To temat prezentacji pojawiający się wciąż jeszcze niezbyt często, jednak mający wielką przyszłość. Teoria tak „niezwykła”, zatem i „rewolucyjna”, głosząca, że na historię literatury można spojrzeć także poprzez obecność w niej kobiet, przyjmuje się w szkolnych tematach raczej z wolna, choć jest obecna w kulturze od jakichś stu lat.

Kobieta

Dokument zawiera

1. Materiał główny

• Materiał według pojęć
• Techniki prezentowania
- Jak uatrakcyjnić prezentację?
- Jak o tym mówić?
- Cytaty do wykorzystania

2. Warianty tematu

Realizacja 1.
Anioł czy femme fatale - obraz kobiety w literaturze polskiej.

Do jakiej prezentacji?
• Postacie kobiece w literaturze staropolskiej. Rozważ ich rolę w ówczesnej literaturze i w życiu codziennym.
• Portrety kobiet w literaturze XIX w. - porównaj ich rolę w literaturze romantycznej i pozytywistycznej.
• Rozważ problem polskich emancypantek i feministek na łamach literatury pięknej.
• Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka jako pierwsze uznane polskie pisarki. Omów ich twórczość.

Jak może brzmieć temat pracy?
• Tematyka poezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.

Bibliografia podmiotu
• Lament świętokrzyski
• Biblia: Maria Magdalena, Salome, Judyta
• mitologia grecka: Helena, Medea, Pandora
• Francesco Petrarka - Sonety do Laury
• Aleksander Dumas - Dama kameliowa
• Eliza Orzeszkowa - Nad Niemnem
• Bolesław Prus - Lalka
• Gustaw Flaubert - Pani Bovary
• Władysław Reymont - Chłopi

Bibliografia przedmiotu
• Władysław Kopaliński, Encyklopedia drugiej płci, Warszawa 2001.
Znajdziesz tu portrety wielu kobiet - uczestniczek życia publicznego, działających w wielu dziedzinach.
• Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991.
Zajrzyj tutaj, jeśli potrzebujesz informacji na temat postaci kobiecych z Biblii i mitologii.
• Olga Tokarczuk, Lalka i perła, Kraków 2001.
Współczesna polska pisarka dokonała świetnej analizy powieści Bolesława Prusa. Warto przeczytać dwa rozdziały z tej książki: Kim jest Izabela? i Kosmos "Lalki". Pierwiastek bezkobiecy. Obydwa dotyczą kobiet w najsłynniejszej polskiej powieści.
• Simone de Beauvoir, Druga płeć, Warszawa 2003.
To najsłynniejsza pisarka feministyczna XX w. Jej dzieło to studium psychologiczne na temat sytuacji kobiety w dziejach. Ambitna lektura, ale warto chociaż przejrzeć dla orientacji.
• Agnieszka Graff, Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznym, Warszawa 2002.
To bardzo znana publikacja feministyczna. Jeśli ten aspekt kobiecości w literaturze Cię interesuje, nie przeocz!

1. Materiał główny

Materiał według ujęć
Cóż, zdecydowana większość literatury, jaką poznajesz na lekcjach polskiego, została napisana przez mężczyzn. To, oczywiście, "wina" kształtu naszej kultury, tak jednak jest i jeszcze długo będzie. Dlaczego? Dlatego, że przez całe wieki to mężczyznom przysługiwało prawo decydowania o własnym losie - i na przykład wybierania takiego zawodu jak pisarz. Do połowy XIX wieku kobiety piszące stanowią więc rzadkość. A i potem zdecydowana większość z nich to pisarki, które - by posłużyć się zaczerpniętym z krytyki feministycznej terminem - piszą "po męsku". Jednym słowem, nasz dotyczący literackiego obrazu kobiety przegląd będzie bazował nie na autoportretach, lecz portretach.

Kobieta anioł - czyli męskie marzenie
Złotowłosa i przepiękna. Występuje w jasnej sukience. Jest, oczywiście, znakomicie wychowana, na ogół z dobrej rodziny. Ma w sobie coś z księżniczki, ale także coś z prostej dzieweczki. Nie mówi wiele, ale za to świetnie wygląda. Trzeba się o nią starać, zabiegać, troszczyć. Sama sobie w życiu nie poradzi. Troszkę trudno ją poznać czytelnikowi, bo charakteryzowana jest przede wszystkim określeniami cech zewnętrznych. Wiadomo jednak, że jak już kocha, to aż po grób. Będzie wierna, pracowita, praktyczna oraz opiekuńcza. Będzie także rewelacyjną matką. Istnieje uzasadnione podejrzenie, że potrafi też znakomicie gotować. To na przykład Zosia z Pana Tadeusza, Alina - siostra Balladyny, Oleńka Billewiczówna z Potopu czy wreszcie Ligia z Quo vadis. Wszystkie je łączy jedno - jakoś trudno je sobie wyobrazić w świecie rzeczywistym...

Kobieta uwielbiona i wyidealizowana
Już Słota w wierszu O zachowaniu się przy stole wspominał o czci należnej kobietom - ze względu na ich powiązania z osobą Maryi. Dama serca każdego rycerza była przez niego uważana za najczystszą i najcnotliwszą z kobiet, dla niej walczył i stawał do pojedynków w obronie jej czci.
Przykłady wyidealizowanych kobiet, które weszły do historii literatury, to Beatrycze Dantego i Laura Petrarki. Poetycki obraz nieziemskiej kobiety i bardzo mało danych skłoniły nawet do podania w wątpliwość fakt, że w ogóle żyły.
Wielkie uczucie Wokulskiego do Izabeli Łęckiej, cynicznej i wyrachowanej arystokratki, kończy się tragicznie. W Lalce są dwie Izabele: ta widziana oczyma zakochanego w niej mężczyzny i ta prawdziwa - pusta i w gruncie rzeczy niezbyt mądra. Stach niekiedy umie spojrzeć na Izabelę obiektywnie, ale - aż do czasu - szybko odrzuca te "złe" myśli.
Przedmiotem czci i uwielbienia jest także Lotta z Cierpień młodego Wertera, z tą różnicą jednak, że uwielbienie i cześć okazywane jej są jak najbardziej zasłużone - Lotta jest nie tylko piękna, ale i dobra. Odpowiedzialna i czuła: opiekuje się młodszym rodzeństwem, zastępuje tym dzieciom matkę, prowadzi dom, można z nią porozmawiać. Jedyna jej wada to pewna przyziemność i ślepa wierność - od wielu lat jest zaręczona z odpowiedzialnym, godnym zaufania mężczyzną i zamierza pozostać mu wierna.

Kobiety wyidealizowane
• Laura (Sonety do Laury)
• Beatrycze (Boska komedia)
• Lotta (Cierpienia młodego Wertera)
• Zosia (Pan Tadeusz)
• Ligia (Quo vadis)

Kobieta - matka
Jednym z przykładów jest mityczna Niobe - matka fanatycznie wręcz kochająca swe liczne potomstwo, niesłychanie z niego dumna i obnosząca się ze swą dumą, co rozdrażnia Latonę, matkę Apolla i Artemidy. Latona nie może znieść docinków Niobe na temat małej "ilości" jej dzieci. W jej imieniu Apollo i Artemida postanawiają ukarać Niobe - jej dzieci giną od strzał wypuszczonych z łuku przez boskie rodzeństwo. Niobe stała się symbolem matczynego bólu i rozpaczy.
Matczyny ból i rozpacz to także temat Lamentu świętokrzyskiego. Maryja, która widziała okrutną śmierć swego Syna, nie życzy czegoś takiego żadnej innej kobiecie.

Kultura patriarchalna
To dziś termin-worek, którym współcześni teoretycy określają kultury, gdzie uprzywilejowaną pozycję zajmują mężczyźni. Powiedzmy sobie jasno - kultura europejska od samych swych początków taka właśnie była. Być może, już nie jest, w każdym razie przestaje być...

Kobieta - towarzyszka życia, przyjaciel
Dzielna, silna i zaradna Jagienka (Krzyżacy) okazuje się być o wiele lepszą żoną dla Zbyszka niż delikatna, anielska Danusia. Wspiera go, pomaga w trudnych sytuacjach.
Zalety związku opartego na przyjaźni, zaufaniu i silnej więzi doceniał już Jan Kochanowski, gdy wychwalał swoją "nieprzepłaconą Dorotę". Przypomnijmy sobie także Barbarę z Nocy i dni, która dzielnie wspiera Bogumiła mimo wspomnienia dawnego, romantycznego uczucia. Taką dzielną i oddaną towarzyszką była urodzona ziemianka Marynia Połaniecka (Rodzina Połanieckich) i byłaby nią zapewne Anka dla Karola z Ziemi obiecanej. Była nią na pewno wierna, pracowita i nietracąca nadziei na poprawę męża Hanka z Chłopów.

Kobieta wyemancypowana - czyli dzielna i samodzielna
W literaturze drugiej połowy XIX w. zaczynają się pojawiać postacie kobiece nieznanego dotąd rodzaju. Na ogół mówi się o nich jako o kobietach samodzielnych, wyemancypowanych. Duża w tym zasługa, oczywiście, ideologii pozytywistów, którzy hasło emancypacji kobiet umieścili w swym podstawowym programie społecznym. Oto wreszcie kobiety, które żyją własnym życiem, podejmują decyzje za siebie, co więcej - pracują na swoje utrzymanie. Czy daje im to szczęście? Najbardziej chyba Justynie Orzelskiej, bohaterce Nad Niemnem Orzeszkowej. To panienka z dworku, która zamiast, niczym Zosia z Pana Tadeusza, czekać na swego księcia, sama wybiera sobie mężczyznę, sama też decyduje o swej przyszłości.
Reszta pań z tej grupy ma jednak znacznie cięższe życie. Borykają się z ubogą codziennością - jak pani Stawska z Lalki - albo wiodą bardzo trudny żywot źle (A... b... c...) lub beznadziejnie opłacanej nauczycielki (Stasia Bozowska z Siłaczki). Niestety, bowiem kultura przełomu wieków nie ma jeszcze wiele do zaoferowania samodzielnym kobietom, a przypadki takie jak kariera Marii Skłodowskiej-Curie należą do zupełnie wyjątkowych.
Na tym tle całkiem nieźle więc wygląda fakt, że kobiety wreszcie zaczynają wówczas pisać - przykładem Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka, Narcyza Żmichowska.
Zapracowane emancypantki
• Justyna Orzelska (Nad Niemnem)
• pani Stawska (Lalka)
• nauczycielka (A… b… c…)
• Stasia Bozowska (Siłaczka)

Namiętna, zagubiona, pełna sprzeczności
Od razu wymieniamy Emmę Bovary, która choć ma jako tako zabezpieczoną przyszłość, miłość męża itd., chce czegoś więcej, ucieczki od codzienności, niezwykłości, namiętności, piękna, wzniosłości. A tego nie może dać jej małomiasteczkowy mąż, małomiasteczkowe towarzystwo i nawet -rozczytywanie się w romansach. Pragnie dla siebie czegoś więcej, jednocześnie czując, że jej marzenia nigdy się nie spełnią. Piękne stroje i namiętne romanse pogłębiają tylko jej nieszczęście i głód innego życia. W końcu Emma umiera samobójczą śmiercią w straszliwych męczarniach.
"Karykaturą" Emmy są Emilia Korczyńska i jej towarzyszka Teresa z Nad Niemnem Orzeszkowej. W przeciwieństwie do pani Bovary niezdolne są nawet do czynu. Ich aktywność kończy się na narzekaniu na pozbawionych poezji ludzi i na nudne otoczenie. Poza tym urządzają dom, czytają romanse i książki podróżnicze, piją kakao i ubolewają nad delikatnym zdrowiem. Czytelnicy o zacięciu pozytywistycznym mają za złe Emilii, że wydaje ciężko zarobiony grosz Benedykta na szlafroczki, kwieciste tapety i bibeloty. Poza tym - jaka z niej matka?!
Przykładem może być też Nastazja Filipowna, bohaterka Idioty, o skomplikowanej osobowości oraz urodzie zarazem dumnej i wyzywającej. Delikatna, taktowna i czuła, a jednocześnie wyuzdana, bezczelna i okrutna. Zawikłana w swoje skomplikowane relacje uczuciowe i zarazem w samą siebie.
Anna Karenina musi wybierać między życiem z prawie znienawidzonym mężem (za to blisko ukochanego syna) a miłością do młodego wojskowego. Wybiera miłość i życie na walizkach, mimo to nie jest szczęśliwa, gdyż myśli o synu. Gdy miłość, której poświęciła wszystko, kończy się, kończy się także (dosłownie i w przenośni) życie Anny.
Warto też przywołać Heddę Gabler i Norę stworzone przez Ibsena.
Na tle tych wszystkich postaci Jagna z Chłopów wydaje się być seksualnym zwierzęciem bez uczuć wyższych, niewolnicą własnego instynktu płciowego. Nieprawda - Jagna to także wrażliwa, uzdolniona artystycznie dziewczyna kochająca piękno nawet (a nie zwłaszcza) w postaci męskiego ciała.
"W szponach namiętności"
• Emma Bovary
• Nastazja Filipowna
• Anna Karenina
• Jagna

Femme fatale 1: kusicielka - dręczycielka
To biblijna córka Herodiady - Salome, piękna dziewczyna, która wytańczyła sobie głowę proroka. Biblijna opowieść mówi, że prorok odrzucił zaloty śmiertelnie zakochanej w nim Herodiady. Zemsta odtrąconej kobiety to śmierć. Makabryczne czy piękne? Ten temat skusił wielu artystów słowa, m.in. Wilde’a i Kasprowicza, oraz artystów pędzla, np. Beardsleya i Moreau.
Nana, tytułowa bohaterka powieści Zoli, cyniczna i zepsuta luksusowa kurtyzana o twarzy anioła i złotych włosach, bez wyrzutów sumienia żeruje na zakochanych w niej mężczyznach. Jej koniec jest tragiczny, a opis jej rozkładającego się po śmierci ciała prawdziwie naturalistyczny.
Można także przywołać Lolitę Nabokowa i jego bohaterkę, cyniczną nastolatkę, która do perfekcji opanowała sztukę wykorzystywania swojego ciała i uczucia mężczyzny dla osiągnięcia swych celów, niekiedy nawet przyziemnych, małych i pros-tych: nowe wrotki, nowy zegarek, pozwolenie na spotkanie z rówieśnikiem.

Femme fatale 2: przyczyna całego zła i zguby mężczyzny
Wszystko zaczyna się od pramatki Ewy. Do utrwalenia obrazu Ewy jako złej, zimnej, wyrachowanej kusicielki przyczynił się chyba Dies irae Kasprowicza. W mitologii roli Ewy odpowiada rola Pandory, która nakłaniając głupiego i bezwolnego brata Prometeusza do otwarcia puszki, spowodowała wszystkie nieszczęścia, choroby i całe zło nękające nas aż do tej pory.
To także Szekspirowska lady Makbet, która umiejętnie sterując ambicjami Makbeta i jego czynami, zasiadła w końcu obok niego na tronie, ale był to tron we krwi. Tak samo ukochana Gustawa staje się przyczyną jego obłędu i zguby; podobnie Laura dręczy Kordiana. Przykładem kobiety, która może być przyczyną zguby, jest także pani, co pana zabiła - z ballady Lilie.
Pociechą jest to, że duma kobiety może być przyczyną zguby dla niej samej - tak jak to się stało z Zosią z II cz. Dziadów - piękna i niefrasobliwa odrzucała wszystkich zalotników, łamiąc im serca. Kara - dosyć wyrafinowana - spotkała ją dopiero po śmierci.
Kobiety występne i złe
• Salome i Herodiada
• lady Makbet
• Balladyna
• Nana

Święta ladacznica
Niechlubna przeszłość, ale czyste i niewinne serce. Cyniczną kusicielkę - w ideał cnót, kobietę szlachetną i prawą zmienia, oczywiście, miłość. Nie zawsze - choć najczęściej - jest to miłość do mężczyzny. Najstarszą realizacją literacką jest biblijna historia Marii Magdaleny, jawnogrzesznicy, która wzruszona postawą Chrystusa postanawia zmienić swoje życie. Kolejnym przykładem jest kurtyzana Tais z powieści Anatola France’a. Sławna z urody rozpustnica zostaje wzorową zakonnicą. Wiedzie surowy żywot w klasztorze, po kilku latach umiera i zostaje świętą. Motorem napędowym w tym wypadku była namiętność. Pustelnik Pafnucy, by skłonić kurtyzanę do zmiany stylu życia, zaczął udawać rozkochanego w niej mężczyznę. Tais była nim zainteresowana, a ten wykorzystał okazję, by przybliżyć jej nie swoje ciało, lecz Słowo Boże. Kolejna święta kurtyzana to Małgorzata, zwana damą kameliową dla swego upodobania do tych pięknych, drogich kwiatów. Zmienia się z powodu miłości do Armanda, młodzieńca z dobrego domu. Przestaje przyjmować kochanków, planuje wspólną przyszłość z ukochanym. Ale dla jego dobra wyrzeka się osobistego szczęścia. Zachowuje się tak, by ukochany był pewien, że powróciła do dawnego stylu życia, wzgardził nią i poczuł do niej niechęć. I tak też się staje. Armand zaczyna nią gardzić i odchodzi, a bohaterka Damy kameliowej umiera w samotności.
Nie wolno tu zapomnieć o Soni ze Zbrodni i kary - dziewczynie, która wyszła na ulicę, by pomóc finansowo swojej rodzinie. Prostytutka i zabójca czytający razem Biblię? Tak, to właśnie Sonia nakłoniła Raskolnikowa do przyznania się do winy, podarowała mu egzemplarz Pisma Świętego i obiecała udać się z nim na katorgę. Wiemy już, że miłość tych dwojga będzie piękna i czysta.
Do tej grupy należy także Kaśka Kariatyda, tytułowa bohaterka powieści Zapolskiej. Choć postrzegana jako upadła, dziewczyna zachowuje naiwność i czyste serce. To przykład anielskiej dobroci niecnie wykorzystanej przez mężczyzn, ofiary splotu nieszczęśliwych okoliczności.
Inny przykład pochodzi z noweli Baryłeczka Maupassanta. Pulchna i urocza młoda kurtyzana poświęca się dla pasażerów dyliżansu i oddaje swe wdzięki wojskowemu, choć wcale nie ma na to ochoty. Nagroda i szacunek towarzyszy podróży? Ależ skąd!