GEOGRAFIA HISTORYCZNA

Pojęcie i zakres geografii historycznej:

Środowisko geograficzne: podstawowy element warunkujący życie ludzkie. Tworzy go przyrodnicza rzeczywistość otaczająca człowieka, w której żyje.

Składa się z powierzchni globu ziemskiego (gleby, bogactwa naturalne, nawodnienie, fauna i flora, powietrze, klimat oraz stratosfera).

Śr. geog dostarcza podstawowe środki egzystencji. Człowiek musi się też bronić przed jego agresywnością (zwierzęta, rośliny, klimat).

Skonkretyzowaniem śr. geog jest krajobraz geohistoryczny. Dla historyka składa się z 3 warstw:

• krajobraz naturalny - nie uległ przekształceniom,

• krajobraz kulturalny - przekształcone przez człowieka w wyniku działalności gospodarczej np. osadnictwo,

• krajobraz historyczno - polityczny - granice powstałe w wyniku rozszerzania się organizacji wspólnych interesów poszczególnych grup społecznych (interesy polityczne, administracyjne a nawet wyznaniowe).

Drugim elementem środowiska geograficznego są przestrzeń i wynikające z niej odległości. Są to przede wszystkim horyzonty geograficzne człowieka - odległości w linii prostej, odległości w rzeczywistości, uwzględnione czynniki itd.

Ostatecznym celem badań z zakresu geografii historycznej jest kartograficzne ujęcie wyników. Bada się je jako źródło - umożliwiają poznanie dawnych wyobrażeń człowieka o przestrzeni i cechach otoczenia.

Rozwój badań geograficzno historycznych:

2 stanowiska metodologiczne:

• Fryderyk Ratzel - determinizm: środowisko wywiera wpływ na życie człowiek i na jego dzieje,

• Vidal de la Blacke - posybilizm: człowiek w środowisku geograficznym niektóre możliwości, określające jego życie i dzieje.

Rekonstrukcja krajobrazu naturalnego

Historyk musi wziąć pod uwagę:

• Orografię i budowę geologiczną krajobrazu - ukształtowanie powierzchni ziemi i jej struktura glebowa - głównie ich właściwości, gdyż decydują o ich wykorzystaniu,

• Klimat -

• Hydrografia - układ nawodnienia wód stojących (jeziora), bieżących (rzek), gruntowych i zabagnienia - np. zmiany koryta rzeki, wykorzystanie młynów, jazów, przekopy. Badania pozwalają określić tereny oddawane pod uprawę, przebieg ówczesnych dróg, powstawanie osad.

• Florystyka - zagadnienia dotyczące zalesiania oraz zespołów roślinnych typu łąki, porosłe bagna, stepy - ustalenie ich zasięgu terytorialnego, określenie gatunku roślin wegetujących na danym terenie. Dzięki temu nie tylko historyk poznaje miejsce i zasięg występowania ale pomaga w badaniach językowych i etnograficznych.

Rekonstrukcja krajobrazu kulturalnego:

Historyk skupia się przede wszystkim na osadnictwie. Takie badania ma ustalić granice zasięgu terytorium osad i związany z tym zakres ekspansji człowieka, przynależność etniczna, drożność regionów.

Celem jest uzyskanie związku osadnictwa z krajobrazem naturalnym.

Przynależność etniczna i polityczna ma znaczenie dla terenów pogranicznych oraz tych, które są przedmiotem kolonizacyjnej pertraktacji osadniczej.

Charakterystyka demograficzna osadnictwa określa zaludnienie osad a więc wielkość i gęstość.

Charakterystyka społeczno - gospodarcza ustala ludność bierze udział w procesie osadniczym oraz jej potencjał gospodarczy.

Podział osad:

• jednokomórkowe i wielokomórkowe - zależnie od tego czy składa się gospodarstwo rolnicze, czy produkcyjne (chłopskie, rycerskie, rezydencja magnacka, klasztor, smolarnia) czy też gospodarstwa indywidualne: wieś i miasto

• wsie i miasta - czy jest to osada otwarta czy zamknięta (mury, wały) a także charakter zajęć ludności (wieś - rolnictwo, miasto rzemisło).

• zakładane i samorodne - powstanie przez jednorazowy akt prawny, czy też proces rozrastania się

• indywidualne i sprzężone - izolacja od innych osad czy związek aglomeracyjny (np. Trójmiasto)

Ważne jest położenie geograficzne osad - określenie stosunku położenia osady do przebiegu dróg komunikacyjnych łączące osiedla, centra gospodarcze, produkcyjne, handlowe, charakter ruchu osadniczego, życie gospodarcze.

Typy wsi:

• Okolnica - mały rozmiar, domy w kształcie kręgu lub podkowy, budowane wokół centralnego placu lub zbiornika wodnego. Posiadała system obronny w postaci wału lub okopu oraz wjazd z jednej strony.

• Owalnica - kształt wrzeciona, zbudowana wzdłuż 2 łukowatych ulic, okalające plac centralny lub zbiornik wodny,

• Ulicówka - zabudowania wzdłuż drogi,

• Wielodrożna - zwarta, zabudowania wokół krzyżujących się ulic.

• Łańcuchówka - charakterystyczny układ pól powstały w wyniku rozłożenia wzdłuż gruntów należących do poszczególnych domostw, grunty ciągną się pasami , rozdzielonymi ulicą.

• Rzędówka - domy po jednej lub obu stronach ulicy.

Poniżej uproszczone schematy:

Wyróżnia się jeszcze tzw. przysiółki - niewielka ilość zabudowań rozłożonych wzdłuż jednej drogi lub krzyżujących się dróg albo bezładnych.

Typy miast:

• Pojedyncze - samodzielny organizm osadniczy,

• Sprzężone - 2 lub 3 a nawet organizmów osadniczych mające samodzielność organizacyjną lecz są powiązane ze sobą położeniem geograficznym, czy czynnikami społecznymi i ideologicznymi.

• Aglomeracyjne - zdołały w ciągu swego rozwoju wchłonąć szereg pobliskich osad, przedmieścia czy wsie.

2 typy historycznego rozplanowania miasta:

• Samorzutne - wynik kontynuowania założeń przestrzennych osady, na której powstało miasto.

• Unormowane - działalność urbanistyczna zaplanowana w momencie zakładania miasta.

Aby określić charakter układu przestrzennego miasta należy wziąć pod uwagę:

• zarys miasta,

• sieć ulic,

• położenie rynku,

• kształt rynku,

• zabudowa działek/bloków budowlanych

Onomastyka - nauka o imionach własnych: historycznych, współczesnych, osobowych, przedmiotowych oraz geograficznych.

Toponomastyka - dział onomastyki - dotyczy nazw geograficznych.

Wśród nazw geograficznych wyróżnia się 3 kategorie nazw:

• ogólne nazwy geograficzne (lądy, wyspy, kraje itd.),

• nazwy miejscowe, czyli nazwy osiedli ludzkich,

• nazwy związane z poszczególnymi częściami terenu (pola, łąki itd.)

Podział nazw miejscowych:

• będące zawsze nazwą miejscowości:

• topograficzne (Góra, Zagórzyce, Roztoka),

• kulturalne - dotyczy wytworów, instytucji (Koło, Wola, Łazy),

• dzierżawcze - od imienia osoby (Boleścice, Sieciechów)

• zdrobniałe (Borzęcinek)

• będące zrazu nazwami ludzi a potem dopiero miejscowości:

• etniczne - od ludzi zamieszkujący dany obszar (Prusy, Węgrzyce, Konojady, Cygany),

• patronimiczne - od potomków lub poddanych człowieka (Pisarzowice, Biskupice, Boleścięta),

• rodowe - od nazwy osobowej ludzi (Baby, Dmochy, Jawory)

• nazwy dwuznaczne (Wilki - nazwa osobowa pewnej grupy ludzi albo fauna typowa dla danego obszaru),

• nazwy ciemne - niezrozumiałe, nie można ich sklasyfikować na podstawie w/w kategorii.

Rekonstrukcja krajobrazu historyczno - politycznego

W procesie rozwoju historycznego wytworzyły się typy podziałów terytorialnych wynikające z istnienia dwóch wielkich organizacji:

• państwa - podziały polityczne, administracyjne, sądownicze

• Kościoła - podziały organizacyjne i administracyjne.

Pojęcie granicy: idealna płaszczyzna, prostopadła do powierzchni ziemi ,dzieląca zarówno ląd, obszar powietrza i obszar w głąb ziemi. Przecięcie tej płaszczyzny tworzy linię graniczną, dzięki temu ta linia ma charakter linii geometrycznej.

Kiedyś była to rubież graniczna lub pas graniczny - tyczyło się to nie tylko do granicy państw ale też własności.

Im precyzyjniejsze pojęcie granicy, tym precyzyjniejsze jej wytyczanie.

Tworzenie podziałów terytorialnych - kiedyś decydowało o tym zawłaszczenie ziemi i umowa społeczna, brać pod uwagę należy też np. zasięg rynku lokalnego, czy też kontakty międzyludzkie.

Historia horyzontu geograficznego

Przekazywanie wieści - najpierw system sygnalizacji słuchowych i wizualnych (tam-tamy, ogień, dym).

Koń wyparł owy system - początku docierał do z góry dobranego odbiorcy.

Pojawienie się pisma - od XIV w. pierwsze poczty - kurierzy konni, piesi, prywatni, królewscy, kupieccy, państwowi.

Ostatecznie narodziła się prasa, telefon, radio i telewizja.

Horyzont lokalny też ulega zmianom - w miarę rozwoju środków lokomocji ich upowszechnienia , dostępu i szybkości.

Podstawowe wiadomości o mapie

Mapa - dwuwymiarowy rysunek terenu, sporządzony na podstawie odpowiednich pomiarów, na których przy pomocy umownych znaków przedstawiono zmniejszony i uproszczony obraz nowego terenu.

Aby sporządzić mapę trzeba wykonać pomiary:

• długości - odległość pomiędzy dwoma punktami,

• różnicy wysokości,

• pomiar kątów poziomych i pochylenia.

Typy map:

• Szczegółowe - uwzględnia prawie wszystkie szczegóły , duże skale (1:1000 lub 1:500 - miasta, 1:2000 lub 1:5000 - wsie),

• Topograficzne - uwzględniają wszystkie szczegóły topograficzne częściowo za pomocą umownych znaków kartograficznych. Treść tych map stanowi:

• osnowa matematyczna (punkty triangulacyjne, współrzędne geograficzne),

• hydrografia (sieć rzeczna, kanały, linie brzegowe),

• miejscowości,

• drogi,

• rzeźba terenu,

• fizjografia krajobrazu (łąki, bagna, piaski itd.),

• granice polityczne i administracyjne.

• Przeglądowe - generalizacja szczegółów topograficznych. Ich skale - 1:500 000 lub 1:1000 000. Uwzględniają ważniejsze miejscowości, drogi, linię brzegową i rzeźbę terenu.

• Poglądowe - zmniejszone mapy przeglądowe (np. mapy fizyczne), drobnoskalowe,

• Zagadnieniowe - podkład orientacyjny, kartografowanie zjawisk,

• Specjalne - mapy techniczne (lotnicze, drogowe), turystyczne, krajoznawcze.

• Kornerowe - w rogu arkusza mapy, uszczegóławiają zagadnienie.

Atlas - zbiór map drobnoskalowych, zebranych w jedne wydawnictwo. Znajdują się tam mapy przeglądowe, poglądowe, zagadnieniowe i specjalne.

Siatka kartograficzna - przeniesienie na płaszczyznę siatki kuli ziemskiej, tworzony przez południki i równoleżniki - zabieg odwzorowania kartograficznego.

4 sposoby odwzorowania kartograficznego:

• płaszczyznowe,

• walcowe,

• stożkowe,

• umowne - kombinacja 3 wymienionych.

3 rodzaje siatek kartograficznych:

• wiernokątne (opracowywane na potrzeby gospodarcze i wojskowe),

• wiernopolowe (mapy zagadnieniowe),

• wiernoodległościowe (mapy geofizyczne),

2 pierwsze wykorzystywane są przez historyków

Konstrukcja mapy historycznej

Mapa historyczna ma za zadanie odtworzyć rysunek terenu w zmniejszonej skali w czasie.

3 rodzaje map historycznych:

• Inwentaryzacyjna/podstawowa - opisuje zjawiska ilościowo i jakościowo nie zawierającej żadnej interpretacji. Uwzględnia linię brzegową, uproszczoną hydrografię, granice terytorialne, podstawowe aglomeracje ludzkiego osadnictwa (w zależności od badanego problemu).

• Badawcza /analityczna, problemowa - ma na celu przygotowanie wyjaśnienia dango problemu, sprawdza hipotezy,

• Wyjaśniająca - końcowy etap badań kartograficznych - zaznaczone elementy uzasadniają hipotezę.

Trzeba dbać o dokładne określenie czasu występowania zjawiska, gdyż można zamazać dynamikę rozwoju zjawiska w czasie.

Generalizacja (redukcja) zjawiska historycznego w ujęciu kartograficznym jest sprowadzona do znaków - ma dać interpretację zjawiska.

Znak kartograficzny może być ideograficzny (przypominający przedmiot np. fabrykę oznaczamy np. kominem z dymkiem) lub zmysłowy (umowny).

Konieczne jest podkreślenie zjawisk w czasie i przestrzeni.

---