Sfragistyka.
* od greckiego sfragis - pieczęć
* czasem sigilliografia: sigillium - pieczęć
* pieczęć służyła do uwierzytelniania dokumentu, określa jego rodzaj oraz formę
Funkcje pieczęci: znak rozpoznawczo-własnościowy określonej osoby fizycznej lub prawnej wyciśnięty za pomocą twardego stempla w odpowiedniej masie plastycznej lub farbie. Stempel zaopatrzony w odpowiednie cechy obrazowe lub napisowe, odnoszące się do właściciela pieczęci. Tak rozumiana pieczęć pełni rolę symbolu własnościowego i rozpoznawczego, jest świadectwem wiarygodności, wykładnikiem woli właściciela oraz środkiem kontrolującym i zabezpieczającym nienaruszalność prawa lub zamkniętą nią przedmiotu.
Podział pieczęci ze względu na osobę:
* pieczęcie osób fizycznych:
o pieczęć papieska (bulla),
o pieczęć monarsza (cesarska, królewska, książęca):
+ majestatyczna (głównie cesarska i królewska),
+ portretowa,
+ piesza,
+ konna,
+ herbowa (jako contrasigillum lub na rewersie pieczęci monetowej),
+ wotywna,
o pieczęć dostojnika kościelnego:
+ tronowa,
+ stojąca,
+ herbowa,
o pieczęć rycerska,
* pieczęcie osób prawnych:
o pieczęć państwowa,
o pieczęć samorządowa (miejska lub wiejska),
o pieczęć korporacyjna (instytucji kościelnych i organizacji społecznych).
Podział pieczęci ze względu na funkcje:
* pieczęć większa (sigillum maius),
* pieczęć mniejsza,
* pieczęć sygnetowa.
- elementy pieczęci
Tłok (stempel, typariusz)
-> forma do wyciskania pieczęci - sporządzona z materiału odpowiedniej twardości i zależy od materiału, z którego był sporządzany odcisk pieczętny.
* do bulli ołowianych lub złotych - tłoki metalowe, żelazne, stalowe
* do woskowych - tłok z brązu, mosiądzu, złota, kamieni półszlachetnych, kości słoniowej, srebra i twardego drewna
* do pieczęci w tuszu - głównie mosiądz, drewno; dzisiaj guma, sztuczne tworzywo
-> forma tłoku
* do wydawania bulli metalowych służyły tłoki w formie szczypiec; później forma prasy śrubowej
* gemmy (szlachetne lub półszlachetne kamienie z rzeźbionymi wyobrażeniami) - były oprawiane w pierścienie
* w miarę zwiększania się rozmiaru tłoku, uzyskuje on uszko na łańcuszek potem kabłączek do unieruchomienia tłoku przy wyciskaniu, a od XV wieku pojawia się uchwyt rękojeściowy.
* tłoki metalowe sporządzano przez odlew z odpowiednich matryc.
-> legenda (napis napieczętny)
* drugi element treściowy pieczęci
* najczęściej umieszczany koncentrycznie wzdłuż krawędzi, często w kilku wierszach, oddzielonych od wyobrażenia napieczętnego linią otokową; w średniowieczu składająca się z drobnych perełek, później profilowaną lub na wzór misternej winiety
* rozpoczyna się z reguły po środku górnej krawędzi pieczęci znakiem krzyża, asteryska, rozetki, arabeski lub kropki
* treść stanowi określenie przynależności pieczęci do osoby prawnej lub fizycznej, wyjaśnia symbolikę obrazu napieczętnego, określa kompetencje pieczęci, jej stosunek do innych pieczęci tego samego właściciela
* od XIV wieku na zachodzie a od XVI wieku w Polsce pojawia się data oznaczająca czas powstania tłoku
* legendy pisane pismem epigraficznym, do XIII wieku kapitułą, od XIII wieku z domieszką uncjały, od XIV wieku minuskułą gotycką, od XVI wieku pismem humanistycznym.
- sposób umieszczenia pieczęci przy dokumencie
* początkowo wyciskania w polu dokumentu na odwrocie (z konieczności ograniczenia wielkości) albo jako zamknięcie.
* z końcem XII wieku przechodzi na wiązadło i ulega zwiększeniu; przemieszczając zakładano dolną część pergaminu aby wzmocnił miejsce przywieszenia pieczęci
* znów wraca w pole dokumentu (kiedy pojawia się papier i lak); ulega ona zmiejszeniu
* rozmiary pieczęci uzależniono od wagi treści dokumentu im ona większa tym pieczęć okazalsza
- znaczenie prawne pieczęci w powiązaniu z rozwojem i funkcjonowaniem dokumentu
* starożytność:
~ pieczęć jako znak własnościowy. Tłoki kamienne, metalowe w Egipcie gemmy.
~ na wschodzie znak własnościowy i stwierdzenie nienaruszalności przedmiotów (grobowców)
~ w Grecji i Rzymie początkowo zabezpieczenie tajemnicy korespondencji ale mogą też być używane jako świadkowania testamentu
~ IV i III w. p.n.e. służy do wzmocnienia wiarygodności pisma obok własnoręcznego podpisu
*średniowiecze:
~ pieczęć kształtowana przez rozwój dokumentu
~ jako środek gwarantujący nienaruszalność korespondencji i produktów, równocześnie znakiem rozpoznawczo-własnościowym
~ obok podpisu na dokumencie pojawia się odcisk gemmy jako symbol i znak rozpoznawczy władcy
~ za Karolingów pieczęć jako środek koroboracji
~ na zachodzie w XI, XII wieku pieczęć, obok chierografu (dokument rozcinany w miejscu podpisu lub określonego znaku graficznego) i listy świadków jest środkiem legalizacji dokumentu i nadania mu mocy prawnej (dekret papieża Aleksandra III z 1166 roku - upowszechnienie.)
* nowożytność:
~ pieczęć - rozwój wiąże się z rozwojem kultury słowa pisanego. W wyniku wzrostu znaczenia podpisu jako środka uwierzytelniającego; pieczęć znów jako środek zamykający.
~ pieczęć obok podpisu sama z siebie nie ma mocy legalizacji, dopiero razem pełnią tą funkcję
~ nowa forma pieczęci - zaczyna teraz zamykać treść pisma oraz jako pieczęć nagłówkowa służy do czynności manipulacyjnych
* współcześnie:
~ pieczęć jest reprezentantem przede wszystkim władzy państwowej a w dalszej kolejności osób prawnych i zawsze spełnia funkcję środka dowodowego (wiarygodności)
~ rozszerzyła swoje znaczenie pełniąc funkcje znaku wierzytelności bez jej podpisu (tylko na pismach czy drukach przelotnego znaczenia - stemple na poczcie)
Polska:
~ pieczęć nie ma tradycji
~ XIII wiek - istotny element uwierzytelnienia (wpierw książęca potem królewska potem kościelna, urzędników państwowych, starostów)
~ przywieszenie pieczęci do dokumentu obcego oznaczało albo przyjęcie go za swój albo wzięcie na siebie wykonania zobowiązań wynikających z dokumentu
~ od XV wieku znaczenie pieczęci maleje, ale wzrosło jako znaku rozpoznawczego władzy i służy do zamykania korespondencji - zwłaszcza pieczęć prywatna przekształcona w sygnetowi
~ nowożytnie - tak jak w Europie.
- liczba i rodzaje pieczęci w jednej kancelarii oraz zakres ich kompetencji prawnej; typy pieczęci (majestatowa, mniejsza, większa, sygnet, kontrasigillum itp.)
* szeroki zakres funkcji kancelarii monarszych w Polsce powodował, iż od XIII wieku posługiwały się one kilkoma typami pieczęci równocześnie
* jedynie pieczęć główna posiadała charakter sigillum authenticum
* w praktyce kancelaryjnej, od Łokietka, jest to pieczęć większa (sigillum maius), rezerwowana dla czynności większych
* w innych czynnościach używa się pieczęci mniejszej, która aż do Kazimierza Wielkiego ma ograniczoną moc prawną
* już za Jagiełły rola pieczęci większej zaczyna się zmniejszać, a od Kazimierza Jagiellończyka używana jedynie do aktów o charakterze ogólnopaństwowym
* z pieczęci mniejszej wyrasta wielka i mała koronna, później wielka i mała litewska, wszystkie o jednakowej wartości prawnej, wielkie dzierżone przez kanclerzy koronnego i litewskiego, małe przez podkanclerzy
* pieczęć sygnetowa używana przez książąt do opatrywania prywatnej korespondencji, służy teraz pieczętowania podrzędniejszych dokumentów; spoczywała w ręku kanclerza wielkiego
* do pism bieżących, czyli kwitów, mandatów, używa się innych typów kancelaryjnych pieczęci, których liczba wzrasta, ale mają określone kompetencje
* kancelarie kościelne i miejskie posługiwały się jednocześnie kilkoma typami pieczęci, naśladując zwyczaje kancelarii królewskich
* w przypadku kancelarii królewskiej używane tam pieczęcie spełniały funkcje pieczęci państwowych nadając dokumentowi charakter publiczny
* kontrasigillum - pieczęć dwustronna; po 1207 pojawia się w Polsce; przykładano na drugiej stronie pieczęci głównej jako jej zabezpieczenie; w charakterze kontrasigillum używano czasami innej pieczęci np. mniejszej lub gabinetowej; występowanie typowej kontrasigillum należy do rzadkości (Kraków); mniejsza od prawdziwej pieczęci;
- typy ikonograficzne pieczęci (konna, piesza herbowa itp.)
* pieczęć portretowa (postaciowa) - typy: gemmy, majestatyczny (popiersie lub postać siedząca władcy w majestacie), pieszy (bez motywów dekoracyjnych, w otoczeniu architektury lub motywów heraldych), konny, pontyfikalny (popiersie, postać siedząca lub stojąca, zawsze w szatach pontyfikalnych)
* pieczęć obrazowa - typy: topograficzny (budowle, motywy architektoniczne), przedmiotowy (motywy zwierzęce, roślinne, narzędzia), fantastyczny, hagiograficza
* pieczęć herbowa - z herbem w polu pieczęci, na tarczy herbowej lub na proporcu, z hełmem lub klejnotem herbu
* pieczęć pismowa - dewizy, sentencje, monogramy i inicjały; pełne nazwy urzędów, instytucji państwowych, organizacji społecznych lub osób prawnych i fizycznych.
- prawo posiadania pieczęci
* prawo posiadania pieczęci wiąże się przede wszystkim z pieczęcią nadającą dokumentowi pełną wiarygodność - sigillum authenticum
* prawo do posiadania pieczęci miał ten kto piastował jakiś urząd, chociaż pieczęć jego nie zawsze miała cechy publicznej tak jak sigillum authenticum
* prawo ma każda osoba prywatna ciesząca się wolnością osobistą
- dziedziczenie pieczęci itp.
* pieczęć osobista mogła być dziedziczona (wśród szlachty, rzadziej wśród monarchów):
~ czasem dziedziczenie kończyło w momencie sporządzenia nowego tłoku, czasem w momencie przerobienia szczegółów legendy
~ zniszczenie tłoku w wyniku jego niezdolności do użytkowania w kancelarii
~ zniszczenie po śmierci zna tylko tradycja ale i przepisy prawa
~ zniszczenie osobistych - rzadkie
- carentia sigilli
Nie posiadania pieczęci własnej - użycie pieczęci cudzej:
* XIII - XV wiek w Polsce niemalże powszechne (osoby prywatne i książęta). Przyczyny: małe upowszechnienie dokumentu, duże koszty tłoku, prawo takie jak niesprawność do działań prawnych wynikających z niepełnoletności lub też z nieuzyskania udziału majątkowego
* w przypadku carentia sigilli albo bez pieczęci albo pieczęć obcej osoby, zwłaszcza członka rodziny lub rodu, czy też pieczęć dziedziczona
- materiał pieczętny
* zależny był od takich czynników jak ważność dokumentu, rodzaj materiału pisarskiego
~starożytność - glina; na północy europy ołów, na południu wosk
~średniowiecze - wosk; barwienie wosków - zielony, czerwony (dla kancelarii monarszych), biały, czarny, niebieski
* z chwilą pojawienia się papieru wosk cienką warstwą rozkładano na papier przykładając małym papierkiem i wyciskając dopiero pieczęć:
~metal - ołów - w kancelariach papieskich, zwłaszcza kancelariach bizantyjskich
~lak pieczętny - znany woskom hiszpańskim w XVI wieku
~ciasto w postaci opłatka - od XVIII wieku (Niemcy)
~XVIII wiek - początkowo tusz koloru czarnego lub brązowego z lekkim odcieniem zielonym
- kształt i wielkość pieczęci
kolista, owalna, ostroowalna, tarczowa, czworoboczna, trój i czterołukowa.
* okrągłe i owalne - sfragistyka monarsza
* ostroowalne - kościelne, sporadycznie „kobiece”
* tarczowe - herb
* wieloboczne - sygnety szlacheckie i mieszczańskie
Pieczęcie królów polskich: http://www.agad.archiwa.gov.pl/prezentacje/pieczecie_krolewskie/index.html
sfragistyka
Strona 4 z 4