Najważniejsze spory krytycznoliterackie lat 70.

P. Czapliński, Zanikanie alternatyw, czyli krótka historia komunikacji niezależnej. W tegoż: Powrót Centrali. Kraków 2007.

Zanikanie alternatyw, czyli którka historia komunikacji niezależnej

• 1976 - narodziny obiegu niezależnego - dlaczego wtedy?

• Polityka - próba zmiany konstytucji („państwo socjalistyczne”, PZPR jako „przewodnia siła narodu”, przyjaźń z ZSRR) -> ostentacyjna próba zerwania z pozorami demokracji spotkała się z protestami intelektualistów (Memoriały: 99, 101, 25 - zapisy cenzorskie na sygnatariuszy); listy protestacyjne znajdują poparcie w opinii publicznej Zachodu, ale nie w społeczeństwie polskim (PRL jako państwo strachu) - jenak pierwszy wyłom został poczyniony

• Gospodarka - skokowe podwyżki cen na produkty spożywcze -> kolejki, protesty; wystąpienie robotników w Radomiu (Ursus, czerwiec); kartki, handel towar za towar; pacyfikacja strajków

• Sierpień 1976 - powstaje KOR (sojusz inteligencja-robotnicy) - po raz pierwszy jawność członków; Biuletyn Informacyjny - pierwsze pismo niecenzurowane - powstaje drugi obieg informacji

• Znaczenie 1976 - początek końca „paktu bierności obywatelskiej” (dając przywileje i zapewniając podstawowe dobra państwo wymagało bierności politycznej)

• Początek niezależnego obiegu to początek ponowoczesności

• Styczeń 1977 - Zapis; do końca roku: Puls, Robotnik, Głos, Indeks

• Jesień 1977 - powstaje pierwsza i największa niezależna oficyna wydawnicza NOWa (Mirosław Chojecki, Brzegorz Boguta); inne: KOS, Spotkania, ABC

• Słabość obiegu niezależnego - niewydolność systemu kolportażu (ograniczał się właściwie do dużych miast; odbiorcy prasy podziemnej - robotnicy, literatury - inteligencja)

• Cios obiegowi niezależnemu zadało rozluźnienie rygorów kultury oficjalnej (oficyny państwowe zaczynają wydawać pisarzy podziemnych i odbierają ich kulturze niezależnej - przewaga oficjalnej sieci kolportażu)

• 1989 - koniec obiegu niezależnego (faktyczny zmierzch zaczął się kilka lat wcześniej)

• Przetrwało kilka wydawnictw (NOWa) i czasopism (Czas Kultury, Arka, Puls, bruLion) - ale nie odegrały większej roli po `89

• Ergo: po '89 kultura niezależna nie stała się podstawą, ani punktem odniesienia do nowej kultury

• Zapis (Barańczak, Burek, Brandys, Andrzejewski…) - znaczenie tytułu wg Barańczaka:

1. Prezentacja utworów objętych zapisem (zakazem druku)

2. Zapisywanie prawdy (bez aluzji i autocenzury)

3. „Zapis sytuacji” (opis teraźniejszości)

• Deklarowana wolność polegała w istocie na tym, że można było mówić o „sytuacji” tylko źle, podobnie z postulatem prawdy - prawda Zapisu: system jest zły z definicji

• Prosta definicja świata: władza - przestępca, społeczeństwo - zakneblowana ofiara, literatura - świadek (obieg niezależny = forum dla treści antysocjalistycznych)

• Kiedy Zapis odrzuca powieść Witolda Sułkowskiego Dysio autor tworzy nowe pismo literackie - Puls - 1977 (m.in. Bierezin), podobny program: subiektywna rejestracja rzeczywistości, lit. społeczna, prawda

• Pierwsza polemika literacka obiegu niezależnego:

Puls

Zapis

Patron: Gombrowicz Lit. jako forma ekspresji Starsi pisarze (Zapis) dramatyzują polską rzeczywistość - nie pisza wcale o codzienności (dominuje u nich metafora gwałtu) Tradycja: zachodnia proza postmodernistyczna (Marquez, Vonnegut, Llosa) Kontekst: masowa konsumpcja i masowa informacja Technika: asocjacjonizm Świat bez centrum, wielość interpretacji Kontrkultura Edukacja czytelnika: świadomy konsument

Patron: Żeromski Lit. jako narzędzie sporu z władzą Tradycja: XIX- i XX-wieczna realistyczna powieść polityczna Kontekst: cenzura i propaganda Technika: ciąg przyczynowo-skutkowy Prawda jest jedna Arcykultura Edukacja czytelnika: borona przed kłamstwami polityki

• Lata 80. - zwycięstwo koncepcji Zdroju, kontekst: papież, stan wojenny, narodziny Solidarności - skutki:

• Katolicko-narodowa jedność społeczna

• Monoideowość drugiego obiegu; dualizm my-oni, paradygmat narodowo-niepodległościowy

• Rytualizacja komunikacji: my - dobrzy, oni - źli; drugi obieg to klub wzajemnych adoratorów - trzeba coś z tym zrobić, ale nikt poza gadaniem nie robi nic

• Przełom - ok. 1986:

• Druga generacja pism niezależnych: Czas Kultury, bruLion

• Solidarność i samotność A. Zagajewskiego - manifest niezależności artysty od spraw społecznych

• Szeroko rozumiany ruch alternatyw - wiele grup zaczyna odkrywać, że nie umie się wpisać w prosty podział „my-oni” (np. kobiety)

• Fenoment artzinów - pism redagowanych, składanych, kolportowanych domowym sposobem -> trzeci obiek (ludzie młodzi, szansa na przełamanie impasu komunikacyjnego między 1-szym a 2-gim obiegiem)

• Wielogłosowość, bunt, niezależność

• Metafora supernowej (NOWa -> po '89: SuperNowa) - obieg niezależny nie istnieje (zniknął wraz z końcem cenzury), ale wciąż istnieje w dyskursie, stanowi punkt odniesienia (supernowa wybucha, ale z jej materii powstają nowe byty)

[primo: na samym końcu Czapla sam sobie zaprzecza - na początku pisał, że nie stanowi odnieniesnia - może chodzi mu o to, że II-gi obieg nie stanowi punktu odniesienia, a III-ci - stanowi? W każdym razie to jest moja interpretacja;

secundo: gdyby ktoś się czepiał, że nie podaję żadnych polemistów, tytułów artykułów etc. - Czapla powołuje się w 99% na książki, artykuły wydane grubo po '89 roku, są to tekst podobne do książki Powrót centrali - tj. diagnozują lata 1970-2000]

1

---