Chronologia
Chronologia - nauka o mierzeniu czasu, kolejności następowania po sobie wydarzeń, zjawisk, a także oznaczenie wydarzenia, zjawiska wg przyjętego podziału czasu. Nazwa pochodzi od greckich słów chronos (czas) i logos (słowo, nauka)
Kalendarz - umowna, przyjęta w danej społeczności bądź kulturze rachuba czasu. Dzieli ona czas na powtarzające się cyklicznie okresy, związane najczęściej z cyklami przyrody.
Podstawowe pojęcia
Doba: Dzień cywilny: obrót ziemi dookoła własnej osi
syderyczna - ruch wobec gwiazdy, jako punkt odniesienia - 23h 56 min 4s;
słoneczna - ruch wobec słońca, jako punkt odniesienia. (różnica ok. 51 s);
średnia słoneczna - 24 h - sztuczna, ale wygodna.
b) Miesiąc: - czas, w którym księżyc obiega ziemię i przechodzi przez wszystkie swoje fazy.
synodyczny - między dwiema fazami księżyca (jest ich 8) - 29 dni 12 h 44 min 2,8 s;
syderyczny - od południka niebieskiego do tego samego - 27 dni 7 h 43 min 4,7 s.
c) Rok:
zwrotnikowy (21 marca - równonoc wiosenna) 365 d 5 h 48 min 46 s;
syderyczny - "od gwiazdy do gwiazdy" - 365 d 6 h 9 min 9 s.
1) Typy Kalendarzy
Słoneczny - kalendarz oparty na cyklu zmian pór roku związanym z ruchem obiegowym Ziemi wokół Słońca. Rok ma 365 dni, średnia długość roku słonecznego wynosi 365,2422 dni (rok zwrotnikowy), co wymusza wyrównanie roku kalendarzowego co pewien czas (lata przestępne).
Księżycowy - kalendarz oparty na fazach Księżyca. Rok księżycowy ma 354 dni i dzielony był na 12 miesięcy synodycznych (po 29 lub 31 dni). Różnica około 11 dni w stosunku do roku słonecznego powodowała przesuwanie się pór roku w stosunku do miesięcy roku kalendarzowego.
Kalendarz księżycowo-słoneczny - kalendarz będący kombinacją kalendarza słonecznego i księżycowego. Rok kalendarzowy trwa 365 dni, ale długość miesiąca równa jest długości miesiąca księżycowego (29 lub 30 dni).
Powiązanie obydwóch systemów chronologicznych prowadzi do komplikacji, co z kolei wyłania potrzebę wzajemnego uzgodnienia obydwóch systemów. Zostaje ono osiągnięte przez wstawienie dodatkowych okresów czasu - interkalacja ( np. dodatkowe dni. )
2) Kalendarza księżycowy
Babiloński - słoneczno-księżycowy. 12 miesięcy po 30 dni. Dodatkowy 13 miesiąc regulowany cyklem Metona. Podstawową jednostką czasu był miesiąc synodyczny rozpowszechniony na terenie Babilonii kult księżyca. Rok babiloński liczył 12 miesięcy synodycznych. Każdy miesiąc zaczynał się z chwilą widoczności pierwszego światła księżyca po nowiu. W celu uzgodnienia roku księżycowego z początkiem roku, przypadającym w czas wiosennego zrównania dnia z nocą dodawano 13 - ty miesiąc. Od VI wieku p.n.e stosowano interkalację cykliczną, pierwotnie cykl 8 - letni ( z latami przystępnymi po 13 miesięcy ), a od IV wieku p.n.e 19 letni z 7 latami przystępnymi. Największym sukcesem było wprowadzenie systemu sześćdzesiętnego, 12 znaków zodiakalnych, dzień podzielony na 12 godzin, tydzień siedmiodniowy. 19lat/7przestępnych
Hebrajski - słoneczno-księżycowy; początkowo księżycowy, pod wpływem kultury greckiej postanowiono wyrównać jego wady, aby zrównać go z cyklem słonecznym. Rok hebrajski dzieli się na 12 miesięcy liczących 29 lub 30 dni, ponadto co trzy, rzadziej co dwa lata, dla zrównania cyklu solarnego z lunarnym dodawany jest dodatkowy, trzynasty miesiąc. Długość roku zwykłego może wynosić 354, 355 lub 356 dni. Długość roku przestępnego może wynosić 383, 384 lub 385 dni. Są to lata odpowiednio: ułomne, zwykłe i pełne. Nowy rok w okolicach równonocy jesiennej.
Muzułmański - ( mahometański ) w okresie przed islamskim posługiwali się prymitywną rachubą czasu, prawdopodobnie rok księżycowo - słoneczny. Rok podzielono na 12 miesięcy od nowiu do nowiu. Dodawano 13 miesiąc liczący 5-6 dni. Za Mahometa nastała reforma (632 r.). Odrzucono 13 miesiąc a wiec odrzucono kalendarz księżycowo-słoneczny. Prosty kalendarz księżycowy sprawił że miesiące przestały odpowiadać porom roku. Ustalili dla poszczególnych miesięcy na przemian długość 30 dni i 29. Zwykły rok księżycowy liczący 6 miesięcy po 30 dni i 6 miesięcy po 29 dni miał 354 dni. Ponieważ jednak astronomiczny rok księżycowy ma 354 dni 8 h 48 minut., różnica między rokiem kalendarzowym a astronomicznym osiąga w ciągu 30 lat pełne 11 dni. Aby tę różnice usunąć i rok kalendarzowy uzgodnić z astronomicznym wstawiono w cyklu 30 - letnim 11 dni przystępnych. Co 33 lata narastała w porównaniu do naszej rachuby różnica 1 roku ( o nas 32 ). U Turków był w użyciu cykl 8 letni, składający się z 5 lat zwykłych po 354 dni i 3 lat przystępnych 355 dni. Początek dnia od zachodu słońca, siedmiodniowy tydzień.
3) Kalendarz słoneczny
Egipski - syderyczny liczył 365 dni, składał się z 12 miesięcy po 30 dni oraz 5 dni dodatkowych umieszczanych na końcu roku. 3 pory roku zależne od wylewu Nilu, kontrolowany ruchem gwiazdy Sotis - Syriusza. Rok synodyczny rozpoczynał się ze wschodem Syriusza 21 lipca.
Juliański - zwrotnikowy; początkowo Rzymianie stosowali rok księżycowy z miesiącem jako najważniejszą jednostką rachuby czasu ( zasada lunarna ). Mimo wielu zmian zapanowało w kalendarzu rzymskim wielkie zamieszanie, któremu położyła kres dopiero reforma Juliusza Cezara w 46 roku p.n.e. Podstawą nowego kalendarzu miał być rok słoneczny obliczony na 365 dni i 6 h. Wprowadzono cykl czteroletni, w którym były 3 lata zwyczajne po 365 dni i 1 rok przystępny liczący 366 dni. Różnica z rokiem astronomicznym wynosiła niewiele 11 minut ( po 128 latach narastał 1 dzień ). Wyznaczono dzień wiosennego zrównania dnia z nocą na dzień 25 III. Jako początek roku wprowadzono 1 stycznia, dzień w którym obejmowali urząd rzymscy konsulowie. Przedtem był 1 marzec. Wprowadzono zamiast 29 - 31 dniowych miesięcy, 30 i 31 dniowe. Dzień przystępny przypadał na 24 lutego. Nosił on nazwę dies bissextus, w kalendarzu rzymskim nie otrzymał osobnej numeracji był oznaczany jako podwójne VI kalendy marca. Od tego dnia wziął nazwę rok przystępny annus bissextus. Reformę Cezar przeprowadził z pomocą astronoma aleksandryjskiego Sozygeneza.
Gregoriański - sprawę reformy kalendarza podniósł kardynał Pierre d'Ali w 1414, a w 1437 r. stała się przedmiotem obrad soboru bazylejskiego w wyniku interwencji lorda Michała z Kuzy. Reformy kalendarzowej nie udało zrealizować się ani soborowi laterańskiemu, ani soborowi trydenckiemu. Dokonano jej dopiero za papieża Grzegorza XIII, który powołał specjalną komisję, która zwróciła się z pomocą do różnych instytucji naukowych w tym UJ. Najbardziej trafny okazał się projekt braci Lilio, który został zaakceptowany przez papieża i ogłoszony 21 marca 1582 r. bullą Inter gravissimus. By usunąć 10 dni która narosły przez lata postanowiono że po 4 października będzie 15. W celu zapobieżenia ponownemu przesuwaniu równonocny wiosennej ustalono że co 400 lat opuści się dni przystępne. Rok gregoriański jest dłuższy od astronomicznego o 26 sekunda. Rachuba czasu według nowego kalendarza nosi nazwę nowego stylu. Wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego nastąpiło najwcześniej we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii i Polsce, gdzie zgodnie z bullą papieską zaczął on obowiązywać z dniem 15 X 1582 r. W dwa miesiące później przyjęła go Francja, a w ciągu najbliższych lat inne kraje katolickie. W 1700 zostaje on wprowadzony w Niemczech protestanckich, w 1752 r. w Anglii, w 1753 r. w Szwecji, w 1873 w Japonii, w 1916 w Bułgarii, w 1917 r. w Turcji, w 1918 r z dniem 14 II w Rosji, w 1919 r. w Rumunii i 1923 w Grecji.
4) Ery - system ustalania roku pierwszego.
Dionizyjska - twórcą używanego obecnie pojęcia ery do oznaczania lat był żyjący w VI w. mnich rzymski Dionizy Mały. Ułożoną przez siebie tablice paschalną, służącą do obliczania dat wielkanocnych rozpoczął od 532 r. do urodzenia Chrystusa, które jego zdaniem miało przypaść na 25 XII 753 r. od założenia Rzymu. Od VIII era chrześcijańska, która przedtem występowała tylko sporadycznie, zaczyna być stosowana coraz częściej. Najpóźniej w X wieku staje się ona dominującą erą w Zachodniej Europie. W 1700 r. Piotr Wielki wprowadza ją w Rosji. Pewna niezgodność ponieważ pierwszy rok numerowany jest 1, a nie jak uznają astrologowie 0 trzeba np. bitwę pod Akcjum (31 p.n.e) od zniszczenia Herkulanum (79 n.e) dzieli okres 109 lat ( 79 + 31 - 1 ), a nie 110 lat.
Konsularna - we wczesnym średniowieczu spotykamy się z określeniem lat według imion konsula, zwyczaj ten sięga swoim początkami czasów republiki rzymskiej. Po ostatnim konsulu liczono przez jakiś czas lata następne.
Lata panowania - Znacznie trwalszy okazał się zwyczaj oznaczania lat według panowania władców świeckich i pontyfikatu dostojników kościoła, przed wszystkim papieży. Wprowadził ten zwyczaj cesarza Justynian I w 537 r., nakazując żeby we wszystkich dokumentach obok dnia i miesiąca podawano rok panowania, rok konsulatu i indykcję. Inne przykłady : władcy niemieccy : tzw. cesarzy rzymskich narodu niemieckiego, w Polsce dopiero końcem XV w. dostaje się ona do kancelarii monarszej ( za Jana Olbrachta ) i obowiązuję odtąd jako reguła.
Według greckich olimpiad - charakter datacji wyłącznie erudycyjnej.
Dioklecjana - zaczynająca się od 29 sierpnia 284 roku n.e. była najbardziej rozpowszechniona w Egipcie, gdzie najprawdopodobniej powstała. W Starożytnym Egipcie istniał zwyczaj oznaczania lat według panowania władców, po śmierci Dioklecjana nadal datowano.
Bizantyjska - jest jedną z licznych er ,,od stworzenia świata”, stosowana na terenach z wpływami bizantyjskimi, Początek ery liczy się od r. 5508, ściślej biorąc od 1 IX 5509 r. p.n.e. Przy datach od 1 I do 31 VIII włącznie odejmuję się przy zamianie lat ery bizantyjskiej na naszą od liczmy lat od stworzenia świata 5508 lat.
Mohametańska - używana w źródłach muzułmańskich, liczy lata od tzw. Hedżry, to jest od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r.
Hiszpańska - głównie w Portugalii i w zachodniej Hiszpanii, od 38 roku p.n.e.
Żydowska - początkowo tzw. ery Seleueydów wyprzedzająca n.e. o 312 lat. Do wieku XI naszej ery jest ona najczęściej stosowana w źródłach żydowskich, zwłaszcza dyplomatycznych. Od XI wieku coraz bardziej jest wypierana przez żydowską erę od stworzenia świata, która liczy się od 3760 roku p.n.e.
5) Początek roku
Od 1 stycznia - styl obrzezania , datuję się od czasów reformy Cezara, rozpowszechnienie prawa rzymskiego wpłynęło na przyjęcie jego za początek roku prawniczego. Kalendarze średniowieczne z wyjątkiem najstarszych, zaczynały się od 1 stycznia. Znalazło to odbicie w rozpowszechnionych w okresie od XIV do XVI wieku cisiojanach zaczynających się od 1 stycznia.
Od 1 marca - styl marcowy, dzień 1 marca był początkiem roku w starożytnym Rzymie. Występuję on również w średniowieczu, najwcześniej w państwie frankijskim za dynastii merowińskiej, stanowiąc oficjalny początek roku, geneza wiece wojskowe, tzw. pola marcowe. Istniał też oficjalnie w Wenecji, aż do końca istnienia Republiki Weneckiej, to jest do r. 1797. Szeroko rozpowszechniony był również na terenie Rusi ( prastary zwyczaj Słowian ), dwa style marcowy i ultrmarcowy. Ultramarcowy różni się tym że zaczyna się dokładnie o jeden rok wcześniej niż zwykły. Z końcem XV wieku styl marcowy zostaje wyparty przez wrześniowy.
Od 25 marca - styl Zwiastowania powstał najprawdopodobniej we Włoszech. W północnych Włoszech rozwinęły się dwie odmiany tego stylu: florencki i pizański. Z tą różnicą że pizański wyprzedza rachubę florencką o rok. Florencja i Piza posługiwała się stylem Zwiastowania do 1749 r. Bardziej rozpowszechniony z tych dwóch był styl Florencki, który używany był również w Anglii od XIII wieku do 1753.
Styl Wielkanocny - rozpowszechniony najbardziej we Francji. Najbardziej niewygodny bo związany z datą ruchomą w terminach od 22 marca do 25 kwietnia. Co sprawiało że niektórych dni w ogóle nie było lub występowały podwójnie.
Od 1 września - styl bizantyński, rozpowszechniony poza samym Bizancjum na terenie południowych Włoch, gdzie przetrwał do XVI wieku, a przede wszystkim na terenie Rusi, gdzie od XV w pełni wyparł marcowy. Używany do reformy Piotra Wielkiego.
Od 25 grudnia - określany jako styl a nativitate. Szczególnie kuria papieska posługiwała się nim przez długie okresy. Używany we Włoszech, Niemczech, Anglii do XIII, Skandynawii, Czechach i Polsce ( gzie ostatecznie zatriumfował w XVI wieku )
6) Tydzień
Tydzień - jest okresem czasu o stałej, niezmiennej ilości dni, niezależnym i niewspółmiernym w stosunku do miesiąca i do roku. Tydzień siedmiodniowy jest niewątpliwie pochodzenia orientalnego. Ojczyzną jego Babilonia.
Znany był również u Żydów, osobne określenia tylko dla najważniejszych w nim dni - sabbatu oraz dnia poprzedzającego sabbat, pozostałe dni były po prostu kolejno numerowane.
Tydzień jaki znamy z okresu starożytnego Rzymu i jaki później utrwalił się w świecie romańskim i germańskim , miał na określenie poszczególnych dni nazwy planetarne nieznane żydom. Z początkiem III wieku n.e. był w Rzymie już w powszechnym użyciu :
Saturn - sobota
Słońce - niedziela
Księżyc - poniedziałek
Mars - wtorek
Merkury - środa
Jowisz - czwartek
Wenus - piątek
Niedziela została prawnie uprzywilejowana rozporządzeniem Konstantyna Wielkiego z 321 roku. Dzień Wolny od pracy i wysiłku. Kościół uważając zwyczaj planetarny za pogański, zmienił na numeracyjny.
dominica - niedz., itd.
secunda
tertia
quarta
quinta
sexta
sabbatum
Słowianie przyjęli kościelny typ, ale uznali poniedziałek za dzień pierwszy. W Polsce rodzime nazwy rozpowszechniły się po XVI wieku, ostateczne zwycięstwo stylu kościelnego w Polsce w kancelarii królewskiej dopiero w latach 70 XVI wieku.
7) Sposób oznaczania dni.
a) Oznaczanie dni według kalendarza rzymskiego
W najdawniejszych polskich źródłach spotykamy się z datacją według kalendarza rzymskiego, w którym każdy miesiąc ma trzy stale dni:
kalendy - pierwszy dzień miesiąca
nony - 5 lub 7 dzień miesiąca ( marzec, maj, lipiec, październik )
idy - 13 lub 15 dzień miesiąca ( marzec, maj, lipiec, październik )
Wszystkie pozostałe dni miesiąca były odnoszone do tych trzech wartości. Kalendy przeliczmy następująco: przy kalendach dodać do liczmy dni poprzedniego miesiąca 2, a następnie od tej sumy odjąć liczbę kalend, np. XVII kalendas Junii = 31 ( tyle dni liczy poprzedni miesiąc maj ) + 2 - 17 = 16 maja. Przy sprawdzaniu non i idów dodajemy przy nonach do 5 lub 7 dnia danego miesiąca, a przy idach do 13 lub 15 dnia tegoż miesiąca 1 dzień, a od tej sumy odejmujemy liczbę non i idów np. VIII idus Iulii = 15 + 1 - 8 = 8 lipca.
b) Consuetudo Bononiensis.
Sposobem zbliżonym do obecnego był sposób oznaczania dnia zwany Consuetudo Bononiensis. Polegał on na dzieleniu miesiąca na dwie części z których pierwszą obejmująca okres do pierwszego do 15 - go w miesiącach 30 - dniowych i od 1 - go do 16 - go w miesiącach 31. W pierwszej połowie liczona do przodu w drugiej wstecz. Ojczyzną stylu są północne Włochy, gdzie spotykamy ją już w VIII wieku. Z północnych Włoch rozszerzyła się na całe Włochy, Francję, Szwajcarię i południowe Niemcy.
c) Cisio Janus - rzymski bóg o dwóch twarzach; wynaleziony na Tereni Niemiec, dość często stosowany w Polsce. Każdy miesiąc oddawano poprzez dwuwiersz z liczbą zgłosek odpowiadającą liczbie dni miesiąca. Początkowe sylaby najważniejszych świat w miesiącu, nazwy miesiąca, zgłoski mnemotechniczne
c) Według świąt i świętych.
Było najbardziej rozpowszechnione w średniowieczu. Początek najprawdopodobniej w północnej Francji; W Bretanii i Normandii. W Polsce używane z początku XII w., w XIV bezwzględna ich przewaga. Na pewno używane w kancelarii Kazimierza Wielkiego. Dopiero druga połowa XVI wieku przenosi obecnej rachubie ostateczne zwycięstwo nad kalendarzem kościelnym, na terenie kancelarii królewskiej. Polegała ona na bezpośrednim nazwani dnia ; dzień św. Wojciecha lub stosunku dnia do danego święta np. sobota po św. Wojciechu. Dwojakie znaczenie oktawy, jako 8 dnia święta, luba całego ośmiodniowego okresu.
W kalendarzu chrześcijańskim występują dwa rodzaje świąt, święta ruchome (stałe) i nieruchome. Pierwsze przypadają w różnych latach na różne dni w zależności od daty Wielkanocy, która może przypadać w granicach 22 marca do 25 kwietnia.
Jakie są główne trudności związane z rozwiązywaniem dat oznaczonych według świąt i świętych :
obchodzenie jednego i tego samego święta w różnych diecezjach pod różnymi datami
obchodzenie niektórych świętych kilka razy w roku. Obok święta głównego, obchodzono przeniesienie, czy też znalezienie relikwii danego święta.
Kilku świętych o tych samych imionach.
Możliwość pomieszania imion o podobnym brzmieniu.
Odmianą kościelnego sposobu oznaczania dnia był szeroko rozpowszechniony w Polsce tzw. Cyzjojan (rok) składał się z dwunastu dwuwierszy mnemotechnicznych mających na celu pamięciowe przyswojenie największych świąt nieruchomych, występujących w kalendarzu kościelnym. Każdy dwuwiersz odpowiadał jednemu miesiącowi. Składał się on z początkowych zgłosek nazw najważniejszych świat i świętych przypadających kolejno w danym miesiącu ( dzień po dniu ) . Tyle zgłosek ile dni liczył dany miesiąc. Pochodzi z południowych Niemczech. Nauczany nawet w szkołach. W Polsce wyszedł z użycia w XVII wieku.
Dzisiejszy sposób datowania - liczenie dni bieżących w miesiącu jest pochodzenia wschodniego (semickiego). W Europie zachodniej pojawił się już w VI wieku n.e. Dominujący staje się ono na Zachodzie w ciągu wieków XIV - XVI.
Godziny kanoniczne :
matutina - w 3-ej ćwierci nocy
hora prima - o wschodzie słońca
hora tertia - w połowie przedpołudnia
hora sexta - w południe
hora nona - w połowie popołudnia
vespera - przed zachodem słońca
completorium - w chwilę po zachodzie słońca.
8) Elementy kalendarza chrześcijańskiego
Wielkanoc - powinna przypadać w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni wiosennej. Na soborze nicejskim w 325 r. ustalono dzień równonocny wiosennej na 21 marca. Na ten zatem dzień może przepaść najwcześniej pierwsza pełnia wiosenna. W myśl tej zasady Wielkanoc przypada od 22 marca do 25 kwietnia. Tj. w przeciągu 35 dni.
Cykl słoneczny - niewspółmierność roku do podziału na tygodnie. co cztery lata mamy rok przystępny, który przesuwa początek roku o jeszcze jeden dzień, przeto okresem, po upływie którego te same dni tygodnia przypadają ponownie na te same dni miesiąca, jest cykl 28 lat. Jako początek cyklu przyjęto rok 9 p.n.e. Chcąc więc obliczyć liczbę cyklu słonecznego dla danego roku, dodajemy liczbę 9, a uzyskaną sumę dzielimy przez 28. np. 1500 +9 /28 = 25 - liczba cyklu.
Litera Niedzieli - W celu oznaczenia dni tygodnia dla wszystkich 28 lat cyklu słonecznego posługiwano się tzw. literami dziennymi. Oznaczono 365 dni roku zwyczajnego siedmioma pierwszymi literami alfabetu od A do G. Ta litera na którą przypadła pierwsza niedziela roku, otrzymała nazwę litery niedzielnej. Z powodu dodatkowego dnia w roku przystępnym oznacza się go literą F zarówno 24 jak i 25 lutego. Układ liter dziennych pozostaje w roku przestępnym pomijając ostatnie 5 dni lutego, ten sam co w roku zwyczajnym. Ponieważ dwa dni są powielone w ciągu tygodnia występuje nie 7 a 6 liter, stąd w roku przystępnym występują dwie litery niedzielne, z których pierwsza obowiązuje od 1 stycznia do 24 lutego, a druga od 25 lutego do końca roku.
Konkurenty - są odmianą litery niedzieli, są to liczby wskazujące na jaki dzień tygodnia przypada 24 marca w danym roku. Dni tygodnia oznaczono liczbami od I do VII, przy czym I = niedziela, a VII = sobota. Konkurenty zmieniano z dniem 1 marca.
Pełnia paschalna, złota liczba, epakta - ustaleniu pełni służył cykl księżycowy. Twórcą cyklu był Ateńczyk Meton, który stwierdził, że 19 lat słonecznych odpowiada 235 miesiącom synodycznym. Cykl księżycowy jest okresem czasu, po upływie którego fazy księżyca przypadają znowu na te same dni miesiąca. Każdy rok w cyklu oznaczony był kolejną liczbą od 1 do 19. Z uwagi na ważność tych liczb dla określenia terminu Wielkanocy otrzymały one nazwę liczb złotych. Za początek roku przyjęto pierwszy rok n.e. Chcąc zatem otrzymać liczbę złotą dla danego roku należy do jego daty dodać jeden a otrzymaną sumę podzielić przez 19. Dla ostatecznego ustalenia daty pełni paschalnej posługiwano się epaktami. Epakta oznaczająca wiek księżyca w dniu 22 marca, została w ten sposób związana cyklem księżycowym, iż pierwszemu rokowi tego cyklu odpowiadała epakta zerowa. Ponieważ rok księżycowy jest prawie 11 dni krótszy od roku słonecznego , wiek księżyca w następnym roku cyklu 19 - letniego wynosił w tym samym dniu już 11 dni, stąd epakta 11 dla drugiego roku cyklu księżycowego, w następnym 22, jeśli ilość będzie powyżej 30 odejmujemy 30. ( 4 cykl - 3 epakta ) przy 19 cyklu by znów było zero dodajemy 12. Litery.
Z pomnożenia cyklów: słonecznego i księżycowego otrzymujemy cykl wielkanocny liczący 532 lata (19X28). Cykl wielkanocny jest okresem czasu, po upływie którego zarówno dni tygodnia, jak i fazy księżyca przypadają na te same dni miesiąca.
Indykcja - geneza powstania nie czytelna, możliwe że związana z podatkiem rolnym Cesarstwa rzymskiego, obejmuję okres 15 lat, przy czym przy jej zaznaczaniu nie podawano liczby minionych okresów 15 - letnich a tylko miejsce, jakie zajmował dany rok w bieżącym okresie, np. indykcja ósma nie oznaczała ósmego okresu 15 - letniego, lecz ósmy rok w okresie indykcyjnym bliżej nieokreślonym. Trzy podstawowe rodzaje indykcji : bizantyńska zaczynająca się od 1 września (na wschodzie), indykcja bedańska zaczyna się z dniem 24 września (na zachodzie), indykcja rzymska zaczynała się z początkiem roku 25 grudnia lub 1 stycznia.
Chronostych - używano do zapisu daty rocznej. Zdanie z Pisma lub wiersz poetyckim w którym niektóre litery (zapisane innym modułem) oznaczają także liczby rzymskie, których suma daje oznacza konkretną datę. Dobry chronostych nie posiadał zbędnych cyfr.
Zapis kabalistyczny - analogicznie j.w.
Cyzjojan
Cyzjojan to typ kalendarza słownego oparty na kalendarzu liturgicznym. Miał on ułatwiać lokalizacje w roku określonych świąt. Za podstawę ma święta nieruchome. Składa się z 12 dwuwierszy mnemotechnicznych z których każdy odpowiada jednemu miesiącowi. Ilość sylab w jednym dwuwierszu odpowiada ilości dni. Zgłoski które zaczynały nazwę określonego święta, zajmowały miejsce dnia w którym wypadało owe święto. Nazwa mięsiąca znajdowała się zazwyczaj na początku wiersza, chyba że w pierwszych dniach wypadało ważne święto lub świąt jest na tyle dużo, że brakuje miejsca na nazwę. Sylaby połączone były ze sobą wyrazami wiążącymi je w logiczną całość. Zdarza się, że są jednakowe sylaby skrótów imion świętych i nazw świąt lub kilka dni jest oznaczonych przez tę samą sylabę w abrewiacjach, które zachowały jedną sylabę imienia danego świętego. Przy wprowadzaniu nowych świętych często powtarzano imiona już będące. Powstaje na początku XIII w. Najstarszy tekst pochodzi z „Liber memoralis” Alberta Behaima z 1246r. Odpowiada liturgicznemu kalendarzowi z Ołomuńca. Niebawem, wzór cyzjojana rozprzestrzenił się na Europę Środkową, gdzie rozwijał się lokalne cyzjojany, oparte w większości na cyzjojanie Behaima.