (1530), pokój augsburski (1555); niezbyt często przedst. także samą postać Marcina Lutra. Należy założyć, że nawet portrety reformatora usuwano po rekatolizacji kościołów.

GODZINKI, katolickie nabożeństwo ku czci osób boskich, Matki Bożej i świętych oraz tajemnic z życia Jezusa Chrystusa

kancjonał - śpiewnik kościelny zawierający teksty pieśni religijnych i zwykle nuty

Kontrreformacja, ruch odnowy w Kościele katolickim w XVI-XVII w., mający na celu zahamowanie rosnących wpływów protestantyzmu w Europie

MELANCHTON Philipp, 1497-1560, niemiecki humanista, teoretyk protestantyzmu, współpracownik Marcina Lutra

ZWINGLI Ulrich,1484-1531, szwajcarski reformator religijny

Deutsche Messe -

loża, półotwarta empora, rodzaj wewnętrznego balkonu.

kolator, daw.osoba mająca prawo obsadzania urzędów kościelnych

eschatolotogia, w teologii nauka o rzeczach ostatecznych (zwł. końcu świata i losach pośmiertnych człowieka).

11

---