Nauki pomocnicze historii

Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008



…

zajmuje się środowiskiem naturalnym

(geograficznym, geofizycznym) człowieka

w przeszłości

Na krajobraz geohistoryczny składają się:



krajobraz naturalny (a więc nietknięty jeszcze

przez człowieka i jego cywilizację);



krajobraz kulturalny (= krajobraz naturalny,

zmieniony w wyniku działalności człowieka,

głównie gospodarczej);



krajobraz historyczno-polityczny (= obszary,

przez człowieka przedzielone granicami,

powstałymi w wyniku utrwalania się wspólnych

interesów rozmaitych typów grup społecznych,

politycznych, wyznaniowych etc.)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna



Przestrzeń  odległości  horyzont geograficzny

człowieka



„przestrzeń” i „odległość” jako pojęcia geograficzno-
matematyczne i



… widziane w kategoriach społecznych (przykłady:
Kraków-Gdańsk, Gdańsk-Kraków, Paryż-Londyn, Londyn-
Paryż itp.)



Celem badań z zakresu geografii
historycznej jest ich ujęcie kartograficzne =
mapy



mapa historyczna, w odróżnieniu od mapy
geograficznej, powinna ukazywać nie tylko
ukształtowanie określonego terenu, ale też fakty
historyczne, dynamikę ich przemian na danym terenie,
w konkretnej badanej dziedzinie.

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Rozwój badań metodologicznych (w
Europie – od poł XIX w., w Polsce od
okresu międzywojennego; determinizm a
posybilizm) = badania osadnictwa



Badania nad historią kartografii



Pracownia Atlasu Historycznego IH PAN;
Atlas historyczny Polski, Atlas historyczny
świata; mapy przekrojowe (np. odkryć
archeologicznych)



Przykłady map historycznych z różnych
epok (ilustracje*)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Rekonstrukcja krajobrazu naturalnego

z pomocą (m.in.)



orografii i budowy geologicznej krajobrazu (tj.
ukształtowania powierzchni ziemi, jej struktury
i właściwości glebowych, rozmieszczenia
bogactw naturalnych),



klimatologii (wg notowań obserwacji meteo)



hydrografii (tj. badań nawodnienia terenu,
rzek, jezior, wód gruntowych),



florystyki (lasy, łąki, bagna, stepy –
charakterystyka roślinności)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Rekonstrukcja krajobrazu kulturalnego

poprzez (m.in.) badanie:



rozwoju i zasięgu osadnictwa,



lokalizacji osadnictwa,



przynależności etnicznej i politycznej

osadników,



charakteru społeczno-gospodarczego

osadnictwa,



położenia topograficznego tegoż osadnictwa

(warunkuje typy i kształty osad – np. pasmowe,

blokowe, niwowe, blokowo-niwowe,

długopasmowe).

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Rekonstrukcja krajobrazu kulturalnego (cd.)

Typy wsi na ziemiach polskich:



okolnica



owalnica



wielodrożna



ulicówka



szeregówka



łańcuchówka



rzędówka

Typy miast…:



pojedyncze



sprzężone



Aglomeracyjne

Typy historycznego rozplanowania miasta:



samorzutne



unormowane

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Źródła do badań nad osadnictwem

(głównie) onomastyczne, powstałe w

zależności od stosunków kulturalnych,
społecznych, gospodarczych,
etnicznych itp. w konkretnym czasie



Kategorie nazw:

1.

ogólne nazwy geograficzne (lądy, kraje,
akweny etc.)

2.

Nazwy miejscowe (tj. osiedli ludzkich)

3.

Nazwy poszczególnych części terenu
(pól, łąk etc.)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Źródła do badań nad osadnictwem

Nazwy miejscowe będące nazwami

miejscowości:



topograficzne (Góra, Roztoka etc.)



kulturalne (np. Koło, Łazy, Wola)



dzierżawcze (od imienia osoby, np.
Władysławów)



zdrobniałe (związane z położeniem
obok innego, większego osiedla, np.
Raciążek)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Źródła do badań nad osadnictwem

Nazwy miejscowe od nazw mieszkańców:



etniczne (np. Prusy, Cygany etc.)



patronimiczne (od potomków lub poddanych
człowieka, którego imię tkwi w nazwie
miejscowej, np. Biskupice)



rodowe (od ludzi wg ich wspólnej nazwy
osobowej, np. Baby, Jawory)

Nazwy miejscowe niejednoznaczne (np. Wilki)
Nazwy miejscowe ciemne (tzn. niezrozumiałe, nie

dające się zakwalifikować do innych kategorii)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

I. Geografia historyczna



Rekonstrukcja krajobrazu historyczno-

politycznego



rozmieszczenie jednostek administracyjnych i

ich granic na określonym terytorium – państwa

i Kościoła



proces kształtowania się granic –

państwowych, własnościowych itp. (rubież

graniczna, pas graniczny, linia graniczna,

delimitacja granic)



ewolucja oznaczeń granic



tworzenie podziałów terytorialnych



rekonstrukcja krajobrazu hist.-polit.

Kartograficzna (mapy)



Historia horyzontu geograficznego



Odkrycia geograficzne (i konfrontacja z
eureocentryzmem)



Podboje i podróże handlowe



Komunikacja i łączność między ludźmi



Horyzont lokalny człowieka

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008



Mapa

= dwuwymiarowy rysunek terenu, sporządzony

na podstawie odpowiednich pomiarów, na

którym za pomocą umownych znaków

przedstawiono pomniejszony i uproszczony

obraz tego terenu

Pomiary:



długości (odległości między określonymi

punktami)



różnicy wysokości między tymi punktami

(niwelacja)



kątów poziomych i pochylenia

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008



Typy map (w zależności od celów, jakim mają służyć i

sposobu wykonania):



Szczegółowe (wielkoskalowe – od 1:500 do 1:5000)



Topograficzne (od 1:10000 do 1:100000; najczęściej

wykorzystywane w badaniach historycznych)



Przeglądowe (od 1:500000 do 1:10000000)



Poglądowe (w skalach na ogół drobnych)



Zagadnieniowe (ludnościowe, gospodarcze,

klimatyczne, botaniczne, gleboznawcze, geologiczne)



Specjalne (głównie techniczne; np. lotnicze, drogowe,

kolejowe; turystyczne, statystyczne – kartogramy,

kartodiagramy)



Atlas (zbiór map drobnoskalowych, zebranych w jednej

publikacji)



Kornerowe (tj. narożne na innych większych mapach)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008



Siatka kartograficzna

= przeniesienie na płaszczyznę siatki kuli ziemskiej

południków i równoleżników (ewolucja sposobów i
ryzyko zniekształceń)

Globus = idealne odwzorowanie Ziemi
Skala = wielokrotność redukcji obrazu w stosunku do

rzeczywistości mierzona w długości



Mapa historyczna a mapa geograficzna



Zagadnienie czasu w mapie historycznej



Treść mapy historycznej (= geograficzny wyraz
faktów; graficzny wyraz czasu; ukazanie związków
zjawisk w czasie i przestrzenią)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008



Rodzaje map historycznych:

1.

Inwentaryzacyjna (tzw. podstawowa,
opisująca badane zjawisko ilościowo i
jakościowo)

2.

Badawcza (analityczna, problemowa,
zawierająca informacje, pozwalająca
stawiać hipotezy na dany temat)

3.

Wyjaśniająca (tj. zawierająca tylko te
elementy, które służą do uzasadnienia
konkretnej tezy)

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008



Historia kartografii

Rozwój kartografii uwarunkowany był od jej początków

poziomem rozwoju nauk i znajomości świata (tj.

horyzontu geograficznego), i potrzebami (żeglarstwo)



Grecy



Rzymianie



Średniowiecze (wynalezienie busoli)



Mapy holenderskie (XVI/XVII w.)

Ziemie polskie na mapach i polskie mapy



mapa Ptolemeusza Klaudiusza (II w.n.e.)



mapy francuskie i włoskie z XIII w.



mapa Europy Mikołaja z Kuzy (XV w.)



mapa Polski i części Litwy Bernarda Wapowskiego

(XV/XVI w.)



mapa Litwy Krzysztofa Radziwiłła Sierotki (XVI w.)



mapa Polski Jana Antoniego Rizzi-Zannoniego (1772)



po 1795 r.

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008



Źródła i literatura

1.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i
innych krajów słowiańskich, t. I-XV, Warszawa
1880-1914;

2.

Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem
dawnej Polski, wyd. 2, Kraków 1903;

3.

P. Foncin, Géographie historique, Paris 1888;

4.

Stanisław Arnold, Geografia historyczna,
Warszawa 1951;

5.

Ziemia i ludzie dawnej Polski. Studia z
geografii historycznej, Wrocław 1978

Nauki pomocnicze historii – geografia historyczna

I. Geografia historyczna

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008

Temat następnych zajęć, 10 maja
2008

Genealogia i heraldyka

Adam Gałkowski, ŚWSZ im. gen. J. Ziętka w Katowicach, 19 IV 2008