Kreta

okresy w historii Grecji :

20:36:12

1. Kreteńsko - Mykeński XIII w p.n.e.

20:36:38

2. Homerycka XII - VII w p.n.e

20:37:08

3. Archaiczny VIII - VI w p.n.e do wojen perskich

O Krecie:

 na przełomie III i II tys. są doniosłe przemiany na Krecie, powstaje i rozwija się tam oryginalna kultura
 nie wiadomo czemu Kreta tak wyprzedziła w rozwoju inne krainy, przyp. bo była daleko na pd i łatwo

przenikały tu wsch. wpływy (egipskie, mezop.) za pośr. Syrii, ale kontakty ze wsch. nie były wtedy zbyt
intensywne pod koniec III tys., więc nie

 kultura kret. oryginalna, choć wiele zapożyczyła z kult. wsch.

Charakterystyka środowiska:

 znaczna część to góry z niegdyś zamieszkiwanymi jaskiniami, gdzie potem były sanktuaria, a w czasie

niepokojów szukano tam schronienia

 dziś 70% ziem jest jałowa, w staroż. było lepiej, bo mieli kompleksy leśne
 niewiele dobrych ziem pod uprawę zbóż, ale były gaje oliwne (oliwa – typowy produkt eksportu kret.),

uprawa winorośli i figowców

 leży w ważnym miejscu dla żeglarzy z Syrii, z pd Azji Mn. na zach. i z M. Eg. na pd

Kreta w mitach greckich:

 Minos – syn Zeusa i Europy
 I wersja: władający sprawiedliwie wyspą z łaski boskiego ojca, od którego dostał tablice z prawami, po

śmierci miał być w Hadesie jednym z sędziów umarłych

 II wersja: władca gwałtowny i bezwzględny; jak jego żona Pazyfae (córka Heliosa) rodzi potwora z głową byka

(Minotaura), król każe wybudować labirynt dla niego, gmach o powikłanym planie, z którego nie można
będzie wyjść i buduje to Dedal

 miał wyprawę na Attykę w odwet za zabicie syna i wskutek niej, Ateńczycy musieli dostarczać co roku 7

młodziaków i 7 lasek dla Minotaura na pożarcie

 z tego haraczu uwolnił ich Tezeusz, co wziął nić Ariadny i znalazł drogę powrotną z labiryntu
 Minos miał zak. życie na Sycylii, podczas wyprawy, co miała schwytać ukrywającego się po ucieczce Dedala
 a Ariadna odpłynęła potajemnie z Tezeuszem, ale została na Naksos na rozkaz boga Dionizosa i została jego

towarzyszką

Neolit na Krecie – początki epoki brązu:

 neolit:

 są wtedy n. starsze ślady osadnictwa z udomowionymi zwierzętami i mamy fazę ceramiczną
 neolit trwał tu do ok. 3000; to czasy nieprzerwanego pokoju i rozwoju

 okres brązu:

 niepewne kto to zaczął, tu kulturę
 mamy intensywny rozwój metalurgii na pocz. III tys.
 powstają spore osady o specyf. ukł. wew. (jedno wielkie domostwo złoż. z posklejanych

pomieszczeń) i nekropolie zbiorowe, czyli raczej silne więzi wewnątrz małych społ.

 mieli nadwyżki, by robić budynki
 intensyfikacja stosunków ze światem zew.
 rozwój rzemiosła, wydzielanie się specjalistów i różnicowanie ekon. społ.
 raczej nadal rozwój pokojowy, ale nie, że nie było wojen, tylko nie było zniszczeń ogromnych

bardziej, bo mało prawdop. by pokojowo sobie żyli cały czas

 są ślady zniszczeń od trzęsień ziemi

Początki pałaców i dalszy ich rozwój:

 zmiany mamy w sumie tak od ok. 2000 do 1700
 powstają wielkie kompleksy budynków, które nazywamy pałacami;

 obecnie znamy 3 takie zespoły: Knossos, Fajstos i Malia
 pałac wznosił się wśród miejskiej zabudowy, w sąsiedztwie budynki elity
 nie był obwarowany, ale miasto co go otaczało miało mury, albo zwartą linię zabudowy, bez okien i

drzwi w dolnej partii zabudowy

 większość pałacu zajęta warsztatami rzemieślniczymi i ogromnymi magazynami, gdzie w

ceramicznych zasobnikach umieszczano różne rzeczy (wino, oliwę, zboże, produkty rolne, etc.)

 są obszerne dziedzińce, wokół nich pomieszczenia o różnych funkc. i rozmiarach
 sale reprezentacyjne lub apartamenty wł. były raczej na piętrze, gdzie wiodły klatki schodowe
 na ścianach barwne freski – nie ma obrazów bitewnych egzaltujących potęgę władcy, nie ma scen

mitolog., bóstw czy demonów; są wizje nierealnych, baśniowych ogrodów, smukli młodzianie i laski
w fajnych strojach w procesjach lub tłumie barwnym

 przyp. sam pomysł pałacu mógł zrodzić się pod wpływem wsch. cyw. Syrii i Mezop., ale pałace tutaj się

różnią, bo:

 nie ma murów zewn.
 inna funk. dziedzińców

 przyczyny powstania pałaców zw. z przemianami ekon.-społ., bo były nadwyżki, rozwój rzemiosła,

rozwarstwienie ludności i dało warunki do wykszt. się ośrodka władzy polit.

 odkryto też poza pałacami wiele mniejszych pałacyków czy willi rozsianych po terenach miejskich i pewną

liczbę zwarcie zabudowanych domostw

 w Gurnia mamy osadę o charakt. miejskim

 ok. 1700r. zostaje zniszczony pałac w Knossos, m. w. z tego czasu są też ślady pożaru w Fajstos –albo skutki

trzęsienia ziemi, albo inwazji

 jak inwazja to uczeni zakł., że to lud Luwiów – lud indoeurop., spokrewniony z Hetytami, żyjący w

Azji Mn. na terenach późn. Licji, ale brak dowodów

 pałace szybko odbudowano i na okres XVII-XV mamy rozkwit kult. kret.
 ok. 1500r. mamy potężny wybuch wulkanu na Therze

 wskutek tego wyspa zapadła się do środka i utworzyła się kaldera (podwodny krater) i rozpad Tery na

części; odkryto potem zniszczoną osadę z freskami pod popiołami, etc.

 a że był wiatr wtedy to te chmury gazów i pyłów opadły na Kretę i było zniszczenie upraw i zatrucie

środow., do tego wysoka fala tsunami zalała niżej położone osady

 jakieś 50 lat potem, Kreta przeżyła inwazję z Grecji lądowej, a najeźdźcy co ją opanowali, osiedlili się tu na

stałe wyłącznie w Knossos i stąd rządzili resztą wyspy; dowody:

 mamy tabliczki z pismem lin. B z tekstami greckimi, i groby typowo myk. w pobliżu
 zmiany w sztuce pałacowej: pojawia się tematyka militarna, sztywnienie from, dążenie do

hierarchizacji

 zniszczeniu ulegają ośrodki w: Kato Zakro, Mochlos, Psirze

 ok. 1380r. pałac w Knossos znów uległ zniszczeniu, ale tym razem już go nie odbudowano; przyp. się, że była

rewolta miejscowych lub kolejna inwazja z Grecji lądowej, ale nic nie wiadomo

Systemy pisma na Krecie:

 w okr. średniominojskim (2200-2000) używano na Krecie odrębnego pisma hieroglif. – zapewne twór

miejscowych pod wpł. bodźców z Mezopotamii za pośr. Syrii; pismo dość długo w użyciu, znane gł. z pieczęci

 na pocz. II tys. mamy pismo linearne A (linearne, bo liniowano niektóre tabliczki przed pisaniem), dotąd nie

odszyfrowane

 to inny język niż z linearnego B; przyp. pismo sylabiczne; było też na Cyprze
 pisano gł. na materiale gładkim jak liście palmowe czy papirus, no i gliniane tabliczki
 poza tabliczkami mamy je jeszcze jako napisy na naczyniach lub tzw. stołach ofiarnych, są inskrypcje

na murach

 zastosowanie:

o w innych cyw. do prow. archiwów pałac. i świątynnych
o mamy unikalny zabytek: ceramiczny dysk z Fajstos z dwustronnym napisem biegnącym

spiralnie

Struktura społ. i system władzy:

 mało wiemy, bo A nie odczytane, a na freskach nie ma scen z życia publ., etc.
 w pałacach rezydował i rządził monarcha
 jakie stosunki 4 gł. pałaców – nie wiadomo, ale jak nie było murów to raczej mieli porozumienie, przyp. wł.

Knossos jako n. potężniejszy narzucił swe panowanie

 typ pałacu zakłada działalność urzędników wyższych i niższych co w imieniu króla rządzili i raczej rozw.

księgowość (bo mamy te tabliczki z A)

 pałacowa elita mogła mieć własne majątki ziem. lub rezydencje tam, gdzie odkryli te wille i pałacyki, ale ich

status mógł też zależeć od wł., poprzydzielali jej ziemię w okresowe posiadanie czy też produkty rolne i
wytwory rzemieśln. jako wynagrodzenie za spełniane funkc.

 rzemiosło przyp. ściśle uzależnione od pałacu i na jego potrzeby gł. była produkcja; pałac był więc i

dystrybutorem dóbr i dostarczycielem surowców

 wg ikonografii widać, że kobiety czynnie uczesz. w życiu pałacowym, brały udział w urocz. publ. pełniąc różne

czynności sakralne

 niektórzy sądzą, że są to pozostałości po matriarchacie i że:

o I miejsce miała królowa, nie król, czyli Ariadna, nie Minos
o że mamy tekst praw z Gortyny na Krecie z poł. V w. i tam jest super pozycja kobiet i pozostał.

rodziny matrylinearnej (dziedziczenie w linii żeńskiej)

o i pogląd taki o istnieniu epoki dominacji kobiet stworzył J. J. Bachofen

 w sumie na pewno wiadomo, że chętnie ukazywano laski i tyle

 mamy przyp. niewolnictwo pałacowe, poświadczone w piśmie B, ale nie na wielką skalę

Stosunki Krety ze światem zew.:

 stosunki z Cykladami: mamy cerę cykladzką na Krecie i kreteńską na wyspach
 żeglarze minojscy byli w osadzie Filakopi na Melos, przyp. była to faktoria handlowa
 z Cypru sprowadzano miedź
 mamy też cerę kret. na wybrz. Azji Mn i na Rodos, mamy kret. osadników w Ugarit i Byblos
 stosunki z Egiptem:

 dowody:

o mamy cerę minojską w różnych pkt doliny Nilu i egipskie przedmioty (posążki, skarabeusze,

naczynia kamienne) na wyspie; nie systematyczna wymiana, tylko gdzie niegdzie obfita

o przedst. na freskach w kilku tebańskich grobowcach z XV w; są tam ukazani jako przynoszący

dary faraonom (posłów tych nazywa się ludźmi Keftiu)

 droga morska z Krety do Egiptu: ok. 560 km, 4 doby, jeszcze inna droga była na pd i koło Cyrenajki
 z Krety przywożono do Egiptu: malowaną cerę, zdobione naczynia metalowe, oliwę, może drewno i

tekstylia

 z Egiptu sprowadzano: kość słoniową, papirus, złoto, kamienie półszlachetne, inne przedmioty

luksusowe

 handel raczej organizowali ludzie pałacu na Krecie, bo władca miał środki na wymianę i by budować statki,

oni skupiali elitę

 ale oprócz handlu były też wymiany darów między władcami, też z wojny i piractwa brano przedmioty

Sprawy dyskusyjne: Thalassokracja kreteńska:

 pytania:

 w jakim stopniu i formach polityka wł. była determinowana przez interesy handlowe
 czy razem z król. statkami szło polit. uzależnienie innych i o jakim charakterze

 thalassokracja (gr. thalassa – morze + kratein – panować) – panowanie nad morze; uważa się, że Kreta je

miała, dowody:

 Herodot gada o tym, jak pisze o dziejach Polikratesa, tyrana na Samos (537-522)
 Tukidydes we wstępie do historii w. pelop. pisze
 powoływano się na mit o wyprawie Minosa na Attykę ( w wyniku której Ateńczycy musieli wysyłać

ludzi na pożarcie dla Minotaura) i że to świadczy niby o podległości polit. Attyki

 na wybrzeżach wsch. Grecji są nazwy miejscowe Minoa, że to niby ślady kolonii kret.
 silne wpływy niby kult. min. w Grecji lądowej i liczne znaleziska importów

 wcale nie jest pewne, czy Kreta miała tą thalassokrację, w sumie tylko świadectwa H. i T. są nawet ok., bo na

archeo się nie oprzemy tutaj, bo to o niczym nie świadczy; a nie jest pewne, bo:

 zakłada rozległy handel, czyli ekonomikę nastawioną na eksport, a widzimy w I poł. II tys., że

dominuje rolnictwo i są nadwyżki, ale nie na tyle, by eksportować masakrycznie, no i rynki
odbiorców też nie zbyt pojemne

 i raczej nie było w I poł. II tys. okrętów wojennych o innych celach, niż do transportu towarów i

podróży; więc raczej ni było floty strzegącej pokoju na morzu

 a świadectwa H. i T. oparte są na tym, że w ich czasach Ateny sobie już kombinowały z morzem, więc

przez pryzmat swych czasów patrzyli

 wiemy w sumie, że Kreta zakładała faktorie i osadzała się w różnych pkt wybrzeży, bo to było istotne dla

handlu z tubylcami i raczej za ich zgodą

Wierzenia i kult:

 źródła gł. mamy arch. i ikonograf. (freski, wizerunki na pieczęciach, sygnetach, naczyniach), ale problemowe

to jest, gł. na analogiach z Bl. Wschodem

 w wierzeniach kreteńskich dominuje żeński element boski:

 bogini rządząca niebem i ziemią, deszczami i wichurami, to źr. wł. król., pełni rolę opiekunki pałacu
 te bogini płodności, opiekunka stad, dawczyni plonów, bogini dzikiej przyrody, pani zwierząt, które

jej towarzyszą

 bogini opleciona wężami opiekuje się domostwem, zapewnia pomyślność jego mieszkańcom
 wiele z tego to nawiązanie do neolit. bogini-Matki, też mamy wpływy SBW:

o Britomartis i Diktynna (boginie zbliż. do Artemidy), Ariadna (bogini umierającej i odradzającej

się przyrody), Ejlejthyi (opiekunka kobiet w porodach)

 jest też postać boga, zrodzonego przez boginię, umierającego w wieku młodzieńczym i potem

zmartwychwstającego; gł. jest to bóstwo wegetacji, umiera i doradza się zgodnie z cyklem przyrody

 był mit, że Zeus wychował się w jaskini kret. góry Ida, a potem zmarł i pochowano go na Krecie

 miejsca kultu:

 rozkwit kultu w jaskiniach przypada na lata 1600-1450 pne:

o w wielu jaskiniach znaleziono ślady uprawiania kultu – przedmioty składane w ofierze

bóstwu (m.in. topory, szpile, noże, ostrza strzał, naczynia)

 początkowo w świętych okręgach na szczytach gór mamy kult

o przekonanie o bliższy kontakt z bóstwem rządzącym powietrzem, niebem, deszczem
o święty teren ogradzano murem oddzielającym przestrzeń sakralną od pozostałej, wznoszono

ołtarze, niekiedy budowano kapliczki

o przybywano tu składać ofiary i wota, często figurki zwierząt hodowanych (oddając je w

opiekę bóstwu tak) lub gliniane części ludzkiego ciała (prośba o uzdrowienie)

o sanktuaria na szczycie zanikają w XV w.

 n. bardziej pospolite były miejsca dostępne dla all, poza osadami, wokół czczonego św. drzewa, słupa

czy kamienia, nad brzegiem morza czy strumienia

o św. teren oddzielano murem, budowano kapliczki
o w osadach wznoszono czasem niewielkie osobne pomieszczenia dla celów sakralnych, tak

samo w pałacach wydzielono sale dla kultu; tam wokół ścian była ława, na niej stawiano
posążki bóstw, ofiary i wota, symbole bóstw w postaci rogów sakralnych i podwójnych
siekier

 są też wizerunki kultowe z Krety – jako słypy wolnostojące, belki, kamienie, posągi
 bóstwom składano ofiary, gł.: płody rolne, kwiaty, cenne przedmioty, rzadko zwierzaki
 wierzono w fiz. objawienie się bóstwa, temu służyło dęcie w trąby, taniec
 robiono procesje jak były ważne uroczystości, gdzie uczestniczyli władcy, laski i faceci
 kultem zajmowali się kapłani i kapłanki
 zmarłych grzebano w dużych grobach kopułowych, pochówki często zbiorowe – tak aż do II tys. włącznie,

choć już odtąd mamy pochówki mniejsze lub pojedyncze, no i są też w jaskiniach

 jest zróżnicowane wyposażenie grobowe
 silna wiara w indywidualne przetrwanie po śmierci – zmarły udawał się na Wyspy Błogosławionych,

położone daleko za morzem, i tam spędzał szczęśliwy żywot

Sprawy dyskusyjne: sakralny charakter monarchii na Krecie:

 A. Evans widział w słowie Minos tytuł władcy, a nie imię własne i uważał, że była na Krecie monarchia

sakralna:

 że król rezydujący w pałacu był kapłanem ośrodków relig., reprezent. bóstwo na ziemi, nosił jego

szaty, a często i imię, zasiadał na jego tronie i w jego imieniu dzierżył wł.

 a w Knossos w budynkach żyły kapłanki, co miały wywoływać objawienia się bogini
 czyli nie ma rozróżnienia między pałacem a świątynią, a jeszcze w Sali Tronowej są symboliczne

akcje:

o oparcie tronu w kszt. góry podkreśla obecność boskiego zastępcy
o 2 fantastyczne stwory niby Gryfy po obu stronach tronu niby coś znaczą
o pojemnik z wodą w Sali obok miał służyć rytualnej ablucji

 ale się gada, że jak był matriarchat to nie mogło być monarchii sakralnej, na tronie zasiadała Ariadna, a nie

Minos; ale brak jest wyst. ilości źr. ukazujących władcę w różnych akcjach

 a symbolika może oznaczać o boskiej opiece, ale niekoniecznie o boskiej obecności kapłana; więc ogólnie nie

wiadomo jaki charakter miała monarchia