Kształtowanie tożsamości1
Tożsamość – struktura psychiczna złożona z charakterystyk pochodzenia społecznego, zewnętrznego i wewnętrznego. Obejmuje przede wszystkim nadrzędne wartości zawiadujące zachowaniem jednostki. Definiowana jest również jako struktura JA. Według J. Marcia jest to „wewnętrzna, stworzona przez człowieka, dynamiczna organizacja popędów, zdolności, przekonań i indywidualnego doświadczenia”. Służy ona określeniu miejsca jednostki w świecie społecznym oraz daje jej poczucie osobistej niepowtarzalności
i wyjątkowości.
Źródła informacji o własnej osobie, które są podstawą kształtowania poczucia tożsamości:
- obserwacja swojego zachowania i jego konsekwencji
- obserwacja zachowania innych i porównywanie się z nimi
- uzyskiwanie informacji bezpośrednio od innych ludzi
- kategoryzacje społeczne związane ze świadomością przynależności do określonych grup społecznych
- wgląd we własną osobowości.
Elementami poczucia tożsamości są:
Poczucie odrębności – poczucie istnienia wyraźnej granicy między mną a drugim człowiekiem z własnym bagażem cech charakteryzujących mnie i odróżniających mnie od innych osób
Poczucie identyczności – poczucie „bycia sobą” bez względu na wykonywaną rolę w życiu (ról pełnimy bardo wiele)
Poczucie ciągłości – pojmowanie życia w perspektywie czasu i wydobywanie z niego charakterystycznych elementów zmiennych i niezmiennych
Poczucie integralności – poczucie, że pełnienie różnych ról w różnych okolicznościach składają się na spójną całość. Wspólny rys widoczny jest zarówno przez podmiot jak i przez otoczenie zewnętrzne.
Tożsamość osobista – szczególnie istotna w spychologii – jest postrzeganiem siebie jako jednostki niepowtarzalnej oraz identyfikowaniem się z celami i standardami osobistymi, a więc: indywidualnymi przekonaniami, zainteresowaniami, potrzebami, motywami, wartościami, sposobem myślenia i kryteriami ocen. Znalezienie odpowiedzi na główne pytanie tożsamościowe KIM JESTEM? Pozwala nam osiągnąć tożsamość, a dzięki niej utrzymanie poczucia własnej wartości oraz akceptacji ze strony otoczenia. To również zbiór samookreśleń, za pomocą których jednostka opisuje własną osobę, różnicując między JA a INNI LUDZIE w kategoriach JA i NIE JA
Tożsamość społeczna – jest zbiorem samookreśleń, za pomocą których jednostka opisuje własną osobę różnicując między MY a INNI LUDZIE, w kategoriach MY i NIE MY
Ważnymi pojęciami przy omawianiu tematu tożsamości są: indywiduacja i przywiązanie.
Indywiduacja – to proces wzmacniania swojej odrębności, uniezależnianie się od innych, budowanie poczucia sprawstwa
Przywiązanie – to proces związków z innymi ludźmi, więź emocjonalna z innymi ludźmi.
Te dwa procesy wzajemnie się przeplatają i każdy z nich dominuje w innym okresie życia. Pierwszy rok życia jest okresem, w którym dominuje przywiązanie i budowanie korzeni tożsamości społecznej (kontakt i budowa relacji emocjonalnych z matką, ojcem, innymi bliskimi osobami). To daje mu poczucie bezpieczeństwa, które w przyszłości będzie niezbędne do usamodzielnienia się. W drugim i trzecim roku życia dominuje budowa własnej autonomii, czyli indywiduacja. Dziecko poznaje swoją fizyczną
i psychiczną odrębność od innych ludzi. W dalszych okresach procesy te przeplatają się
i wykorzystywane są w zależności od naturalnych potrzeb. W okresie dorastania widać, że kluczowa jest umiejętność ich zharmonizowania. Zbytni nacisk na induwiduację doprowadzić bowiem może do alienacji społecznej danej osoby. Z kolei nadmierne przywiązanie zabije samodzielność, poczucie sprawstwa, zdolność do decydowania
o sobie.Za najważniejszy okres w budowaniu tożsamości uznaje się drugą fazę dorastania, czyli okres od 16 do 20 roku życia. Wcześniejszy okres rozwoju, to przede wszystkim zdobywanie wiedzy o świecie i samym sobie, umiejętności osobistych, etc. Stanowią one zasoby, na podstawie których formowała będzie się później tożsamość. Budowanie tożsamości uznawane jest również za główne zadanie rozwojowe, decydujące
o gotowości (lub nie) startu w dorosłość.
James Marcia wyróżnia dwa etapy kształtowania tożsamości:
Etap eksploracji 10/12-15/16 rok życia
Etap podejmowania zobowiązania 16/17-18/20 rok życia
Etap eksploracji opiera się na badaniu, poznawaniu jego właściwości, eksperymentowaniu, testowaniu granic umów i wszelkich granic zachowań, do których można się posunąć. Uogólniając można powiedzieć, że etap ten rozpoczyna się z chwilą narodzin dziecka, zanim jeszcze zacznie chodzić. W okresie dorastania eksploracja przede wszystkim związana jest
z ludźmi, nie przedmiotami fizycznymi. Jej przedmiotem staje się głównie on sam oraz otaczający go najbliżsi ludzie według schematu: 1. Osoby, z którymi łączy go bliska więź emocjonalna 2. Kontakt daje mu poczucie bezpieczeństwa 3. Ze strony, których może spodziewać się akceptacji dla swoich eksperymentalnych zachowań 4. Osoby, które są dla niego autorytetami, punktami odniesienia.
Specyfiką tego okresu dorastania jest badanie własnej wytrzymałości psychicznej i fizycznej. Stąd charakterystycznego dla tego wieku prowokacje, manifestacje, demonstracje, którym towarzyszą niezwykle silne emocje, często przerysowane i zupełnie nieadekwatne do sytuacji. Celem jest zgromadzenie wiedzy, która służy przekształceniu relacji JA-INNI
z dziecięcej podległości na dorosłą współzależność z innymi.
Etap ten wymaga pewnego balansu. Ograniczenia eksploracji prowadzą do słabego doświadczenia indywidualnego. Zbytnie przyzwolenie na eksplorację prowadzi do nieuporządkowania i niezintegrowanego doświadczenia, które skutkuje chaosem
i zagubieniem jednostki.
Marcia jest autorem koncepcji tzw. statusów tożsamości. Wiążą się one z przejściem
z jednego etapu do drugiego (z etapu eksploracji do podjęcia zobowiązania) i związanymi
z tym procesem kombinacjami.
Statusy tożsamości:
Tożsamość osiągnięta
Tożsamość rozproszona
Tożsamość nadana
Tożsamość moratoryjna
W sytuacji, kiedy młody człowiek bez problemu przeszedł etap eksploracji oraz etap podejmowania zobowiązań, to w dorosłość wkracza z tożsamością osiągniętą. Jeśli nie przeszedł z powodzeniem żadnego z tych etapów, to w dorosłość wkracza z tożsamością rozproszoną. W przypadku, kiedy w okresie dorastania doświadczył nadmiernej kontroli ze strony osób bliskich i znaczących, co miało negatywny wpływ na podejmowanie prób eksploracji, a w etapie drugim doświadczył silnego nacisku na podejmowanie zobowiązań dotyczących jego przyszłości (najczęściej podejmowanych „za niego”, „dla jego dobra” lub „w jego imieniu” przez bliskich), to osoba ta chodzi w dorosłość ze statusem tożsamości nadanej (nazywanej także przejętą, lustrzaną, odzwierciedloną). Czarty status, to status tożsamości moratoryjnej. Jest ona charakterystyczna dla osób, które doświadczyły nadmiernego przyzwolenia dla eksploracji i jednocześnie zbyt słabego nacisku na podejmowanie zobowiązań, co do ich realizacji.
Waga statusów tożsamości jest nie do przecenienia. Od nich zależy jakość relacji dorosłego człowieka z innymi ludźmi, wywiązywania się z nowych, kierowanych pod jego adresem, oczekiwań społecznych, ale także jego samopoczucie i poczucie jakości swojego życia.
Opis osób – prototypów – dla poszczególnych statusów tożsamości:
Tożsamość nadana: - zachowania zgodne z płcią, - zadowolenie z samego siebie, - konwencjonalizm, - rygoryzm moralny, - wartości konserwatywne, - wzmożona kontrola nad emocjami, - wypieranie konfliktów, - liczne mechanizmy obronne |
Tożsamość osiągnięta: - jednostka ceni swoją niezależność, - dobrze zintegrowana osobowość, - zachowania zgodne z normami etycznymi, - osoba przyjazna i otwarta na kontakty z innymi, - wydajna w pracy, - mająca wgląd we własne zachowanie |
---|---|
Tożsamość rozproszona: - nieprzewidywalność zachowania, - unikanie bliskich związków z innymi ludźmi, - kruchy system obrony własnego JA, - niechęć do działania, - brak poczucia sensu życia, - wycofywanie się z sytuacji trudnych (szczególnie z frustrujących) |
Tożsamość moratoryjna: - ceni własną niezależność, - nurtują ją dylematy egzystencjalne, - niespokojna, - buntownicza, - nonkonformistyczna, - nastawiona introspekcyjnie, - duża płynność językowa |
Na podstawie badań, wyodrębniono cztery wzorce zdrowia psychicznego – typy: A, B, C, D.
Typ A (tożsamość osiągnięta): wysoki poziom aktywnego integrowania motywów osobistych i pozaosobistych w dążeniu do celów prospołecznych, efektywna regulacja emocji, częste doświadczanie pozytywnych emocji, wysoki poziom samokontroli oraz kompetencji społecznych, najwyższe poczucie zadowolenia ze stabilizacji zawodowej.
Typ B (tożsamość nadana): najlepiej przystosowane społecznie, wysoki stopień akceptacji siebie i zadowolenia z własnego stylu życia, mało otwarte i silnie kontrolujące same siebie, niskie wahania emocji, stosujące strategie tłumienia afektu, potrzebujące stabilizacji, mają najbardziej konserwatywne poglądy polityczne i są najmniej kreatywne w sferze zawodowej.
Typ C (tożsamość moratoryjna): typ „poszukujący”, duże wahania emocjonalne, liczne konflikty wewnętrzne, typ niezależny od norm społecznych, mają najbardziej liberalne poglądy polityczne, odznaczają się największym poziomem kreatywności zawodowej, mają bardzo silną potrzebę stymulacji i wyrażania siebie.
Typ D (tożsamość rozproszona): najniższy poziom integracji badanych wskaźników zdrowia psychicznego oraz osobowości, tendencje do częstego doświadczania negatywnych, niski poziom kompetencji społecznych, niski poziom zadowolenia z własnego życia.
Kształtowanie się tożsamości u dzieci
Podstawowe wyznaczniki naszej tożsamości kształtowane są we wczesnym dzieciństwie. Dotyczą zarówno tożsamości indywidualnej jak i społecznej – poczucia psychicznej
i fizycznej odrębności od innych ludzi, poczucia przynależności do danej płci, grupy wiekowej, rodzinnej, religijnej, etc. Dziecko zdobywa więc informacje, które pozwalają mu lokować siebie w otaczającym świecie i dokonywania charakterystyki samego siebie.
Charakterystycznym punktem różnicującym okres dzieciństwa jest postrzeganie siebie
w tym czasie i jego zmiana, sygnalizująca zakończenie okresu dzieciństwa:
Początek dzieciństwa | Koniec dzieciństwa |
---|---|
Tworzenie pojęć ogólnych | Dokonywanie rozróżnień i uwzględnianie okoliczności |
Częsta zmiana oceny siebie | Poczucie stabilności swego JA |
Koncentracja na cechach zewnętrznych | Koncentracja na cechach psychicznych |
Ocenianie się bez porównywania z innymi | Inni ludzie stają się punktem odniesienia |
Zbyt pozytywne ocenianie siebie | Wyważone oceny siebie, pozytywne i negatywne |
Nieodróżnianie JA prywatnego od JA publicznego | Prawdziwe JA, to JA prywatne |
Optymalne środowisko dla rozwoju, to środowisko obfitujące w różne wydarzenia, stwarzające szanse do poznawania wielu różnych ludzi, sytuacji, etc. Zagrożeniem są środowiska rodzinne zamknięte, izolowane lub izolujące się, niebudujące relacji ze społecznością lokalną, nieznające tradycji, ograniczające kontakty z rówieśnikami, zasiedziałe (mało mobilne), nieczytające dziecku i niezachęcające dziecka do czytania.
Kształtowanie się tożsamości okresie dorastania
W okresie dorastania scalają się wszystkie doświadczenia z okresu dzieciństwa. Osoba rozwija ideał własnej osoby. Dorastający człowiek ocenia siebie i swoje zachowania w oparciu o własne standardy oraz poprzez porównywanie się z innymi. Drugorzędne stają się opinie osób znaczących, tzw. autorytetów. Po okresie eksploracji nastąpić musi identyfikacja z ważnymi dla siebie wartościami na wszystkich poziomach struktury społecznej: rodzicami i ich wartościami, nauczycielami (i ich wartościami), lokalną społecznością (i wartościami), z szerszym społeczeństwem (i jego wartościami).
Niewątpliwie także w tym okresie kluczowa jest różnorodność doświadczeń, a więc liczne kontakty społeczne.
Na podstawie A. Brzezińska, Dzieciństwo i dorastanie: korzenie tożsamości osobistej i społecznej, w: (red) A.W.Brzezińska, A. Hulewskam J. Słomska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006↩