Jadwiga Sajdak

Administracja

III rok

MNIEJSZOŚĆ ROMSKA W POLSCE

Definicja mniejszości etnicznej

Polska należy do państw jednolitych pod względem narodowościowym i etnicznym. Mniejszości narodowe i etniczne stanowią w naszym kraju zaledwie kilka procent ludności. W związku z tym zaliczamy się do tych państw europejskich, które mają ich najmniejszy odsetek.

Mniejszością etniczną jest grupa, która spełnia następujące warunki:

- jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej

- w sposób istotny różni się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją

- dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji

- ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest nastawiona na jej wyrażanie i ochronę

- jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat

- nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie

W Polsce zamieszkują następujące mniejszości etniczne: karaimska, łemkowska, romska i tatarska.

Statystyki dotyczące Romów

Romowie to mniejszość etniczna, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 12 731 obywateli RP, w tym w województwie:

• małopolskim- 1 678

• dolnośląskim- 1 319

• mazowieckim- 1 291

• śląskim- 1 189

• wielkopolskim- 1 086

• łódzkim- 1 018

• opolskim- 847

• podkarpackim- 712

• zachodniopomorskim- 699

• lubelskim- 670

• kujawsko- pomorskim- 634

• warmińsko- mazurskim- 426

• podlaskim- 365

• świętokrzyskim- 338

• lubuskim- 272

• pomorskim- 187

Są to dane oficjalne. Obliczenie, ilu Romów rzeczywiście mieszka na terenie naszego kraju, jest z wielu przyczyn znacznie utrudnione, a w zasadzie nawet niemożliwe. Tak więc nieoficjalnie ich liczba jest znacznie większa.

Historia Romów

Romowie są ludem koczowniczym, który obecnie zamieszkuje Europę, zachodnią Azję, Afrykę, Amerykę i Australię. Ich pierwotna ojczyzna to północno- zachodnie Indie. Stamtąd, około X w. n.e., rozpoczęli swoje wędrówki, obierając kierunek przez Persję do Armenii i Azji Mniejszej, gdzie dotarli w XI w. Następnie część udała się przez Bałkany do Europy Środkowej, a pozostali przez Syrię i Afrykę Północną dotarli na Półwysep Iberyjski i dalej do Europy Zachodniej.

W Polsce wzmianki o Romach zaczynają się pojawiać na początku XV w. Pierwszy dokument, który potwierdza ich obecność w naszym kraju pochodzi z Krakowa i jest datowany na 1401 r. Romowie Karpaccy (Romowie Górscy, Bergitka Roma) przybyli od strony Karpat i z Niziny Węgierskiej. Później (w XVI w.) na terenie Polski pojawili się Romowie z grupy Polska Roma, którzy musieli uciekać z Niemiec z powodu prześladowań. Jako ostatni przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Romowie z grupy Kełderaszów (Kotlarzy) i Lowarów (Koniarzy). Miało to miejsce w XIX w.

W okresie międzywojennym Polskę zamieszkiwało ok. 30 tys. Romów (dane z 1930 r.). Większość wędrowała taborami, część prowadziła osiadły tryb życia, głównie na terenie Małopolski. W czasie II wojny światowej, w wyniku masowej eksterminacji Cyganów przez III Rzeszę, śmierć poniosło wielu Romów. Ginęli oni w podobozie cygańskim na terenie obozu Auschwitz- Birkenau i w getcie łódzkim, byli mordowani w masowych egzekucjach podczas pacyfikacji wsi.

Według szacunkowych danych z lat powojennych w czasie wojny śmierć poniosło około połowy polskich Romów.

Pod koniec lat sześćdziesiątych Romowie zaczęli się organizować. W 1971 r. powołano do życia Romani Union (obecnie International Romani Union)- organizację, która w skali światowej próbuje zadbać o interesy Romów, a także posiada swoich przedstawicieli w Radzie Europy. Z inicjatywy tej organizacji podjęte zostały prace nad ujednoliceniem języka romani, gdyż jego poszczególne dialekty znacznie różnią się między sobą. Zatwierdzono hymn romski oraz flagę w kolorach niebieskim- symbolizującym niebo i zielonym, oznaczającym ziemię, z czerwonym kołem pośrodku, które miało symbolizować wędrówkę.

Grupy Romów w Polsce

Tradycyjnie wyróżnia się cztery zasadnicze językowo- etnograficzne grupy Romów mieszkających w Polsce:

1. Polska Roma, czyli Polscy Cyganie Nizinni

Przybyli na teren Polski w XVI w. z Niemiec. Wykazują stosunkowo dużą zamkniętość wobec obcych, czyli gadziów. Cechuje ich przywiązanie do romskiej tradycji. Śladem dłuższego pobytu w Niemczech jest spora ilość germanizmów, obecnych w używanym przez tę grupę dialekcie języka romani. Posiadają oni swojego zwierzchnika, którym jest Sero (Szero) Rom.

Grupa Polska Roma dzieli się na podgrupy, czyli klany, takie jak Varmiaki, Lešaki, Ostryjaki, które z kolei dzielą się na poszczególne rodziny. Szczególne miejsce w tej strukturze zajmują tzw. Bareforytka Roma, czyli Romowie Warszawscy.

2. Bergitka Roma, czyli Polscy Cyganie Wyżynni (inaczej Cyganie Karpaccy)

Są potomkami Romów, którzy od początku XV w. przybywali do Polski z terenów Węgier. Już od XVIII w. prowadzą osiadły tryb życia. Z tego powodu, a także ze względu na małą znajomość romskich zwyczajów nie są poważani przez inne grupy. W ich języku można znaleźć naleciałości z języka słowackiego i węgierskiego. Brak u nich instytucji zwierzchnika.

3. Kełderasze (rom. Kalderaša czyli Kotlarze)

Przybyli z terenów Rumunii i Mołdawii, gdy w latach 50. XIX w. zniesiono w tych krajach niewolnictwo Romów. Wyróżniają się zamożnością i lubią podkreślać swój wysoki status. W przeszłości do ich tradycyjnych zajęć należało m. in. kotlarstwo i usługi związane z konserwacją naczyń. Zwyczajowe zwierzchnictwo w lokalnych grupach Kełderaszy jest sprawowane przez rady starszych, zwane Krisami.

4. Lowarzy (rom. Lovara, Lovari- Koniarze)

Grupa Romów, która przybyła najprawdopodobniej z terenu historycznych Węgier (głównie Siedmiogrodu). Ich nazwa wywodzi się od węgierskiego słowa ló- koń, co stanowi nawiązanie do ich tradycyjnej profesji, jaką jest handel środkami transportu- w przeszłości końmi, dziś samochodami.

Najliczniejszą grupę z wyżej wymienionych stanowią Bergitka Roma. Oficjalne statystyki podają, że w Małopolsce zamieszkuje 1 678 Romów, nieoficjalne wskazują liczbę oscylującą wokół pięciu tysięcy. Żyją oni w niewielkich osadach na skraju wsi na Spiszu, Podhalu i Sądecczyźnie. Największe ich skupiska, liczące po kilkadziesiąt rodzin, znajdują się w Czarnym Dunajcu, Szaflarach, Czarnej Górze, Maszkowicach, Szczawnicy, Krośnicy, Łososinie Górnej i Nowym Sączu.

Jak już było wspomniane, Bergitka Roma różnią się od pozostałych grup pod wieloma względami. Z uwagi na swój osiadły tryb życia zatracili wiele elementów cygańskiej obyczajowości, tradycji i hierarchii wewnętrznej. O wiele mniejsze znaczenie ma u nich kodeks zakazów mageripen. Brakuje tu również bardzo istotnej funkcji zwierzchnika. Można powiedzieć, że współczesny przedstawiciel Bergitka Roma na co dzień funkcjonuje w sposób podobny do swoich polskich sąsiadów. Romowie z okolic Limanowej czy Łososiny Górnej nierzadko mieszkają w blokach i robią zakupy w centrach handlowych, a ich dzieci są posyłane do polskich szkół.

To powoduje, że Bergitka Roma pozostają niejako na uboczu w stosunku do innych grup romskich, zamieszkujących Polskę i znajdują się najniżej w romskiej hierarchii. Rezygnując z wędrownego stylu życia dopuścili się naruszenia romanipen, czyli przekazywanych z pokolenia na pokolenie zasad postępowania i upodobnili się tym samym do gadziów, czyli obcych.

Kultura i obyczaje

Badaniem bogatej kultury romskiej zajmuje się cyganologia- dyscyplina naukowa, która rozwinęła się w Europie Zachodniej w XIX w. Na jej dorobek składają się wyniki badań etnograficznych, filologicznych, socjologicznych i historycznych. Prowadzenie badań nad kulturą Romów utrudnia fakt, że stanowią oni społeczność zamkniętą, odizolowaną niejako od świata zewnętrznego. Dodatkową przeszkodą jest bariera językowa oraz niepisany sposób przekazywania tradycji.

Zgodnie z tą tradycją zbiorowość romska ma charakter patriarchalny. Głową rodziny jest więc ojciec, podlegający z kolei przywódcy całego rodu, zwanemu baro rom, bulibaša, vajda, vujto, który sam podlega nieformalnemu zwierzchnikowi danej zbiorowości. Głowa rodziny, a także rodu i zbiorowości winna stać na straży przestrzegania romanipen, czyli wewnętrznego zbioru norm, wartości, obyczajów, reguł określających role społeczne i zagrożenie „skalaniem”. Skalany jest Rom, który okradł lub zabił innego Roma, donosił na policję, spożywał psie lub końskie mięso. Karą w tych wypadkach jest okresowa izolacja od grupy, a nawet całkowite wykluczenie ze zbiorowości.

Najważniejsze nakazy romanipen:

- przestrzeganie kodeksu zakazów (mageripen)

Ich złamanie powoduje skalanie. Ponadto grozi sankcjami, do wykluczenia ze społeczności włącznie. O nałożeniu lub zdjęciu sankcji mają prawo decydować tradycyjne instytucje, które zajmują się kontrolowaniem norm cygańskości.

- wierność tradycji cygańskiej

Tradycja nakazuje manifestować cygańskość i nadaje jej znaczenie wartości najwyższej, najważniejszej. W praktyce oznacza to posługiwanie się własnym językiem w swoim środowisku i kontaktach z innymi Romami, a także solidarność współplemienną oraz przestrzeganie obrzędów i rytuałów.

- gościnność

- cześć dla kobiet

- szacunek dla starszych

- nakaz wyboru współmałżonka pochodzącego z danej grupy

Kultura romska, a zwłaszcza muzyka oraz rzemiosło kowalskie, znane były w Polsce od XV w. W 1979 r. powstał w Muzeum Okręgowym w Tarnowie osobny dział, w którym zgromadzone zostały zbiory, dokumentacja naukowa oraz ikonografia dotycząca historii i kultury Romów. Co roku w Gorzowie Wielkopolskim i Ciechocinku odbywają się międzynarodowe festiwale kultury romskiej. Powszechnie uznanym badaczem folkloru cygańskiego był Jerzy Ficowski, ojciec polskiej cyganologii, który m. in. przetłumaczył na język polski wiersze Papuszy- romskiej poetki.

Negatywne stereotypy i problemy społeczne Romów w Polsce

W postrzeganiu Romów przez Polaków dominują dwa stereotypy: folklorystyczny i kryminalny. Zgodnie z tym pierwszym Rom to człowiek wolny, będący ciągle w drodze, kochający śpiew i taniec. Zawsze otacza go aura pewnej tajemniczości, gdyż posługuje się niezrozumiałym językiem i zajmuje się tak niecodziennymi zajęciami, jak np. wróżenie. O ile ten stereotyp można uznać w zasadzie za pozytywny, choć na pewno znacznie przejaskrawiony, drugi z nich ma charakter zdecydowanie negatywny i niestety więcej osób jest skłonna postrzegać Roma właśnie w ten sposób. Według sporej części społeczeństwa polskiego Cygan to kryminalista, złodziej i oszust albo żebrak.

Z badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Publicznej wynika, że Romowie są jedną z najbardziej nieakceptowanych nacji (w sondażu z 2006 r. większą niechęć respondenci deklarowali jedynie do Arabów). Niepokoi również fakt, iż poziom niechęci do Romów od 1993 r. (początek prowadzenia badań poświęconych temu zagadnieniu) zmalał do dzisiaj tylko o 7 punktów.

Źródłem uprzedzeń, jakie Polacy tak często żywią w stosunku do Romów, jest brak wiedzy i znajomości ich zwyczajów oraz widoczna już na pierwszy rzut oka odmienność jeżeli chodzi o kolor skóry czy sposób ubierania się. Wielu ludzi wciąż jeszcze dokonuje (często podświadomie) kategoryzacji pozostałych według zasady „swój- obcy”, automatycznie zakładając, że „obcy” oznacza wróg. Taka postawa prowadzi do powstania spirali niechęci, a nawet nienawiści.

Tymczasem okazuje się, że pokutujący wśród Polaków stereotyp Roma- kryminalisty ma niewiele wspólnego z rzeczywistością. Nie istnieje przyczynowo- skutkowy związek pomiędzy przynależnością do narodu romskiego a zaangażowaniem w działalność przestępczą. Nieprawdą jest też, że w miejscach zamieszkanych przez Romów przestępczość w okolicy jest wysoka. Mimo obowiązującej w Polsce zasady o nierejestrowaniu danych o pochodzeniu etnicznym sprawców przestępstw, przedstawiciele organów ścigania podają, że ich odsetek jest podobny wśród Romów i Polaków.

Jednym z podstawowych problemów społecznych Romów jest bardzo niski poziom edukacji, a w zasadzie najczęściej jej brak. Około 1/3 dzieci romskich nie wypełnia obowiązku szkolnego. Różne są przyczyny takiego stanu rzeczy. Jedną z nich jest przywiązanie rodziców do tradycyjnych wartości kultury romskiej i obawa, że dzieci- przebywając wśród rówieśników nie będących Romami- zatracą te wartości i swoją tożsamość. Najmłodsi Romowie często niechętnie chodzą do szkoły z powodu szykan, jakie ich tam spotykają.

System oświaty jest nieprzygotowany do pracy z dziećmi romskimi, które często mają trudności ze zrozumieniem języka polskiego. Nauczyciele pracujący z mniejszością romską często nie posiadają odpowiednich kwalifikacji, takich jak znajomość kultury, tradycji, historii czy wreszcie języka Romów. W ostatnich latach można jednak zaobserwować pewną poprawę w tej dziedzinie. Tworzone są np. specjalne klasy romskie, które mają przygotować uczęszczających do nich uczniów do nauki w polskich szkołach. Wydano podręcznik dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym, posługujących się dialektem Polska Roma, pt. „Miri szkoła- Romano elementaro”, a nastęnie dla dzieci posługujących się dialektem Bergitka Roma- „Miri szkoła- Romano elementaris”. Pojawił się też nowy zawód- asystent edukacji romskiej. Asystentami tymi są osoby wybrane przez lokalne środowiska romskie, a ich obowiązkiem jest pilnowanie frekwencji dzieci w szkole oraz pomoc w problemach z nauką czy trudnościach w kontaktach z rówieśnikami.

Kolejnym problemem, z jakim borykają się Romowie, jest powszechne wśród nich ubóstwo. Wielu z nich żyje bez stałego zatrudnienia, utrzymując się z mało opłacalnych zajęć dorywczych. W najgorszej sytuacji znajdują się Romowie Karpaccy. Zazwyczaj ich jedynym źródłem utrzymania są zasiłki z pomocy społecznej. Do głównych przyczyn wysokiego bezrobocia wśród Romów należy słabe wykształcenie, a nierzadko analfabetyzm i słaba znajomość języka polskiego. Nie bez winy są też pracodawcy, którzy niechętnie zatrudniają Romów. Sami Romowie niejednokrotnie nie chcą podjąć oferowanej im pracy, gdyż najczęściej, ze względu na ich brak kwalifikacji, są to zajęcia ciężkie, za które otrzymaliby niskie wynagrodzenie.

Trudną kwestią są stosunki panujące pomiędzy Romami i Polakami, którzy mieszkają w jednej wsi czy na tym samym osiedlu. Polacy często narzekają na romskich sąsiadów, mówiąc o głośnych awanturach z udziałem tych pierwszych czy też o agresywnych zaczepkach ze strony młodych Romów. Jako jedyne rozwiązanie problemu wskazują przesiedlenie danej rodziny romskiej czy też całej grupy w inne miejsce. Wydawać by się mogło, że zapominają o prostym fakcie, że Polakom też zdarza się nadużywać alkoholu czy w inny sposób zakłócać porządek i że zachowania nieakceptowane społecznie w żaden sposób nie są związane z przynależnością do tej czy innej nacji.

W ostatnim czasie w lokalnej telewizji i prasie co jakiś czas pojawiają się reportaże, dotyczące problemu budowy romskiej świetlicy we wsi Koszary niedaleko Limanowej. Z taką inicjatywą wystąpił Krajowy Duszpasterz Romów, ks. Stanisław Opocki. W świetlicy tej dzieci romskie miałyby możliwość nauki języka polskiego, co ułatwiłoby im start w szkole. Starsi mieliby szansę na kultywowanie swojej tradycji poprzez np. przynależność do zespołu ludowego. Na sfinansowanie tego przedsięwzięcia zostały przeznaczone środki z programu rządowego. Obecnie instytucja utknęła w martwym punkcie, gdyż władze gminy blokują budowę. Również mieszkańcy wsi są negatywnie nastawieni do tego przedsięwzięcia. Uzasadniają to w ten sposób, że powstanie świetlicy spowoduje napływ kolejnych Romów do wsi Koszary. W rozmowach z dziennikarzami Romowie podkreślają, że mimo tego, iż mamy XXI wiek i tyle się mówi na temat równouprawnienia, oni wciąż są traktowani jak obywatele drugiej kategorii i spotykają się z niechęcią i wrogością ze strony otoczenia.

Powyższa sytuacja jest tylko jednym z wielu przykładów na problemy w polsko- romskich stosunkach. Tymczasem dwie społeczności, które żyją obok siebie od dłuższego czasu powinny się wzajemnie akceptować i szanować, nawet jeśli znacznie się różnią. Może właśnie poznanie tych różnic jest kluczem do zmiany postawy? Często negatywne stereotypy wynikają z niewiedzy, która rodzi strach, prowadzący z kolei do wrogości.

Bibliografia:

1. Romowie w Polsce i Europie. Historia, prawo, kultura, pod. red. P. Borka, Kraków 2007

2. Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod. red. B. Weigl i M. Formanowicz, Warszawa 2008

3. http://www.tolerancja.pl/?kat=8&id=10

4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Romowie_w_Polsce#Grupy_Rom.C3.B3w_w_Polsce

5. http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_148_06.PDF

6. http://www.wosna5.pl/mniejszosci_etniczne

7. http://www.romowie.com/index.php

http://www.tolerancja.pl/?kat=8&id=10

http://pl.wikipedia.org/wiki/Romowie_w_Polsce#Grupy_Rom.C3.B3w_w_Polsce

http://www.tolerancja.pl/?kat=8&id=10

http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_148_06.PDF

9

---