Rodzaje i gatunki źródeł historycznych
KLASYFIKACJA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH
Różnie jest formułowana definicja źródła historycznego. Najogólniej przyjmuje się, że źródłem historycznym są wszelkie informacje odnoszące się do życia ludzi w przeszłości wraz z kanałami informacyjnymi. Jest to konsekwencja stwierdzenia, że źródło historyczne jest pozostałością będącą wytworem pracy ludzkiej, czyli uczestniczy w rozwoju życia społeczeństwa i tym samym posiada zdolności odbicia tego procesu.
Były podejmowane różne próby klasyfikacji źródła historycznego. Możemy te próby rozpatrywać z dwóch punktów widzenia:
Klasyfikacja źródłoznawcza – za punkt wyjścia bierzemy formę, pochodzenie lub treść źródła
Klasyfikacja metodologiczna – za punkt wyjścia bierzemy metodologiczną funkcję źródła w procesie rekonstrukcji dziejów
W praktyce obie klasyfikacje podlegają przemieszaniu.
Wśród klasyfikacji źródłoznawczych metodologia historii wyróżnia trzy typy:
Klasyfikacje formalne – za punkt wyjścia biorą cechy zewnętrzne źródła, należy tutaj próba klasyfikacji źródeł na pisane i niepisane
Klasyfikacje genetyczne – za punkt wyjścia biorą sposób powstania źródła, dzielą źródła wg ich genezy kancelaryjnej
Klasyfikacje materialne – za punkt wyjścia biorą treść źródła, najczęściej wiążąc ją z formą źródła, kryteria w tej klasyfikacji są dobierane w zależności od względów praktycznych, ale także mogą wynikać z natury źródła.
Klasyfikacje metodologiczne istnieję w praktyce dwie:
Pierwsza dzieli źródła na bezpośrednie i pośrednie (które informują nas o fakcie historycznym bez pośrednictwa informatora i z jego pośrednictwem)
Druga dzieli źródła na adresowane i nieadresowane (adresowane powstały myślą o przekazaniu informacji o przeszłości historykowi lub innemu odbiorcy, zachowują one wszystkie elementy składające się na proces informowania: informator – nadawca, kanał informacyjny, historyk – odbiorca, w nieadresowanych historyk jest wtórnym odbiorcą korzystającym z informacji przekazanym głównemu odbiorcy – nie historykowi, w tym typie brakuje nadawcy (autor źródła, jego sprawca), nie ma też odbiorcy (lub jest nim autor źródła), nie zachodzi tu proces informowania)
STRUKTURA ŹRÓDŁA HISTORYCZNEGO
Każde źródło jest swoistą informacją, zwerbalizowanym i utrwalonym najczęściej w piśmie komunikatem mającym swojego nadawcę i odbiorcę, autora i czytelnika, pomiędzy którymi nawiązał się kontakt. Porozumienie między nimi ułatwia wspólny kod sygnałów (system językowy), który pozwala skonkretyzować, zwerbalizować i utrwalić komunikat. Nadawca, odbiorca, kod, komunikat musi być analizowany w ścisłym powiązaniu z kontekstem co zagwarantuje, że nie zostaną oderwane od rzeczywistości historycznej. Pomiędzy nadawcą a odbiorcą (czyli w komunikacie) następuje czasem komplikacja, której nie może historyk brać za dobrą monetę. Wprowadzenie pojęcia kodu i komunikatu zakreśla możliwości klasyfikacji źródeł pisanych i czyni ją po prostu konieczną. Punktem jej wyjścia staje się tutaj czas historyczny, utrwalony w źródle pozwalający na wyodrębnienie rodzajów źródeł (nie gatunków).
Źródło o wydarzeniu informuje nas przez wypowiedź. Funkcje jej kształtowane są w zależności od elementów składowych każdej mowy. Tymi elementami są:
Nadawca – sprawca wypowiedzi, autor
Odbiorca – dla niego przeznaczona wypowiedź
Kod – zespół sygnałów, język (system językowy sprawiający porozumienie)
Kontakt – związek fizyczny i psychiczny pozwalający na porozumienie
Kontekst – co wypowiedź oznacza
Komunikat – tekst wypowiedzi
Każdy z tych elementów musi być poddany analizie źródłoznawczej, jeśli ma być w pełni i poprawnie rozpoznane.
Rodzaj i gatunek jest punktem wyjścia dla każdej praktycznej klasyfikacji źródeł (zwłaszcza pisanych).
Rodzaj określa fakt, że dzieło utrwala wydarzenie przeszłe lub teraźniejsze. Żeby uzyskać cechy właściwe rodzajowi istotne jest to czy pisarz wie, że spisuje dzieło dla przekazania informacji o wydarzeniu potomności niezależnie od momentu jego spisania (czy w czasie trwania czy później).
Dzieło pisane, w którym świadomie autor chce przekazać informacje potomności nazywamy historiografia (w języku polskim określeniem tym określa się każde naukowe dociekanie przeszłości). Historiografią zwykliśmy określać dzieła pisane odnotowujące wydarzenia z wyraźnym zamiarem uporządkowania informacji, które wyjaśniają ich genezę wydarzenia z punktu widzenia obowiązujących wtedy kanonów przedstawiania dziejów. Każde dzieło pisane posiada podwójny charakter (jest śladem świata w którym powstaje – dzieło wtedy jest tylko źródłem historycznym, i zawiera określony ładunek informacyjny – może spełniać różnorakie cele).
Większa część źródeł nie powstaje z myślą o utrwaleniu ich dla potomności, ale jedynie dla dokumentacji aktualnego życia. Jednak i one utrwalają informację o wydarzeniu. One również mają dwuznaczny charakter (mają opisywać stan państwa, obrazować stan różnych działów gospodarki itp.) Najczęściej te źródła określa się jako źródła dokumentowe, ale też jako dokumentacyjne albo rejestracyjne.
Gatunek – tak będziemy określać drugą warstwę źródła. Decydowała będzie celowa działalność piszącego, zamiar. Będzie on miał ściśle zakreślone miejsce w czasie, gdyż będzie mieć miejsce zmiana celów pisania, tematów i konstrukcja.
Gatunek jest ściśle związany z procesem historycznym, dlatego obserwować można ciągły rozwój cech konstytutywnych gatunku. Jednak ten rozwój nie przebiega w sposób równomierny. Podlega on wahaniom, a nawet czasami zanika by znów odżyć.
Ewolucje gatunku są zależne od sytuacji społeczno-gospodarczej.
Ważne dla gatunku są: warsztat pisarski, narzędzia, materiał, osoba piszącego (jego wykształcenie, psychika, przynależność klasowa i polityczna)
Różnorodność kształtów cech konstytutywnych gatunku w jego rozwoju powoduje, że niektóre cechy decydują o jego rozpoznawalności. Są to niezmienne inwarianty gatunkowe. O tym jaka cecha ma być inwariantem decyduje ten etap rozwoju w którym krystalizują się wszystkie cechy. Pozostałe cechy, które ulegają modyfikacji nazywamy wariantami. One też decydują o powstaniu odmian gatunkowych.
GATUNKI PISANYCH ŹRÓDEŁ HISTORIOGRAFICZNYCH
Żywot gatunku jest uzależniony od zmian zachodzących w kontekście, służąc do komunikowania informacji o owych zmianach. Liczba gatunków jest określana o liczbą zmian zachodzących w kontekście. Im bardziej różnorodne zmiany tym różnorodniejsze gatunki. Nie są one jednak na tyle powiązane by wraz z zanikiem rytmów przemian gatunki zanikały. O istocie gatunków decydują inwarianty a nie warianty. Uwagę będziemy poświęcać więc inwariantom.
W średniowieczu główną rolę odgrywały: kronikarstwo, rocznikarstwo i biografistyka. Mają one elementy antycznego dziedzictwa, które uległy modyfikacji z powodu samoświadomości historycznej poszczególnych narodów. Nowe zabarwienie historiografii dało podporządkowanie jej chrześcijaństwu i jego ideałom (ale nie oznacza to bycia pisarstwem ortodoksyjnym). Występowały ciągle zwalczające się tendencje uniwersalistyczne z lokalnymi w dziejopisarstwie przez wzrost samookreślenia swojego miejsca w świadomości historycznej. Podział między historią lokalną a uniwersalną pojawi się dopiero od renesansu a właściwie od czasów nowożytnych. Dziejopisarstwo nie będzie jedynie gromadzić informacje ale szukać powiązań między nimi. Ważne role nadal mają historia i biografia a wzrasta znaczenie pamiętnikarstwa. Dziejopisarstwo zbliża się do konwencji stylistycznych właściwych dziełu naukowemu. Pojawia się piśmiennictwo informacyjne.
Dzieła pozostające pod wpływem antyku to: historia, biografia, autobiografia i korespondencja.
Podstawowy gatunek antyczny to historia. Średniowiecze przyjęło jej formę ale nadało jej własne treści. Gatunek ten stał się historią poszczególnych ludów z których później czerpała historia kościelna. Często szukano wzorów pisania historii i najczęściej takim wzorem była „Historia” Salustiusza. Konsekwencją tego jest koncentracja na wybranym okresie a nie na całych dziejach, a bohaterem jest władca. Gatunek ten w Polsce rozkwitnął pod wpływem Jana Długosza i pisarzy humanistycznych, którzy wzorowali się na Długoszu ale też korzystali z pisarzy antycznych. Pisali po łacinie ale od ok. XVI w. pisze się też po polsku. Piśmiennictwo to zatraca swe klasyczne formy na rzecz barokizacji aby później ulec spłyceniu i skostnieniu.
Biografistyka od razu nawiązała do wzorca antycznego. Biografię charakteryzuje to, że całe dzieło jest poświęcone życiu i czynom osoby, zazwyczaj wybitnej ograniczając się jedynie do notowania realiów podporządkowując je do swoistej konstrukcji. Biografa nie obchodzi szerszy bieg wydarzeń. Nastąpiło obumieranie gatunku by odrodził się we wczesnym Odrodzeniu znów pod wpływem antyku. Od połowy XVI w. biografia zmienia się w barokowy panegiryk, a później nawet w mowę pogrzebową.
Autobiografia mało nawiązywała do wzorów antycznych. Trudności polegały na tym, że odkrywała to co myśli i czuje autor, dlatego też możemy odnotować niewiele tego typu dzieł. W średniowieczu tego gatunku w Polsce nie odnotowujemy, ale jego elementy później trafiły do pamiętnikarstwa w którym zostały ubarwione.
Korespondencja w średniowieczu pojawia się często chociaż rozwój dokumentu (w tym mandatu) decyduje o ograniczeniu jej roli. Antyczna teoria mówi, że korespondencja ma umożliwić kontakt z nieobecnym odbiorcą. Na korespondencji średniowiecznej zaciążył biblijny wzór (listy św. Pawła z Tarsu) oraz epistolografia patrystyczna. Spowodowało to, że listy są namaszczone, podporządkowane regułom retorycznym w zakresie konstrukcji. Największą wartość mają zbiory listów. Piśmiennictwo polskie jest ubogie pod tym względem, ale nie nieobecne. Odrodzenie przyniosło nawrót do antycznej formy. Powstawały podręczniki do nauki pisania listów. Wraz z upadkiem łaciny nastąpił upadek epistolografii, zatracając elementy osobiste. Upowszechnienie języków narodowych spowodowało krótkotrwały przełom w tej dziedzinie.
Kompendia historyczne i hagiografia kształtowany się w kręgu myśli chrześcijańskiej.
Kompendia historii Kościoła biorą z antycznego pojęcia historia ale są naznaczone nauką teologiczną w swojej treści. Piśmiennictwo sięga korzeniami do Biblii. Wzór do dzieł tego typu stworzył Euzebiusz z Cezarei. Jego koncepcja to obrona praw kościoła, apologia przez wykazanie, że kościół kontynuuje dzieło zbawienia. Zaciążyło to głównie na całej historiografii średniowiecznej, ale nie zdezaktualizowały się do dziś. Ożywienie przyniesie reformacja, gdyż zostanie przez obie strony pokazany obraz dziejów świata przez pryzmat kościoła, który jednak utraci obiektywizm i prawdę historyczną.
Hagiografia (pisanie o świętych) zajmowała się życiem świętych, ich kultem, relikwiami i cudami za życia i po śmierci. Dzielimy je na trzy gatunki: martyrologia, Vita (passio), miracula. Szczególnie do głosu dochodzi tu legenda, gdyż jej twórczość miała przekazywać pamięć o cudownych wydarzeniach przynoszących chwałę Bogu, podziw świętym i chlubę kościołowi. Miała ona kształtować życie duchowe czytelników. W hagiografii fikcja miesza się z rzeczywistością i oddzielenie ich staje się praktycznie niemożliwe.
Martyrologia – najstarszy gatunek hagiografii i wiąże się z starochrześcijańskimi listami, wykazami męczenników. To kompilacja elementów kalendarza i informacji o śmierci męczennika.
Żywoty świętych (Vita sanctorum) – mogą to być żywoty męczennika (passio) lub dziewicy, wyznawcy (Vita). Utwory o charakterze biograficznym. Są w ścisłym związku z utworami o dziejach relikwii (inventio – odnalezienie ciała świętego, elevatio – podniesienie ciała, translatio – przeniesienie ciała w miejsce kultu)
Miracula – księgi cudów dokonanych przez świętego za życia i po jego śmierci przy jego grobie. Mają one charakter protokolarnych zeznań sądowych.
W Polsce hagiografia jest niezwykle bogata. Tendencja pisarstwa takiego utrzymała się do końca średniowiecza. Jedynie zmianom uległy legendarze, które stały się celowo dobranymi żywotami ale w układzie kalendarzowym.
Tylko dla średniowiecza charakterystyczne są roczniki, kroniki, gesta i katalogi, genealogie. Mimo, że są charakterystyczne tylko dla średniowiecza to jednak krzyżują się w nich wpływy innych gatunków, ale też stanowią wyjście dla gatunków nowożytnych.
Roczniki (annales) notują pod datą roczną w krótkim komunikacie informacje o wydarzeniu wąską grupę (dwór, biskupi, klasztor). Charakter ich jest różnorodny i przypadkowy. Zwykle jest to dzieło kilku nieznanych autorów. W późnym średniowieczu roczniki uległy ujednoliceniu. Pochodzą one od tablic paschalnych, które były wykorzystywane do ustalenia świąt wielkanocnych. Początki roczników sięgają VIII w. Roczniki rozprzestrzeniły się dzięki mnichom i zakładanym przez nich klasztorom w całej Europie oraz misjonarzom. W Polsce najważniejsze roczniki to: Rocznik świętokrzyski dawny, Rocznik wielkopolski, Rocznik poznański.
Kronika średniowieczna stawiała sobie analogiczne cele co roczniki. Temat jest o wiele bogatszy mimo, iż elementem porządkującym jest data roczna. Kroniki dzielimy na uniwersalne i regionalne. Czasami mówi się o kronice lokalnej.
Kronika uniwersalna chce (podobnie jak historia) objąć dzieje całej ludzkości. Dokłada ona starań by ukazać genealogię poszczególnych ludów, zestawia ich dzieje w jedną sekwencję chronologiczną. Wzorem były kroniki Euzebiusza z Cezarei. Wraz z przemianami intelektualnymi w XIII wieku ten rodzaj zanika.
Kronika regionalna pojawia się później (XI w.) , jednak przetrwała ona dłużej (do XVI w.) od uniwersalnej. Interesują ją wydarzenia na wąskim terytorium. Znajdują się w niej elementy biograficzne (sprawcami przecież są władcy feudalni), genealogiczne (o plemionach, własnym ludzie, instytucje). Pojawia się duma narodowa i własnej dynastii. Dla Polski najważniejsza jest kronika Thietmara. Z polskich kronikarzy najważniejsi to Anonim zwany Gallem, mistrz Wincenty i Jan Długosz.
Gesta to bardzo powikłany gatunek średniowieczny. Punktem wyjścia w nich są czyny, które są opisywane (czyny cesarza, króla, papieża, księcia, biskupa, możnego feudała). Narracja ma cechy kronikarstwa - ścisłe ramy chronologiczne. Czasami je przekracza dla uświetnienia bohatera. Wzorcem stały się Liber pontificalis czyli gesta papieży (najstarsze VI w., ostateczny kształt w XI w., kontynuowane do XV w.). W Polsce nie jest znany ten gatunek, ale jego elementy znajdziemy w kronice Galla Anonima i mistrza Wincentego.
Katalogi (genealogie) dążą do skonstruowania pełnej listy przodków (w rodzie) lub poprzedników (na urzędzie) w kolejności chronologicznej. Stwarza to okazję do odnotowania informacji o danej osobie. W miarę rozbudowy informacji katalog może stać się gestą. Najprostsza i najbardziej uprawiana forma średniowieczna.
Średniowiecze zapoczątkowało gatunki, które rozwinęły się w późniejszych wiekach. Są to opisy podróży i pamiętniki.
Opisy podróży traktowane były jako typ pamiętnika mający przekazać relację z różnorakich wypraw. Przedmiotem narracji jest relacja tego co zaobserwował autor. Ważnymi dziełami są tutaj relacje z wypraw krzyżowych. Szczególne miejsce zajmuje tutaj Opisanie świata Marco Polo. W Polsce ważne są relacje zamożnych synów plebejskich (XVI w.) i synów magnackich (XVII w.) w celu pobierania nauk za granicą. Później ten gatunek zaczyna się przeobrażać w pamiętniki i opisanie stanu konkretnego kraju. Ta ostatnia jest opisaniem tego co może podróżnika w danym kraju czekać. Były to cenione dzieła w kręgach kupieckich i dyplomatycznych. Ich rozkwit obserwujemy od końca XVI w.
Pamiętnikarstwo pojawiło się u schyłku średniowiecza. Nie jest pozbawione ono wpływów antycznych. Adopcja niektórych gatunków średniowiecznych okazała się niepłodna. Rozwinęło się ono w XVI i XVII wieku. Można je podzielić na wiele odmian gatunkowych ze względu na wiele stylów pisania. Dzielimy je na: raptularze, księgi pamiętnicze, relacje epistolograficzne, diariusze, pamiętniki sensu stricto i poetyckie. Różne są powody spisania pamiętników. Chęć relacji z działalności publicznej, problemy prywatne itp. Specyficzne są polskie diariusze sejmowe, gdyż nie protokołowano obrad a jedynie uchwały i zarządzenia (konstytucje). Posłowie i arbitrzy więc pisali sami protokoły. Ludzie prywatnie spisywali swoje przeżycia lub pisali pamiętniki w celach genealogicznych.
Raptularze – składały się z krótkich notatek, prowadzone przez kobiety w celach praktycznych i pisane o wydarzeniach prywatnych (zapisanie narodzin, chrzcin, ślubów, zgonów). Często prowadzone przez wiele lat (nawet ponad 100).
Księgi pamiętnicze – zbiory tworzone na potrzeby pamiętnikarskie. Starannie selekcjonowany materiał gromadzony przez wiele lat.
Relacja epistolograficzna – pojedynczy lub seria listów, tworzący w układzie chronologicznym raczej dziennik niż pamiętnik. Daje ona początek nowożytnej prasie. Relacje pisali posłowie, agenci przy dworach i urzędach, preceptorzy młodych magnatów zdający relację z nauki podopiecznych.
Diariusze – regularne (notowane systematycznie) lub nieregularne (pisane od wydarzeń do wydarzeń). Regularny notuje wydarzenia chronologicznie w kolejności bez żadnej selekcji. Nieregularny notuje jedynie ważniejsze wydarzenia.
Pamiętnik – cechy charakterystyczne dla diariusza, jednak kryterium jest zaangażowanie osobiste autora. Ma on znamiona autobiografii lub biografii. Pamiętnikarza od opisywanych wydarzeń dzieli odstęp czasowy.
Pamiętnik poetycki – różni się od pamiętników tym, że jest pisany wierszem.
Ważna grupa źródeł historycznych to gatunki instruujące życie codzienne. Zaliczamy do nich dzieła techniczne, naukowe, organizujące instytucje życia publicznego i prywatnego, ustawodawstwo, dyskusje i polemiki, dzieła literackie. Historyk jest gotów brać informacje z takiego źródła za dobrą monetę, lub ją całkowicie odrzucić. Trudność ta wynika z tego, że nie są one dokładnie umieszczone w czasie historycznym. Źródła te wynikają z zebranego doświadczenia, ale mają one być nauką w przyszłości. Dla historyka ważne jest tutaj to doświadczenie z przeszłości, a mniej ważna jest wtedy przyszłość. Uzyskiwały tutaj cechy gatunkowe formy pisarskie, charakterystyczne dla średniowiecznych uczonych. Cechował to szacunek dla autorytetów, co nie pozwalało odrzucać tekstu autorskiego a nakazywało go aktualizować. W tym celu posługiwano się glosą (łac. Glossa – język). Glosa nie naruszała tekstu ale wyrażała opinie o treściach i wyrażała pogląd własny jej autora lub opinii ówczesnej wiedzy. Rozróżniamy glosę marginesową albo powszechną zapisywaną na marginesach kart z komentowanym tekstem, oraz glosę interlinearną pisaną między wierszami tekstu. Glosa marginalna miała na celu prezentować opinie i komentarze merytoryczne, interlinearna natomiast miała objaśniać problemy filologiczne bądź dogmatyczne poszczególnych zwrotów. U schyłku średniowiecza glosa przerodziła się w komentarz i traktat. Komentarz tworzy obszerne objaśnienie komentowanego tekstu słowo po słowie lub całych zdań. Mógł być on też tworzony jako kwestia referująca poszczególne problemy tekstu. Mógł on być pisany obok tekstu lub niezależnie od niego. W późnym średniowieczu wiedzie on już oddzielny byt rozwijając poglądy autora. Traktat wiąże się ze stosowaniem metod scholastycznych w badaniach. Głównym elementem konstrukcji jest kwestia, która ma za zadanie służyć rozwiązaniu postawionego zagadnienia. Traktat postawia pytanie, proponuje odpowiedzi (bądź jedną odpowiedź) i dowodzi prawdziwości odpowiedzi przez stawianie argumentów.
Dzieła naukowe stanowią ważne źródło dla poznania historycznego. Najbardziej interesujące będą dziedziny stojące najbliżej życia. Przez to interesujące są liczne w średniowieczu summy, swego rodzaju encyklopedie. Cechą charakterystyczną encyklopedii średniowiecznych jest chęć dania informacji dającej całokształt wiedzy. Dzieła tego typu odpowiadają treścią i formą programowi szkolnemu. W pełnym średniowieczu pojawiła się tendencja do specjalizacji w zakresie dzieł encyklopedycznych. Encyklopedie o układzie hasłowym (uporządkowanym alfabetycznie) pojawiły się już w XVI w. W XVIII wieku takie dzieła były już opracowywane w całej Europie. W Polsce pierwsza encyklopedia jest dziełem Joachima Chmielowskiego.
Dzieła teoretyczne o instytucja organizujących życie społeczne koncentrują się na opisie środków, za pomocą których ta instytucja spełnia swoje zadania. Często one zyskują charakter teoretycznych wywodów.
Blisko omówionych już gatunków stoją dzieła poświęcone sporom i polemikom, które miały za zadanie zamianę istniejących kształtów organizacyjnych lub ich ulepszenie. Wyrastają one z obserwacji rzeczywistości historycznej albo zawierają poglądy autora lub środowiska na kształty i funkcjonowanie instytucji. Wielokrotnie mają one charakter publicystyczny. Powstawały w wyniku sporów politycznych, społecznych czy światopoglądowych.
Ustawodawstwo nie ma w zasadzie cech uniwersalnych, ogólnonarodowych lub państwowych. Jest ono stanowe. Prawa spisane, skodyfikowane poprzedza często długi żywot w postaci prawa zwyczajowego. Poszczególne ustawy proponowane przez władzę ustawodawczą są po pewnym czasie kodyfikowane w zbiorach prywatnych lub urzędowych, czyli dokonuje się selekcja. Obowiązujące prawo jest komentowane przez prawników a ich komentarze mają decydującą w większości rolę. Państwa europejskie rzadko zdobywały się na pełną kodyfikację praw, jedynie uporządkowując poszczególne dziedziny. W Polsce pierwsze prawa zostały spisane w połowie XIII w. i połowie XIV w. Miasta i mieszczaństwo rządziły się prawem niemieckim. Nigdy jednak nie doszło do jego spisania. Prawo kościelne zaczęto spisywać w IX w. Spisywano w nim głównie uchwały synodów.
Twórczość jest również dla historyka źródłem. Takie utwory są dla historyka źródłem poznania mentalności ludzi piszących i odbierających, obyczajów, zwyczajów itp.
GATUNKI PISANYCH ŹRÓDEŁ DOKUMENTACYJNYCH
Źródła dokumentacyjne to dokumenty i akta. Wiążą się one z ustrojem politycznym i gospodarczym oraz społecznym. Interesuje się nimi również dyplomatyka, jedna z nauk pomocniczych historii.
Dokumenty i akta, które nie mają na celu podporządkowanie zasady działania ustroju polityczne i społecznego to pierwsza grupa gatunków źródeł dokumentacyjnych.
Traktaty międzynarodowe (inaczej międzypaństwowe) mają cechy gatunku. Za zadanie mają porządkowanie zasady współżycia międzynarodowego i tworzą podwaliny pod zasady prawa międzynarodowego lub te zasady realizują.
Konstytucje określały zasady ustrojowe poszczególnych państw. Są one wydawane przez władzę w celu stworzenia nowego stanu prawnego. W zależności od państwa mają one różne nazwy i charakter. W Polsce były to statuty królewskie, przywileje, konkluzje sejmów walnych, edykty królewskie, dekrety i ordynacje, a także lauda (postanowienia sejmików terytorialnych). Później doszły jeszcze konstytucje sejmowe (wieczyste lub czasowe).
Dokumenty i akty były środkiem wykonywania władzy w średniowieczu i czasach nowożytnych. Ich charakter, istota i walory prawne są różnorakie, zależne od obyczajów, przepisów i poziomu kancelarii, a także władzy. Zajmuje się głównie tym dyplomatyka. W polskich dokumentach można wyróżnić kilka gatunków: akty łaski i administracyjne. Akty łaski – rozciągają pewne postanowienia prawa zwyczajowego (głównie stanowego) na osoby fizyczne lub prawne, które uzyskują uprawnienia nie mających z samego prawa. Akty administracyjne – mają zapewniać sprawne funkcjonowanie administracji i innych urzędów państwa (cała władza wykonawcza).
Akta sądów mają znaczenie gdy czynności sądowe są wykonywane przez urzędników (sądownictwo terytorialne). Powstały one by zachować na piśmie ślad dokonanego procesu i wydanego wyroku. Czasami zarządzenia administracyjne były wydane w postaci wyroków sądowych.
Dokumentacja przedstawicielstw stanowych (parlamentów) powstała wraz z narodzinami ich. To protokoły z obrad i podejmowane uchwały.
Dokumentacja samorządów stanowych to akta wytwarzane przez miasta i duchowieństwo.
Opisy majątków to dokumentacja wielkiej, średniej i małej własności prywatnej. To dokumentacja głównie praw własnościowych, a mniej dochodów z tej własności. Czasami to dokumentacja własności państwowej, kościelnej ale najczęściej prywatnej. Znamy ich kilka gatunków:
Poliptyki / poliptychy – wczesnośredniowieczne opisy nieruchomej własności patrymonialnej lub kościelnej. Były dokumentem stwierdzającym prawo do posiadania opisanego w nich majątku oraz jego dochodów. Znamy dwa typy: descriptio breve – szczegółowy opis, villarum – wykaz sumaryczny. Indykulusy – inwentarz dóbr z tytułami prawnymi ich nabycia.
Księgi dochodów – od IX wieku, przejęły niektóre funkcje poliptyków, wyliczają obowiązek świadczenia określonych danin, posług, i czynszów przez poszczególne wsie i ich mieszkańców.
Inwentarze – od XV wieku, mają rejestrować nieruchomości ziemskie należące do pana feudalnego, a także chłopskie z określeniem ciężarów. Później pojawiły się inwentarze pomiarowe określające ilość ziemi, często opatrzone w plany. Często też występują inwentarze majątku mieszczańskiego.
Dokumentacja kontroli funkcjonowania państwa lub jego instytucji są bardzo cennym źródłem. Służy ona głównie w orientacji w zakresie realizacji zarządzeń centrali w terenie, kontroli zasobów materialnych, realizacji świadczeń na rzecz państwa, organizacji kościelnej lub samorządu.
Wizytacje kościelne wywodzą się z czasów karolińskich. Ich opisy pojawiają się w XV w. Opisy dotyczą najniższych jednostek organizacji kościelnej – parafii. Dotyczą uposażenia kościelnego, samego kościoła i jego urządzeń, informacji o duchowieństwie i wiernych. Wnikają w każdy szczegół życia parafii.
Opisy zasobów materialnych zaczęły się już w IX wieku. Dokonywane są przez specjalnych komisarzy wizytacji dóbr królewskich. Majątki kościelne (dobra biskupie i kapitulne) były wizytowane przez delegatów kapituły, którzy dokonywali ich opisu.
Kamera apostolska – urząd finansowy papiestwa, organizująca zasoby finansowe. Jej zawdzięczamy pierwsze księgi finansowe, które zostały zapożyczone przez administracje państwowe. Notowano w księgach wpływy z parafii, domu i beneficjum jak i również wysokość kwot, które powinny wpłynąć. W Polsce od XV wieku i są to rejestry poborowe (wykazy podatników i przedmiotów opodatkowania dla poszczególnych jednostek terytorialnych).
Księgi rachunkowe – wiążą się z handlem dalekosiężnym, notują dochody i rozchody. Ich liczba i sposób prowadzenia zależą od rodzaju i liczby obrotów finansowych instytucji czy osoby prowadzącej. Zmierzają one do sprawnego i precyzyjnego zasobami finansowymi. Od końca XIII wieku następuje wzrost dokumentacji finansowej w postaci papierów wartościowych.
Formy organizacji współżycia społecznego decydują o powstaniu różnych gatunków dokumentacji. Będą miały one zawsze za cel udokumentowanie wzajemne powinności pomiędzy członkiem grupy i grupą społeczną.
Najwcześniej dokumentacje powinności zaczęły prowadzić organizacje religijne. Głównie to są księgi brackie w których zapisywano zmarłych członków bractw istniejących przy klasztorach. Z nich wyrosły nekrologi czyli księgi anniwersarzy lub obituarze. Zakładane przy większych kościołach i klasztorach, do których wpisywane były zgony członków kleru oraz zmarłe osoby z nimi związane. Zaznaczano głównie dzień i miesiąc zgonu (rzadziej rok).
Metryki – księgi ochrzczonych, osób które zawarły małżeństwo, zmarłych i pogrzebanych. Od połowy XVIII w. mają uprawnienia aktu stanu cywilnego. Ważne źródło demograficzne.
Księgi lenników – zapisane wszystkie osoby, które weszły w stosunek lenny z suwerenem. Na zachodzie europy od XII wieku.
Miasta prowadziły księgi przyjęć do prawa miejskiego. Zapisane w nich są osoby posiadający pełnię praw miejskich. Cechy prowadzą własną dokumentację notując osoby, które otrzymały prawa mistrzowskie i czeladnicze, i które mogły wykonywać rzemiosło.
Uniwersytety prowadziły metryki w których zapisane było kto przybył na uniwersytet. Wpisanie do takiej metryki miało znaczenie z rozciągnięciem praw obowiązujących społeczność akademicką, w tym korzystanie z przywilejów.
ROZWÓJ BADAŃ NAD ŹRÓDŁAMI HISTORYCZNYMI
Badania źródłoznawcze rozwinęły się wraz z rozwojem prac edytorskich wokół źródeł. Oba zjawiska wystąpiły w XIX wieku, chociaż metryka jest ich nieco odleglejsza. Nowe wydawnictwa źródeł zmusiły do ich porządkowania wg różnych logicznych grup, określenia ich przydatności i dociekań nad naturą źródła. Przez długie lata w badaniach nad źródłami dominowały metody filologiczne. Kryzys nad tą metodą zmusił do spojrzenia na źródło jako fakt historyczny.