„BIBLIA PROSTEGO CZŁOWIEKA”
- DEKORACJA MALARSKA EMPOR, ŁAW, STROPÓW I SKLEPIEŃ
(Śląsk)
Treści przedstawień obrazowych i napisów na ścianach,
parapetach empor i lóż kolatorskich i gminnych.
W miarę krzepnięcia form zreformowanego kultu, naprzeciw skupionych w chórze lub ich pobliżu chóru głównych obiektów liturgii pojawiać się zaczęły stałe siedziska gminy, ustawiane bądź bezpośrednio na posadzce kościoła, bądź na emporach.
Empory wznoszone w śląskich kościołach miejskich i wiejskich od schyłku XVI w. - wprowadzały do wnętrz wyraźny akcent horyzontalny, uwarstwienie przestrzeni, tak charakterystyczne dla protestanckiego budownictwa w Dln i Grn Saksonii, Turyngii, Wirtembergii, na Pomorzu i wielu innych krajach objętych Reformacją luterańską.
Dzięki integrującym przestrzeń kościoła, przybliżającym liturgię do wiernych funkcjom empor, ich parapety stały się szczególnie atrakcyjnym, przestrzennie wyróżnianym obszarem artystycznego kształtowania. Szeregi obrazów na parapetach empor zastąpiły na Śląsku malarstwo ścienne. Tworząc jakby drugą „wewnętrzna” ścianę, wyeliminowano praktycznie możliwość umieszczania polichromii na właściwych ścianach: wewnętrznych płaszczyznach murów obwodowych kościoła.
Parapety empor wznoszonych w nawach oraz lóż kolatorskich budowanych lub ustawianych w chórach dekorowane były często wyłącznie ornamentalnie.
Tam, gdzie kościoły wyposażono jednocześnie w empory, loże i ławy, wyraźna jest tendencja do unifikacji wzorów ornamentalnych, do dekoracyjnego zestrojenia całego wnętrza.
Ławy gminne - o ile się zachowały - są przeważnie skromne, a niezbyt wygodne siedziska musiały skutecznie uniemożliwiać zaśnięcie podczas długich niedzielnych kazań.
Ławy kolatorskie szlachty oraz stalle patrycjatu zawsze uwzględniały wygodę osób zasiadających (np. loża w Kliczkowie); największy komfort zapewniały tzw. „betsuben” - oszklone od str. kościoła, o ścianach dekorowanych malowidłami, specjalnie ogrzewane;
Dwa zasadnicze zespoły programów:
oparty na scenach i postaciach biblijnych, komentowanych i interpretowanych przez cytaty „pisma Św.”;
bazujący na motywach heraldycznych i genealogicznych oraz napisach i przedst. alegorycznych o intencjach indoktrynalnych i moralizatorskich;
Biblijne programy chrystologiczne.
W latach 1520 - 22 warsztat Franza Maidburga wykonał obszerny cykl 100 reliefów, gł. o treści biblijnej, na parapetach empor słynnego halowego kościoła św. Anny w Annaberg. Ten powstały w przededniu Reformacji, największy ze znanych w sztuce europejskiej monumentalnych zespołów przedst. emporowych, stał się na terenie Saksonii bardzo szybko wzorem godnym naśladowania.
Nawiązanie przez sztukę protestancką, a zwł. malarstwo ścienne i emporowe, do średniowiecznej tradycji biblia pauperum.
Wszędzie tam, gdzie obrazowane są dzieje zbawienia ludzkości poprzedzone scenami upadku pierwszych rodziców, gdzie historii stosunków wzajemnych Boga i ludzi nadany jest kształt symboliczny i typologiczny.
Program emporowy:
obrazy ilustrujące poszczególne etapy dokonywanego przez Chrystusa dzieła zbawienia, które przynoszą zawsze odpowiedź na pytanie o sposób wyzwolenia się człowieka z jarzma Grzechu Pierworodnego i grzechu w ogóle;
ostatnim obrazem cyklu może być Sąd Ostateczny
w ciąg przedst. wplecione są często starotestamentowe „Typoi”; nie mogą one jednak przesłonić typowej dla Reformacji „wyznaniowej” wymowy programów. Rozpoczynając cykl sceną Grzechu Pierworodnego, a kończąc Sądem Ostatecznym, oddaje się istotę trzech artykułów Credo, obrazuje apostolskie wyznanie wiary. Przez unaocznienie podstawowych prawd wiary malarska dekoracja empor wskazuje zgromadzonej w kościele gminie jedyną drogę do zbawienia.
Program emporowy loży kolatorskiej w Rząsinach, 1584 -
najstarszy znany na Śląsku program, tworzony przez 6 scen biblijnych: Stworzenie świata, Grzech Pierworodny, Ofiarowanie Izaaka, Sen Jakuba, Ukrzyżowanie i Zwycięstwo nad śmiercią
istota aktu stworzenia i odkupienia świata, przy czym sceny ST podporządkowane były chrystologicznej wykładni całego cyklu
dogmatyczną koncentrację programu wydatnie zwiększyły umieszczone między scenami przedst. apostołów („świadectwo prawdy” słów Pisma Św., symbol apostolskiego wyznania wiary);
apostołowie często występowali w towarzystwie ewangelistów i proroków - bardzo typowy dla doby Reformacji elem programu polichromii ściennych i emporowych;
na pocz. XVII w. kościół otrzymał drugi cykl obrazowy (emporach płn. i zach.)
objął on: Grzech Pierworodny, Wygnanie z raju, Wywyższenie Węża Miedzianego, Zwiastowanie, Pokłon pasterzy, Pokłon Magów, Chrzest Chrystusa, Wjazd do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, Modlitwa na Górze Oliwnej, Pojmanie, Niesienie krzyża, Ukrzyżowanie, Złożenie do grobu, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Sąd Ostateczny.
Na szczególną uwagę zasługuje pojawienie się scen pasyjnych - zachęta do kontemplacji religijnej, wezwanie do pójścia drogą Chrystusa, do niesienia wraz z nim krzyża. Pogram stracił zawartość ideową, stał się wyrazem postępującej subiektywizacji pobożności; inspiracje medytacyjne;
Manifestacja płomiennej pobożności, ufundowanej na współprzeżywaniu z Chrystusem jego Męki
Program empory zach. w Czernicy, 1615 -
13 obrazów - cykl rozpoczyna Modlitwa na Górze Oliwnej, po której następują: Pocałunek Judasza, Chrystus przed Kajfaszem, Biczowanie, Chrystus Ecce Homo, Niesienie krzyża, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, złożenie do grobu, zmartwychwstanie, ukazanie się niewiastom, ukazanie się apostołom, wniebowstąpienie
obrazowy wykład kluczowych dla zbawienia ludzkości wydarzeń biblijnych
Program na parapecie empory kolatorskiej w chórze w Czernicy, 1616 -
ideowa przeciwwaga w/w
przedst. starotestamentowe: stworzenie świata, stworzenie Adama, kuszenie Adama przez Ewę, wypędzenie z raju, zabójstwo Abla, ofiarowanie Izaaka, przyniesienie pożywienia przez anioła śpiącemu Eliaszowi, podróż anioła i Tobiasza, Samson gromiący oślą szczęką Filistynów, Daniel w jaskini lwów, arka Noego, modlący się anioł (św. Michał);
nie jest to układ typologiczny; oba te cykle (ten w/w) zestawiono jako swoiste całości - reprezentacje Starego i Nowego Przymierza;
charakter reformacyjny ma także sam fakt umieszczenia obrazów ze ST w chórze, a z NT w nawie;
istotą koncepcji treściowej zdaje się być przeświadczenie o stałej opiece Boga nad stworzonym przezeń światem;
oboedientia passiva Christi
oboedientia activa
tzw. “proces rajski” - słynne kazanie św. Bernarda, na temat sądu nad ludzkością; zaadaptowane przez Reformację;
Program dekoracji empory w kościele NPMarii w Złotoryi (1609) -
schematy typowe dla Reformacji
w centrum znajduje się osoba Chrystusa, ukazana w kluczowych dla zbawienia ludzkości scenach (Narodziny Chrystusa, Ukrzyżowanie, zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Chrzest Chrystusa, Ostatnia wieczerza, Sąd Ostateczny)
kontrapunktem historii Chrystusa staje się przywołanie 2 faktów z domeny Prawa - Stworzenia świata i Potopu;
łącznie z ostatnim obrazem cyklu - Sąd Ostateczny - całość nadaje programowi empory charakter obrazowego wyznania 3 artykułów wiary;
inskrypcje wydobywają dogmatyczno - pedagogiczny sens każdej kwatery
całość programu tchnie konfesyjnym dydaktyzmem, charakterystyczną dla wieku Reformacji „pewnością zbawienia”, której wyrazem jest typowo protestanckie zinterpretowanie Sądu jako „zmartwychwstania i żywota wiecznego”, należnego wszystkim wierzącym.
Konfesyjna samoświadomość przejawia się tu ponadto w podkreśleniu rangi obu luterańskich sakramentów: „zdroju zbawienia” (chrztu) i „chleba żywota” (komunii).
Biblijne programy emporowe wieku Reformacji reprezentują na Śląsku zarówno typ:
dogmatyczno - konfesyjny (Rząsiny I, Złotoryja, Oleśnica),
dogmatyczno - parenetyczny (Czernica II),
konfesyjno - medytacyjny, mistycyzujący (Rząsiny II, Czernica I, Brzezina, Żórawina)
Wszystkie te typy upowszechnić się miały i rozwinąć w diasporalnym okresie śląskiego protestantyzmu - w dekoracji Kościołów Pokoju, granicznych i ucieczkowych. Powstały wtedy na Śląsku konsekwentne układy typologiczne na dwóch kondygnacjach empor, a także obszerne zestawienia równoległe wielu scen ST i NT, interpretowanych typologicznie i parenetycznie za pomocą napisów. Pojawiły się także cykle biblijne podporządkowane jednej myśli przewodniej - np. wierze w opiekę boża i pragnieniu życia w pokoju (Pogorzeliska). Nie zabrakło programów przepojonych mistycyzmem (np. na podstawie „Pieśni nad Pieśniami” na emporze w Kościelcu).
Dopiero u schyłku XVII w. upowszechniły się na Śląsku w dekoracji empor i ław przedst. emblematyczne. Początkowo jeszcze o tradycyjnym charakterze dosłownej ilustracji prostych sentencji i prawd wiary, zaczerpniętych z Biblii.
W omawianym okresie na Śląsku powstało wiele empor i lóż o parapetach zdobionych wyłącznie szlacheckimi herbami. Herby te, występują w różnej liczbie, od kilku do kilkudziesięciu. Opatrywano je często słownymi objaśnieniami. Czasem umieszczano je w niszach, oddzielanych kolumienkami lub pilasterkami.
Ani w Saksonii, ani w protestanckich krajach Niemiec Płn. nie spotyka się tylu dekorowanych herbami empor. Szlachta nie miała tam aż tak bezpośredniego wpływu na stosunki religijne, jak na Śląsku;
Zapotrzebowanie na takie dokumentacje, wyrastające z szerzącej się na przełomie XVI i XVII w. w całej Europie ideologii czystości krwi szlacheckiej, znajdowało wszędzie swój wyraz przede wszystkim w heraldycznych wywodach na pomnikach nagrobkowych (a nie na ścianach wnętrz sakralnych).
Na poszczególnych elementach architektonicznych umieszczano herby, przez co w symboliczny sposób obrazowały oparcie, jakie religia i kościelna organizacja krajowa otrzymuje od domu rodu przedstawionego.
Umieszczanie herbów w określonych miejscach wnętrza kościelnego miało zawsze głębsze uzasadnienie ideowe. Np. herby na sklepieniu kościoła w Freudenstadt odzwierciedla miały „boski porządek”, wyrażający się w godnym współistnieniu i współpracy domu książęcego, władz kościelnych i „wiernego ludu bożego”.
Dopiero po wojnie 30 letniej szlacheckie herby na parapetach empor kościołów protestanckich pełnić zaczęły odmienne funkcje ideowe. Teraz nie podkreślały one już trwałości hierarchii społ.; stanowiły raczej próbę wyrażenia uświadamianej powszechnie potrzeby ideowej jedności prześladowanych wyznawców ewangelii wszystkich stanów.