Grażyna Adamczyk-Łojewska

Wykład 4. Zarys metodologii badań nauk.

Metody rozwiązywania problemów naukowych

W rozwiązywaniu problemów naukowych istotne znaczenie mają:

• studia literatury

• ustalenie metody rozwiązania problemów naukowych, w tym pozyskiwania danych, m.in. liczbowych i innych informacji, niezbędnych dla przeprowadzenia badań.

1. Literatura przedmiotu badań - studia literatury

Literatura jest niezbędna aby:

• Wybrać problem i temat (i nie wyważać tzw. otwartych drzwi).

• A już po wyborze tematu aby doprecyzować, o co w nim chodzi, określić szczegółowo zakres i pytania problemowe i przypuszczalne wnioski czyli hipotezy.

• Studia literatury są niezbędne aby wykazać się znajomością problematyki. Umieć wprowadzić w zagadnienie, określić jego znaczenie, rangę, na co i jak wpływa i od czego zależy, z jakich składowych - cząstkowych problemów się składa - omówić podstawowe pojęcia związane z tematem, jak będą rozumiane itp.

• Zapoznać się ze stosowanymi w tej problematyce metodami badawczymi i wybrać odpowiednie metody dla swoich badań - umieć uzasadnić ten wybór, poznać ograniczenia i zalety określonych wybranych metod badawczych.

• Poznane na podstawie literatury wyniki innych badań porównać z własnymi.

• Uzupełnić własne badania o elementy brakujące

• Literatura jest także istotną pomocą w redagowaniu tekstu - z czym początkujący mają ogromne problemy.

Przy czytaniu i opracowaniu literatury ważna jest krytyczna, czyli rzeczowa ocena stosowanych terminów, pojęć, metod, sposobów uzasadniania wniosków itp.

W przypadku rozprawy promocyjnej, jaką jest praca mgr, wymagana jest samodzielność w poszukiwaniu, kompletowaniu i doborze literatury - jest to istotna umiejętność pracy twórczej.

Przy selekcji nie musimy wszystkiego czytać ale wybierać to co dla nas istotne. Ważny jest spis treści, wstęp pracy, wnioski końcowe, podsumowanie .

Zapoznawanie i opracowanie powinno przebiegać od dzieł bardziej ogólnych do bardziej specjalistycznych.

Formalnie do literatury przedmiotu nie zalicza się publikacji popularnonaukowych, dydaktycznych (skryptów, podręczników, słowników, encyklopedii itd.) statystycznych, akty prawne. Są to tzw. źródła pomocnicze.

W wymaganiach formalnych określonych na Naszym Wydziale liczą się razem z literaturą przedmiotu i ma być razem min 40 pozycji.

Gromadząc literaturę w postaci konspektów, ściąganych z Internetu plików, ważne jest, aby systematycznie zapisywać opis bibliograficzny

Autora (nazwisko i i.), tytuł opracowania, jeżeli to jest część szerszego opracowania to też tytuł i redaktorów, wydawnictwo, miejsce wydania i rok, strony.

Przy plikach PDF trzeba w odrębnym pliku sobie wpisywać adresy internetowe z datą - aby później zacytować (powołać).

2. Ustalenie przez podmiot badający metod rozwiązywania problemów, w tym pozyskiwania danych zależy od problemu i przedmiotu badań.

O doborze sposobu postępowania, tj. metody, decyduje:

• strona merytoryczna problemu

• i przedmiot (obiekt ) badania.

Metody muszą być dostosowane do problemu czyli celu.

Różne problemy wymagają na ogół różnych metod. Chociaż różni badacze mogą rozwiązywać ten sam problem przy zastosowaniu innych metod. Dzięki temu uzyskujemy lepszą pogłębioną wiedzę.

W złożonych problemach proces badawczy może być dzielony na etapy, w których stosowane są inne metody.

Każda dyscyplina posiada swoje charakterystyczne metody własne lub zapożyczone. Nie ma raz ustalonego uniwersalnego zestawu metod - powstają i rozwijają się nowe.

W pracach naukowych, zwłaszcza dla awansu istotna jest umiejętność stosowania naukowej metody, często poprawność metodyczna jest ważniejsza niż sam wynik.

Jeśli chodzi o przedmiot badań - to jest to wszystko co może być badane.

Mogą to być:

• przedmioty materialne, które możemy obserwować i mierzyć, w przypadku nauk ekonomii i o zarządzaniu są to głównie: podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, banki, organizacje non-profit - fundacje i instytucje, gospodarstwa domowe i rolne itp., a także systemy gospodarcze w skali kraju, regionu gminy itp.

• Przedmiotem badania mogą być zjawiska, procesy, jako ciągi zdarzeń, np. zmienność ceny, oprocentowania , wzrostu.

• przedmioty abstrakcyjne - utwory myślowe, np. projekty techniczne, organizacyjne, systemy wiedzy, szkoły myślenia itp. (zajmują się nimi głównie teoretycy) - badania polegają na analizie koncepcji, literatury itp.

Różne mogą być cechy badanych przedmiotów:

• obserwowalne

• nieobserwowalne - ich istnienie podejrzewamy, a badane są pośrednio przez te pierwsze, np. kreatywność, innowacyjność itp.

Cechy można rozpatrywać w odniesieniu do:

• indywidualnych przedmiotów (podmiotów gospodarujących)

• agregatowo do zbioru podmiotów, np. całego sektora przedsiębiorstw MSP

Cechy (zmienne):

• niemierzalne - jakościowe, tzw. miękkie, np. grupy zawodowe, wykształcenie,

• mierzalne - wyrażone liczbowo, np. rentowność, zadłużenie itp.

• ciągłe

• skokowe - np. przedziały dochodowe.

W badaniach stosowanych (tzw. empirycznych) podstawowym problemem jest zdobycie danych.

Rozróżnia się źródła danych: wtórne i pierwotne

• wtórne - tworzone dla innych celów lub innych badań,

• Statystyka oficjalna np. GUSu i Eurostatu,

• Wewnętrzna statystyka przedsiębiorstwa

• Informacje, prospekty spółek giełdowych

• Informacje jednostek administracyjnych i samorządowych, np. gmin, itp.

• Wydawnictwa statystyczne (często seryjne lub jednostkowe)

• Publikacje

W przypadku źródeł wtórnych

bardzo ważne jest wykorzystanie tzw. metody dokumentacyjnej, która polega na wykorzystaniu w badaniach informacji faktualnych zgromadzonych dla celów praktyki gospodarczej i utrwalonych w odpowiednich dokumentach, np. tworzonych dla celów decyzyjnych lub kontrolnych w przedsiębiorstwach, w urzędach gmin, samorządach, takich m.in. jak np. strategie i plany rozwoju itp.

Można wyróżnić na ogół 4 grupy tego typu wewnętrznych dokumentów:

• akty normatywne - statuty, regulaminy, procedury, np. w bankach sposoby oceny wiarygodności kredytowej itp.

• dokumenty operatywne - dotyczące działań, plany inwestycyjne, projekty;

• dokumenty księgowe - zwłaszcza finansowe, b. ważne w tego typu badaniach ekonomicznych, np. bilanse, rachunki wyników itp.

• korespondencje - umowy itp.

W analizie dokumentów i danych wtórnych różnego pochodzenia musimy określić ich stopień przydatności do naszych badań.

Ocenić jakość tych danych - porównywalność, ze względu na stosowane pojęcia i klasyfikacje, np. problem zmiany podziału na sekcje itp..

A także czy są one reprezentatywne i wiarygodne - ze względu na sposób organizacji badań i czas przeprowadzenia.

• pierwotne - gromadzone przez nas

Są na ogół pracochłonne i często również kosztowne. Stosujemy je zatem wówczas, gdy nie ma odpowiednich danych wtórnych.

Metody i techniki danych pierwotnych

• obserwacja,

• wywiady

• ankiety,

• metody projekcyjne:

• metody eksperymentalne,

• metody heurystyczne:

W zależności od rodzaju cech badanych przedmiotów, czy są one mierzalne czy niemierzalne rozróżniamy w badaniach naukowych:

• Metody jakościowe, gdzie podstawową rolę odgrywają opisy, schematy itp.;

• Metody ilościowe, w których wykorzystuje się dane liczbowe, wskaźniki itp.

W metodach jakościowych mogą być wykorzystywane:

• dane wtórne (wcześniej wymienione, np. struktura organizacyjna przedsiębiorstwa, przekształcenia strukturalne itp.,

• dane pierwotne, przede wszystkim takie jak:

• Obserwacja i jej różne rodzaje ( jawna, ukryta, uczestnicząca, nieuczestnicząca),

• Wywiady (bezpośredni osobisty, telefoniczny, pogłębiony, zogniskowany, kwestionariuszowe),

• Metody badań fokusowych (FOKUS- zogniskowany wywiad grupowy)

• metodę ekspertów, jako swoistą formą wywiadu gdzie kierujemy pytania do osób uznanych za ekspertów w danym zakresie - istotny jest tu dobór ekspertów i przemyślana lista pytań.

• metody projekcyjne w różnych odmianach: służą wyłącznie do pomiaru informacji jakościowych- pozwalają na podświadomą projekcję ocen, postaw badanych (test skojarzeń słownych, test uzupełnień zdań, itp.)

• testy skojarzeń słownych

• uzupełniania zdań

• listy zakupów

• test rysunkowy test akceptacji produktów

• techniki „tajemniczego klienta” gdzie bada się relacje w procesie wymiany - aranżuje się sytuację nabywca-sprzedający i szczegółowo bada przebieg.

• metody eksperymentalne, które wymagają przygotowania pewnej procedury i często akceptacji np. władz czy właściciela.

Np. w różnych miastach zamieszczamy różne reklamy przestrzenne i badamy jak są one postrzegane, jaki wywołują skutek. Albo umieszczamy produkt w sklepie i podobnie badamy zainteresowanie.

• Metody badania jakości usług Najczęściej stosowana w różnych modyfikacjach jest tu metoda SERVQUAL Do badania jakości usług medycznych, bankowych itp Porównuje się oczekiwania związane z daną usługą przed skorzystaniem z niej z opiniami po wykonaniu usługi. Wypowiedzi np. w formie kwestionariusza przed i po usłudze.

• metody heurystyczne(twórczego myślenia) ; burza mózgów, metoda delficka, metoda ocen ekspertów - odrębny wykład

1. Obserwacja , która pozwala na poznanie tylko aktualnych zdarzeń, a nie przeszłych. Badacz uczestniczy w zdarzeniach i planowo przy pomocy własnych zmysłów postrzega.

Są różne techniki i stopień zaangażowania badacza.

Może być to obserwacja zewnętrzna np. filmowanie ruchu w supermarkecie, zachowania klientów itp.; lub wymagająca uczestnictwa - badający wchodzi w określone role, np. sprzedawcy itp. aby bliżej określić zachowania klientów.

Aby uniknąć błędów, które powstają na drodze przypadkowych obserwacji, istotne jest zaplanowanie czasu i okoliczności obserwacji, a rezultaty obserwacji poddane powinny być krytycznej ocenie i kontroli - selekcji spostrzeżeń tego co nas interesuje.

Można wyróżnić badaczy:

• o umysłach analitycznych - którzy postrzegają głównie szczegóły i nie potrafią ich uogólnić powiązać w całość;

• o umysłach syntetycznych - dostrzegają ogólne problemy nie doceniając szczegółów.

a) Technika obserwacji zwykłej sprowadza się do:

• określenie celu i przedmiotu obserwacji,

• sytuacji, tj. miejsca i czasu i sposobu obserwacji np. ukryta czy jawna,

• przygotowania wytycznych (dyspozycji) - na co będziemy zwracać uwagę - tu może być wręcz lista szczegółowych problemów istotna dla selekcji spostrzeżeń,

• zaplanowania sposobu zachowania obserwatora, np. sposobu robienia notatek, rejestru faktów itp.

• przygotowania potrzebnych materiałów, sprzętu.

Opracowanie sprawozdania z obserwacji składać się powinno:

- z części informacyjnej

• opisu problemu, celu i przedmiotu obserwacji

• dyspozycji szczegółowych

• sytuacji, czasu i miejsca;

• z części zasadniczej

• chronologicznego opisu zaobserwowanych zdarzeń, zjawisk, zachowań

• części oceniającej

• od strony merytorycznej, czy udało się zrealizować cel, czy zebrany materiał dostarczył wystarczających informacji, czy były trudności, braki itp.;

• od strony metodologicznej, czy dobrze wybrano sytuacje, miejsce itp., czy obserwacje dają adekwatny do rzeczywistości obraz itp.

b) Obserwacja kontrolowana - jest prowadzona przy wykorzystaniu karty obserwacji, która jest ścisłą dyspozycją co obserwować i jednocześnie zapisem - sprawozdaniem.

Karta powinna zawierać:

• określenie obserwowanych jednostek, np. przedsiębiorstwo A, B, C

• kategoria tych jednostek, np. małe, średnie, duże; wiejskie, miejskie

• zasady doboru jednostek podlegających obserwacji, np. gdzie pracują kobiety

• ujednolicony sposób zapisu, często w postaci np. kodu

Obserwacja kontrolowana dostarcza bardziej ścisłych, przydatnych - bez nadmiernego balastu informacji - danych

Przykład karty obserwacji

2. Inną znaną metodą jest wywiad

Są różne rodzaje wywiadu:

• sondażowe - osoba prowadząca wywiad stymuluje do dyskusji i rozszerzania wypowiedzi, wywiad jest mało ustrukturowany

• pogłębione

• swobodne - prowadzone na zasadzie swobodnej rozmowy z respondentem

• i skategoryzowane, gdzie wykorzystujemy zaplanowany zestaw pytań, co pozwala na opracowanie wyników w formie ilościowej

• zogniskowane - focus groups, prowadzone w grupie kilku-kilkunastu respondentów, gdzie moderator stawia pytania i kieruje dyskusją. Zebrane informacje mają charakter jakościowy i nie mogą być podstawą uogólnień i analizy statystycznej.

Podobnie jak w przypadku obserwacji, również wywiad wymaga przygotowania:

• przemyślenia celu, podstawowych pytań problemowych i planu wywiadu , kolejności poruszanych zagadnień - nawet w przypadku wywiadu swobodnego;

• a w wywiadzie skategoryzowanym - szczegółowych dyspozycji, jakie informacje należy uzyskać, mogą to być wręcz wzory pytań

• określenia z kim chcemy rozmawiać, czasu i miejsca, okoliczności, np. należy unikać osób trzecich, tłumu itp.

• przemyślenia taktyki postępowania

• jak zaaranżować spotkanie

• i stworzyć przychylną atmosferę

• jak zakończyć

Zasady prowadzenia wywiadu, które dodatnio wpływają na respondentów

● powiedz respondentowi kim jesteś i kogo reprezentujesz

● czemu ma służyć wywiad bezpośrednio i pośrednio np. usprawnieniu pewnej dziedziny, lepiej dostosować coś do potrzeb itp.

starać się zainteresować problemem

● powiedz respondentowi, w jaki sposób został wybrany - jest to swoistego rodzaju wyróżnienie - jest reprezentantem innych itp.

• określ czas rozmowy - niezbyt długi

• należy w miarę możliwości zapewnić o anonimowości rozmowy i braku jakichkolwiek konsekwencji dla respondenta

• w przypadku nagrywania - uprzedzić i zapytać o zgodę, bywa wywiad niejawny ale rzadko stosowany

● dać szansę na własną wypowiedź respondenta

● stwórz atmosferę zaufania i zrozumienia - pozytywnego nastawienia ale bez sztuczności

Należy unikać

• stwierdzeń i pytań drażliwych, jeżeli już to nie na początku, np. o wiek dochody - stąd w przedziałach,

• w wywiadzie nie stosuje się schematu jedno pytanie i jedna odpowiedź, ale liczyć się z ciągiem dłuższej rozmowy,

• ankieter nie może oceniać i krytykować - musi zachować neutralność

• słuchać z zainteresowaniem

Należy

• najpierw ustalać się fakty a później pyta o ocenę

• najpierw zadawać pytania ogólne, a potem szczegółowe, aby zmniejszyć szansę sugestii

• zadawać pytania pogłębione - dopytujące

• pamiętać, że respondent może chcieć ukryć prawdziwe intencje, pokazać się z lepszej strony, bać się potępienia.

Do prowadzenia wywiadów nie nadają się osoby należące do skrajnych typów osobowości:

• Introwertycy - są osobami zamkniętymi w sobie, trudno nawiązują kontakt, budzą nieufność;

• Ekstrawertycy - mają skłonność do gadulstwa, osobistych wynurzeń, mogą sugerować swoje poglądy, są kiepskimi słuchaczami

Rejestracja danych z wywiadu

• np. poprzez nagranie rozmowy, ale nie demonstrować, epatować sprzętem, dyskretnie.

• sporządzanie notatek na bieżąco - po wywiadzie uzupełniać na gorąco z pamięci,

• zapamiętywanie informacji i notowanie po zakończeniu wywiadu.

Sprawozdanie z wywiadu (jak przy obserwacji) składać się powinno z trzech części:

• ewidencyjno-informacyjnej - problem, cel wywiadu, charakteryzujemy respondenta(tów), datę, miejsce i czas kolejność wywiadów;

• część zasadnicza bez powtarzania pytań przytaczamy sens uzyskanych opinii;

• część oceniająca ocena merytoryczna, czy uzyskaliśmy pełną informację lub nie i dlaczego i metodyczna -oceniamy atmosferę, wiarygodność itp.

12

---