Piotr Krzywicki
Kształtowanie tożsamości jednostki
Pojęcie tożsamości człowieka można rozpatrywać w dwóch kategoriach: tożsamość osobista (personal identity) lub tożsamość społeczna (social identity). W pierwszym przypadku chodzi o doświadczanie siebie samego jako odrębnej i niepowtarzalnej jednostki różniącej się od innych szeregiem cech i właściwości takich jak: wygląd, zdolności, umiejętności, indywidualne przekonania, potrzeby, motywy, preferowane wartości, sposoby myślenia, kryteria ocen itp. Taka perspektywa ujmowania tożsamości wiąże się z uformowaniem się pojęcia Ja i z wyodrębnianiem w świecie społecznym dwóch kategorii: Ja - nie Ja (Inni). Drugie znaczenie obejmuje doświadczanie siebie jako członka grupy społecznej, z którą jednostka się utożsamia i która charakteryzuje się poczuciem własnej odrębności w stosunku do innych grup - uzasadnia to podział świata społecznego na kategorie My - Oni. Przedmiotem analizy podjętej w niniejszym opracowaniu będzie tożsamość osobista (indywidualna) jednostki, związana z kształtowaniem się Ja.
Podstawą rozwoju tożsamości jest uformowanie się struktury Ja, której ważnymi elementami są samowiedza (czyli sądy opisujące samego siebie) i samoocena (czyli sądy wartościujące). Wyrazem istnienia tej struktury jest spostrzeganie własnej indywidualności (odrębności). Struktura Ja powstaje w wyniku gromadzenia i integrowania informacji dotyczących samego siebie. Proces ten rozpoczyna się od narodzin poczucia własnego ciała. Jednak warunkiem jego powstania jest doświadczanie samego siebie w kontaktach z otoczeniem. Zasadnicze znaczenie ma wymiana komunikatów niewerbalnych i empatii emocjonalnej oraz werbalne komunikaty opiekunów dziecka. Informacje o stanach własnego organizmu, o wynikach własnej aktywności, a także opinie i oceny odnoszące się do dziecka są podstawą powstawania obrazu własnej osoby. W początkowym okresie największy wpływ na formowanie obrazu własnej osoby mają rodzice. Dziecko uczy się oceniać własne zachowanie na podstawie opinii i ocen dokonywanych przez rodziców - to oni bowiem informują dziecko o tym, czy postępuje ono dobrze, czy źle. Rodzice dostarczają też dziecku określonych wzorów do identyfikacji. W obszar obrazu własnej osoby wchodzą nie tylko indywidualne doświadczenia jednostki, ale także inne obiekty pozostające z nią w kontakcie i mające na nią wpływ. Zgodnie z teorią przedstawioną przez J. Reykowskiego struktury poznawcze dotyczące własnej osoby mogą występować w dwojakiej formie:
niezwerbalizowanych przeświadczeń dotyczących własnych możliwości, umiejętności, wyglądu - określone jako poczucie własnego Ja,
świadomych opinii o sobie (Ja świadome).
W trakcie rozwoju wiedza dotycząca własnej osoby organizuje się i systematyzuje, a elementem łączącym jest poczucie własnego Ja. To poczucie formułuje się już we wczesnych latach życia, ale wyodrębnia się jako wyraźny obiekt poznania dopiero w okresie dorastania. Powstanie systemu świadomych opinii o sobie jest warunkiem powstania Ja świadomego. W tym samym czasie formułuje się jeszcze tzw. Ja idealne, można by je określić jako wyobrażenie siebie w postaci idealnej. Podsumowując charakterystykę struktury nazwanej obrazem własnej osoby, przedstawioną przez Reykowskiego, trzeba dodać, że wszystkie trzy rodzaje struktur wyróżnione przez tego autora (tj. poczucie własnego Ja, Ja świadome i Ja idealne) dotyczą takich zjawisk, jak:
własny wygląd i fizyczne właściwości (np. jestem przystojny i silny);
własne umiejętności i zdolności (np. jestem zdolny);
własne postawy i potrzeby (np. w takiej sytuacji zwykle reaguję ....);
własna pozycja wśród innych ludzi ( np. moja rola to ....);
własne oczekiwanie tego, co mnie się należy od innych (np. powinienem być traktowany w sposób ....).
Z przedstawionej koncepcji wynika, że w wielu różnych sytuacjach obraz własnej osoby stanowi bardzo ważny czynnik sterujący dokonaniem przez człowieka oceny własnych możliwości, a tym samym wpływa w istotny sposób na jego zachowanie. Ustabilizowanie się poczucia Ja jest podstawą do wytworzenia ważnych mechanizmów regulacyjnych u człowieka. Z poglądów tych można wyprowadzić twierdzenie, że zachowanie człowieka jest w znacznej mierze wyrazem tego, co on sam o sobie sądzi. Dostrzec można również, że ludzie ujawniają względnie stałą skłonność do oceniania siebie w określony sposób. Skłonność ta może polegać na przecenianiu swoich możliwości (zawyżona samoocena) lub też na niedocenianiu swoich możliwości czy umiejętności (zaniżona samoocena). Główną konsekwencją związaną z zaniżoną samooceną może być ograniczenie aktywności, a w związku z tym nieosiąganie w działaniach własnych takich rezultatów, które obiektywnie były w zasięgu możliwości. Nie zawsze negatywne konsekwencje powoduje natomiast samoocena zawyżona. Czasami, przy niezbyt trudnych zadaniach może wpływać mobilizująco na jednostkę, jednak przy dużej rozbieżności i znacznie zawyżonej ocenie własnej wynikające stąd konsekwencje będą negatywne. Zwykle rośnie wówczas poziom odczuwanej frustracji i pojawia się też negatywna ocena społeczna. Zdaniem J. Reykowskiego charakterystycznym zjawiskiem jest to, że „ .... ludzie, którzy przesadnie wysoko oceniają swoją wartość, okazują małą odporność na sytuacje zagrożenia”. Wyniki badań zaprezentowane w tej pracy wskazują na to, że mimo różnych rodzajów sytuacji zagrażających, w obu przypadkach osoby o zawyżonej samoocenie okazały się mniej odporne. Innym wnioskiem ogólnym wynikającym z tych badań może też być stwierdzenie, że trafność samooceny jest cechą związaną z odpornością psychiczną człowieka.
Rolę struktur poznawczych wśród mechanizmów regulacji zachowania człowieka podkreślają też J. Ph. Leyens i J. P. Codol . Zgodnie z głoszonym przez nich przekonaniem wiedza umożliwia nam zrozumienie środowiska, przystosowanie się do niego i oddziaływanie na nie. Poznanie zasadniczo spełnia więc funkcję regulacyjną i adaptacyjną, a wszystkie kategorie społeczne są początkowo kategoriami poznawczymi. Poznanie odnosi się zdaniem wymienionych autorów do tych wszystkich form aktywności, za pośrednictwem których system psychiczny przekształca informacje w wiedzę. Jednak proces ten nie jest zbiorem operacji formalnych i nie może być prowadzony bez odniesienia do społeczno - psychologicznego doświadczenia jednostki. W każdym stadium rozwoju procesów poznawczych ważną rolę pełnią opinie, postawy, wartości, uczucia, emocje i przypisywane znaczenia, decydują one o sposobie selekcjonowania informacji, jej przetwarzaniu i organizowaniu . Zgodnie z zaprezentowanymi poglądami można stwierdzić, że doświadczenie jednostki jest ważnym regulatorem odbioru informacji, a zatem również regulatorem stosunku człowieka do siebie samego i otaczającej go rzeczywistości.
Do badań nad rozwojem tożsamości duży wkład wnosi teoria samowiedzy J. Kozieleckiego. W rozwoju samowiedzy wyróżnia on trzy stadia (choć zakłada jednocześnie, że granice wyznaczone między tymi stadiami są względne i płynne):
stadium wiedzy elementarnej: obejmuje ono okres początkowych 3-4 lat życia dziecka. W tym czasie dziecko zaczyna sobie zdawać sprawę ze swojej odrębności fizycznej i psychicznej. To poczucie odrębności staje się więc podstawą do formowania się obrazu własnej osoby w kolejnych etapach życia. W stadium tym pojawiają się elementarne sądy osobiste, a dotyczą one głównie wyglądu zewnętrznego oraz konkretnych życzeń i zachowań. Zdaniem autora te pierwsze sądy są izolowane i nie tworzą jeszcze żadnego systemu.
stadium samowiedzy zróżnicowanej : obejmuje okres między 4 a 11-12 rokiem życia. Do najbardziej charakterystycznych właściwości tego stadium zalicza się wyraźne zróżnicowanie wiedzy o sobie. Jest to okres, w którym zaczynają się kształtować pierwsze samooceny oraz standardy osobiste. Dzieci zaczynają w tym czasie wartościować siebie i wyrażać swoje pragnienia. W tym stadium samowiedza staje się różnorodna, ale nie tworzy jeszcze zwartej całości. Możemy dostrzec, że samoocena i standardy osobiste dziecka zaczynają wpływać na regulację zachowania.
stadium samowiedzy dojrzałej: to okres między 12 a 24 rokiem życia. Wiek dorastania i okres młodzieńczy to czas, w którym następuje przejście od samowiedzy dziecka do samowiedzy człowieka dorosłego. Młody człowiek po raz pierwszy sam tworzy sobie obraz własnej osoby. Znajdują się w nim nie tylko samooceny, sądy opisowe, standardy osobiste, ale również reguły komunikacji. W tym okresie samowiedza zaczyna już wyraźnie pełnić funkcje regulacyjne.
Autor dostrzega też, że w procesie kształtowania samowiedzy występują dwa dość wyraźne punkty przełomowe. Pierwszy występuje ok. 3-4 roku życia, gdy dziecko zaczyna dostrzegać, że jego działania mogą wpływać na zmiany zachowania innych ludzi oraz uświadamia sobie swoją odrębność psychiczną. Drugi pojawia się ok. 12 roku życia dziecka (związany z przejściem od samowiedzy dziecka do samowiedzy człowieka dojrzałego). Jest to czas, w którym młody człowiek odkrywa swoją osobowość i swoje miejsce wśród innych ludzi. Kozielecki podkreśla też, że przełomy w rozwoju samowiedzy ,,nie pojawiają się nagle, nie są aktem chwilowego olśnienia, ale że poprzedza je długi i ciągły proces rozwoju”.
Interesujące poglądy dotyczące rozwoju poczucia własnego Ja przedstawia Helen Bee. Zdaniem autorki, w czasie, gdy dziecko kształtuje swoje przywiązanie do obojga rodziców oraz tworzy swoje pierwsze proste modele związków z nimi, trwają jednocześnie narodziny równoległego, wewnętrznego modelu jego własnego Ja. Modele związków konstruowane w pierwszym roku życia są bardzo ważne, gdyż ich skutki są długoterminowe i rzutują na umiejętności społeczne, związki emocjonalne, czy też na poczucie własnej wartości w dalszych okresach życia. Autorka stwierdza, że współczesne poglądy na temat rozwoju u dziecka poczucia Ja były w dużej mierze zdeterminowane poglądami Freuda i Piageta, z których każdy twierdził, że dziecko przychodzi na świat bez poczucia odrębności . Z. Freud podkreślał symbiotyczny związek dziecka z matką i utrzymywał, że niemowlę nie dostrzega siebie w separacji od matki. J. Piaget, natomiast, kładł największy nacisk na podstawowe pojęcie stałości przedmiotu, jako na prekursora stałości własnego Ja - postrzegania siebie jako stabilnej, trwającej jednostki. Pierwszym zadaniem dla dziecka jest zatem odkrycie, że jest ono oddzielone od innych. Zalążki tego odkrycia pojawiają się zdaniem M. Lewisa ok. drugiego - trzeciego miesiąca życia, gdy dziecko poprzez kontakty z innymi ludźmi i różnymi przedmiotami zaczyna rozumieć, że może na nie oddziaływać. Tym sposobem oddziela siebie od wszystkiego innego i powstaje poczucie Ja (nazwane - Ja subiektywnym). Kolejny krok, to zrozumienie przez dziecko, że ono w świecie również jest przedmiotem (Ja obiektywne). Najczęściej określa się, iż pojawienie się u dziecka świadomości własnego Ja - tj. powstanie obiektywnego Ja - przypada na połowę drugiego roku życia. Jako kryterium oznaczające pojawienie się po raz pierwszy świadomości własnego Ja przyjmuje się np. rozpoznanie przez dziecko własnego odbicia w lustrze. Osiągnąwszy już pewną auto-świadomość dzieci w wieku przedszkolnym zaczynają dokonywać pierwszych samookreśleń. Zdaniem H. Bee najwcześniejszym wymiarem takiej auto-definicji jest płeć. Dzieci dwu i dwuipółletnie znają już swoją płeć i płeć innych ludzi, ale pełne zrozumienie płci, szczególnie stałości płci pojawia się dopiero ok. czwartego - piątego roku życia.
Struktura Ja nie jest jeszcze na tym etapie w pełni rozwinięta. Przez cały okres przedszkolny dziecko doskonali umiejętność określania siebie, dostrzegania szeregu rozmaitych cech, a pod koniec tego okresu dziecko potrafi podać definicję siebie biorąc pod uwagę bardzo wiele cech, ale nadal te wczesne próby samookreślenia pozostają bardzo konkretne. Pojęcie własnego Ja skupia się jeszcze głównie na widocznych cechach własnej osoby, głównie wyglądzie i sprawności, a nie na bardziej trwałych cechach wewnętrznych. Podobnie też uwaga dziecka skupia się w tym czasie na zewnętrznym wyglądzie przedmiotów, a nie na ich stałych właściwościach. Pojedyncze aspekty wewnętrznego modelu własnego Ja nie splatają się jeszcze u dziecka w okresie przedszkolnym w ogólną ocenę własnej wartości. Z badań S. Harter wynika, że pojawienie się wysokiej lub niskiej samooceny następuje nie prędzej niż około siódmego roku życia.
Wyraźną zmianę definicji Ja dostrzec można u dziecka znajdującego się w okresie szkolnym. Nabiera ona bardziej abstrakcyjnego, porównawczego i ogólnego charakteru. Jednocześnie pojęcie własnego Ja dziecka stopniowo coraz rzadziej dotyczy cech zewnętrznych, a coraz częściej bazuje na trwałych wartościach wewnętrznych. Podobna tendencja jest kontynuowana w okresie dorastania, co powoduje, że pojęcie Ja staje się coraz bardziej abstrakcyjne i zróżnicowane. Nastolatki zaczynają spostrzegać siebie inaczej w każdej z ról: jako ucznia, przyjaciela, członka rodziny, czy też w związkach uczuciowych.
H. Bee prezentując analizę rozwoju pojęcia Ja przywołuje też teorię Eriksona. W jego modelu głównym zadaniem okresu dorastania jest rozwiązanie dylematu „tożsamość a niepewność roli”. Erikson podkreśla, że główną przyczyną uniemożliwiającą młodym ludziom normalne funkcjonowanie jest niezdolność określenia własnej tożsamości zawodowej. Okres moratorium charakteryzuje znacząca zmiana poczucia własnej tożsamości. Dawna tożsamość nie spełnia już swojej funkcji, a nowa dopiero się rodzi. Grupa rówieśnicza staje się podstawą poczucia bezpieczeństwa i silnym wsparciem dla obrony przed poczuciem pogmatwania (pomieszania) tożsamości. Właściwe warunki, które tworzy wzajemna wymiana doświadczeń między otoczeniem a jednostką prowadzą do prawidłowego kształtowania osobowości. Na zakończenie kryzysu każdy młody człowiek powinien osiągnąć zintegrowany obraz własnej osoby, na który składać się będą przekonania, cele zawodowe i typy relacji z innymi ludźmi.
Równie interesujące zmiany w okresie dorastania dotyczą zdaniem tej autorki poczucia własnej wartości (samooceny). Na początku okresu dorastania poczucie własnej wartości niespodziewanie spada. Ogólnym trendem jest stopniowy wzrost samooceny: przeciętni dziewiętnasto i dwudziestolatki mają bardziej pozytywne odczucia dotyczące własnej osoby niż dorastający znajdujący się na początku tego okresu.
Podsumowując przedstawione tu poglądy różnych autorów dotyczące genezy i rozwoju tożsamości możemy przyjąć istnienie szeregu wspólnych (niezależnie od reprezentowanego kierunku teoretycznego) ustaleń. Kształtowanie się podstaw tożsamości tj. struktury Ja następuje już we wczesnych etapach rozwoju tj. w okresie wczesnego dzieciństwa. Kształtuje się ona w oparciu o własne doświadczenia jednostki i na podstawie opinii o własnej osobie pochodzących od innych ludzi. Szczególnie duże znaczenie mają opinie osób znaczących oraz opinie środowiska, w którym jednostka przebywa przez dłuższy czas. Duże znaczenie dla formowania się obrazu własnej osoby ma sytuacja istniejąca w rodzinne, ale ważne są również szeroko rozumiane środowisko, w którym usytuowana jest rodzina oraz grupy, do których należy dana jednostka.
Początkiem procesu formowania się poczucia własnego Ja jest odkrycie własnego ciała. Stosunkowo szybko następuje zatem różnicowanie Ja: na Ja i nie-Ja. Dla kształtowania obrazu własnej osoby i poczucia własnej odrębności konieczne jest porównanie siebie z innymi. We wczesnym dzieciństwie największy wpływ na formowanie się obrazu samego siebie mają rodzice. Poprzez adresowane do dziecka zachowania rodziców, a szczególnie ich reakcje aprobaty i dezaprobaty, dziecko uczy się oceniać własne zachowanie i uczy się samego siebie. Relacje i związki z rodzicami stają się podstawą procesu poznawania i rozbudowywania obrazu siebie, a także poczucia własnej wartości. Podkreślić trzeba ważną rolę prawidłowych metod wychowawczych używanych przez rodziców, a szczególnie stosowanych wzmocnień. Jest bardzo ważne by rodzice nie wpadali w pułapkę negatywnego wzmacniania, kiedy dostrzegają tylko zachowania niepożądane, a ignorują pozytywne, czyli pożądane. Dzięki oddziaływaniom środowiska i aktywności własnej jednostki, obraz własnej osoby stopniowo różnicuje się i wzbogaca o nowe elementy. Doświadczenia z dzieciństwa odgrywają doniosłą (jeśli nie zasadniczą) rolę w rozróżnianiu siebie od otoczenia i ukształtowaniu obrazu siebie.
W okresie dorastania jednym z zasadniczych zadań rozwojowych jest pozytywne rozwiązanie kryzysu tożsamości. Gwałtowne zmiany zachodzące w organizmie oraz znaczące zmiany w zakresie wymagań i oczekiwań społecznych wyznaczające nowe, znacznie odbiegające od dotychczasowych role społeczne prowadzą do silnego niepokoju, poczucia nieadekwatności lub braku ciągłości swojego istnienia, a nawet do zanegowania własnej tożsamości. Dorastający muszą podejmować wiele decyzji związanych z pełnieniem rozmaitych ról społecznych, z poszukiwaniem i wykonywaniem pracy lub dalszej edukacji, określaniem celów i dążeń związanych z przyszłością, szacowaniem swoich możliwości itp. Ten okres rozwojowy wypełniony jest jednak wieloma sprzecznościami. Zbudowanie zatem spójnego i zintegrowanego poczucia Ja nie zawsze kończy się powodzeniem. Konsekwencją tego jest często znaczny chaos w obrębie pełnionych ról, albo wytworzenie się „tożsamości negatywnej”, której przykładami są młodociani przestępcy lub narkomani. Inną i współcześnie dość częstą konsekwencją omawianego kryzysu jest tzw. „syndrom Piotrusia Pana” (chłopca, który usłyszawszy o planach swoich rodziców dotyczących jego przyszłości postanowił nigdy nie być dorosłym). Unikanie odpowiedzi na zasadnicze pytania tożsamościowe, lęk przed podjęciem nowych zadań, emocjonalna niedojrzałość oraz bardzo szybkie tempo zmian i przeobrażeń cywilizacyjnych i kulturowych dokonujących się we współczesnym świecie stanowią zasadnicze przyczyny zjawiska odsuwania w bliżej nieokreśloną przyszłość decyzji o określeniu treściowych i emocjonalnych elementów własnej tożsamości i powodują odroczenie decyzji o wejściu w dorosłe życie.
Znacząca trudność w rozwiązaniu kryzysu tożsamości, która pojawia się w okresie dorastania wynika zwykle z braku pewnych "filarów", które powinny się były już wykształcić tj.: nadziei, woli, zdecydowania i kompetencji. Brak zaufania do siebie i innych ludzi (głównie osób znaczących) oraz brak nadziei na pomyślne rezultaty własnych działań (brak rzutowania nadziei na przyszłość) prowadzą do niepewności, a nawet poczucia zagrożenia. Ważnym źródłem informacji o samym sobie jest też porównywanie siebie z innymi. Najczęściej punktem odniesienia w dokonywanych porównaniach są rówieśnicy. Porównanie z rówieśnikami ma szczególne znaczenie w okresie dorastania. Poczucie podobieństwa do członków grupy rówieśniczej lub jego brak są czynnikami nie tylko modyfikującymi percepcję samego siebie, czy ocenę samego siebie, ale również rozmaite rodzaje aktywności jednostki. Poczucie własnej wartości (samoocena) jest elementem struktury Ja, którego jednostka uczy się na każdym poziomie rozwoju obrazu samego siebie.
Tworzenie własnej tożsamości wiąże się z integracją różnorodnych aspektów Ja w spójną osobowość i z podejmowaniem decyzji dotyczących stawianych celów i dążeń ukierunkowanych na przyszłość. Mimo, iż doświadczenia dzieciństwa i dorastania odgrywają dużą rolę w dorosłym życiu jednostki i w znaczącym stopniu determinują rozwój tożsamości, to trzeba stwierdzić, że proces formowania i różnicowania się tożsamości trwa przez całe życie.
Bibliografia
Bee, H. (1998). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Erikson, E. H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Kozielecki, J. (1981). Psychologiczna teoria samowiedzy. Warszawa: PWN.
Leyens, J. Ph.., Codol J. P. (1989). Social cognition. W: M. Hewstone, W. Stroebe, J. P. Codol, G. M. Stephanson (red.) Introduction to social psychology. New York: Basic Blackwell, s. 89-110.
Reykowski, J., Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie, Kwartalnik Pedagogiczny, 1970, 15 (3), s. 45-58.
Reykowski, J. (1992). Procesy emocjonalne. Motywacja, osobowość. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
J. Reykowski, Procesy emocjonalne. Motywacja, osobowość. Warszawa, 1992, Wydawnictwo Naukowe PWN
Cyt. za: J. Reykowski. Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie, Kwartalnik Pedagogiczny, 1970, 15 (3), s. 45-58.
J. Ph. Leyens, J. P. Codol. Social cognition. W: M. Hewstone, W. Stroebe, J. P. Codol, G. M. Stephanson (red.) Introduction to social psychology. New York, 1989, Basic Blackwell, s. 89-110.
Ibidem …
J. Kozielecki. Psychologiczna teoria samowiedzy, Warszawa 1981, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Op. cit., s.216
H. Bee. Psychologia rozwoju człowieka. Poznań, 1998, Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Op. cit., s. 173
Za: H. Bee. Psychologia …, s. 173.
Za: op. cit., s.306.
Za: op. cit., s.366.
E. H. Erikson. Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań, 1997, Dom Wydawniczy Rebis.