Dyskurs o metodzie na podst. Z.Uryga „Godziny polskiego”
Wg definicji Kotarbińskiego metoda to sposób [ pewien stały sposób postępowania], stałe pierwiastki metody:a) sposób wykonywania czynu złożonego, polegający na określonym układzie jego działań składowych, b) sposób świadomie stosowany- uplanowany i nadający się do wielokrotnego powtarzania. Działania składowe obejmują czynności uczenia się ze strony ucznia i kierowania uczeniem ze strony nauczyciela. Stosowanie metod musi być świadome i zaplanowane.Metody posiadają też właściwe im drogi uczenia i kierowania uczniem, czyli strategie dydaktyczne: A- asocjacyjna [ podawanie i przyswajanie wiadomości], Problemowa [drogi przez badanie], Emocjonalna [ organizowanie i wyrażanie przeżyć], O-operacyjna [ działanie]. Metody kształcenia trzeba odróżnić od szerokiego repertuaru różnych zabiegów badawczych typowych dla warsztatu naukowego literaturoznawstwa [ orientacje badań naukowych- genetyczna, strukturalistyczna, hermeneutyczna; inne metody do archetypowa, mitograficzna, słów kluczy ], nauczyciel może z nich czerpać wiele inspiracji do wzbogacania szklonych interpretacji dzieł, ale ten pierwiastek stanowi jedynie cząstkę repertuaru działań dydaktycznych. Nie należy utożsamiać metod ze strategiami dydaktycznymi, jednak mają tę samą rangę ogólności.
Dyduchowa wyróżnia metody kształcenia sprawności językowej: 1.analizy i naśladowania wzoru, 2. przekładu intersemiotycznego, 3. praktyki pisarskiej otwierają się w wielu elementach na sferę kształcenia literackiego. Podobna jest płynna granica między lekcyjnym a pozalekcyjnym wymiarem edukacji literackiej, w którym mieszczą się sprawy teatru szkolnego.
Metoda impresyjno-eksponująca
Metoda zakłada bezpośrednie zbliżenie ucznia do dzieł sztuki, chodzi o te grupy uczniów, które ze sztuką mają rzadki kontakt, dla nich krótkie, a dobrze zorganizowane chwile skupionej percepcji dzieła mogą mieć duże znaczenie. Wiążą sztukę z osobistym doświadczeniem, momenty przywołania sztuki są warunkiem przeżycia estetycznego, poruszają sferę wyobraźni i wrażliwości, budzą emocję wstępną i zachęcają do konkretyzacji, dookreślania obrazów zawartych w dziele. Metoda opiera się na rzeczywistym, osobiście motywowanym kontakcie z literaturą, dzieło oddziałowuje tu bezpośrednio w sposób estetyczny, skupia uwagę na organizowaniu przeżyć uczniów. Powodzenie emocjonalnej strategii dydaktycznej zależy od relacji między uczniem a nauczycielem. Od nauczyciela wymaga ona inwencji i sprawności w organizowaniu kontaktu uczniów z lekturami czy innymi tekstami kultury. Metoda chybia celu, gdy ogranicza rolę ucznia do biernego słuchania, oglądania, wypowiedzi uczniów stanowią konieczne dopełnienie działań nauczyciela, obliczonych na pobudzenie wyobraźni, reakcji emocjonalnej.Metoda ta pozostawia mało miejsca na analizę tekstu, prowadzi przede wszystkim do weryfikacji przeżyć.
Kalina Lenartowicza – deklamacja utworu lub wysłuchanie nagrania. Trzeba odbiór przygotować emocjonalnie, poprzedzając lekturę tekstu rozmową np. o kontaktach człowieka z naturą, ćwiczeniami słownikowymi przybliżającymi wiejski pejzaż. Dziecko po przeczytaniu tekstu łatwo zauważy obraz kaliny- dziewczyny, zwróci uwagę na smutny los wiejskiego chłopca, wskaże uczucia wiążące bohaterów utworu. Z trudem odgadnie jednak symboliczny sens wiersza, który czyni ojczystą przyrodę powiernicą chłopskiej doli. Emocjonalnemu zrozumieniu wiersza może pomóc włączenie go w szerszy kontekst, może to być wysłuchanie ludowych piosenek z repertuaru Mazowsza, lub pokazanie malarstwa np. Chełmońskiego. Uczniowie dostrzegą związki człowieka z przyrodą, nie ma jednak czasu na badanie tworzywa językowego utworu, zwłaszcza uosobienia-portret kaliny.
Fortepian Szopena Norwida- płytowe nagranie w wykonaniu Zapasiewicza, uczeń pozostaje pod wrażeniem brzmienia utworu, może, zatem szukać pokrewieństwa tekstu z muzyką pianisty. Dopełnieniem może być wysłuchanie nagrania wybranego utworu Szopena np. Poloneza fis-mol. W fazie wnikania w kolejne obrazy tekstu, metoda ekspresyjno-eksponująca musi ustąpić dokładniejszej analizie tekstu, korzystając z podręcznika i wykorzystując materiały kontekstualne.
Trzeba pamiętać, że przy współczesnym zasięgu oddziaływań TV, filmu, radia, nie można traktować przekazów audiowizualnych jako źródła szczególnej atrakcyjności na lekcji. Stosowane jednak rzadko i w uzasadnionych sytuacjach wnoszą wiele nowych treści w lekcje. A) uwydatniają brzmieniową postać dzieł literackich, B) są środkami przybliżania kulturowego tła lektur literackich, C) ukazują współczesne funkcjonowanie literatury w mediach
Metoda analizy dokumentacyjnej
Celem metody jest kształcenie świadomości literackiej ucznia, podstawą jest tu bezpośrednie poznawanie dzieł, a umiejętność odbioru sprawdzeniem efektów. Istotne są tu cele poznawcze i kształcące, czytanie dzieł ma służyć rozwijaniu wiedzy o budowie dzieła literackiego, wprowadzaniu wiedzy z zakresu poetyki, kształceniu umiejętności czytania, dochodzenie do planu treści [ znaczeń dzieła] i do planu wyrażania [ języka utworu], uświadamianiu funkcji literatury w życiu człowieka, rozwijaniu smaków literackich, wprowadzaniu w wiedzę o sposobach tworzenia dzieł, i ich odbioru, o rozwoju gatunków literackich itd. Metoda kładzie nacisk na podejście badawcze, którego celem jest zrozumienie treści i funkcji dzieła. Metoda nie eliminuje pierwiastków emocjonalnych, które jednak są podrzędne intelektualnym badaniom. Nazwa metody podkreśla, że dzieło w szkole ma być przedmiotem obserwacji, analizy i badania jako tekst literacki. Źródłem materiału w jest tu przede wszystkim sam tekst dzieła. Warto korzystać też z kontekstów w postaci źródeł historycznych, obyczajowych, pamiętnikarskich, tekstów innych dzieł mających służyć zabiegom porównawczym. Analiza skupia się, więc tu wokół operacji tekstologicznych. Odwołuje się też do korespondencji tekstu do malarstwa, rzeźby, itp. w pokrewieństwie motywów, cechach epoki itd. Ukazanie korespondencji jest istotne, gdy utwór do nich nawiązuje, np. polemiką czy refleksją. Rolą nauczyciela jest tu kierowanie pracą umysłową uczniów.
Formy analizy dokumentacyjnej:
rozmowa nauczająca- dialog heurystyczny, serie pytań ze strony nauczyciela narzucające strategię interpretowania utworu. Ograniczają rolę ucznia do odpowiedzi, jego wiedza nie wynika ze świadomego podejścia badawczego, lecz powierzchowny i przypadkowy, pośpiech sprowadza pracę uczniów do formy receptywnej, nastawionej na interpretację nauczyciela.
dominująca rola nauczyciela wyraźna jest też w wyrastającej z dydaktyki francuskiej formy eksplikacji tekstów, inicjatywa i słowo należą przede wszystkim do nauczyciela, który wobec uczniów występuje jako mistrz, który ukazuje im swą interpretację jako wzór do naśladowania.
praca pod kierunkiem- nauczyciel organizuje indywidualną lub grupową cichą pracę nad tekstem, jego rola sprowadza się do wyznaczania celów pracy, zgromadzenia i podsunięcia uczniom materiałów przeznaczonych do analizy, sformułowania poleceń, obserwacji, interwencji i pomocy weryfikacji i kierowania uogólnień.
analiza problemowa- nauczyciel dzieli się inicjatywą z uczniami, motywuje działania interpretacyjne tzw. problemowe, pozostawia uczniom drogi dochodzenia ukrytej prawdy, gromadzenia hipotez i tworzenia uogólnień.
Ogniwa pracy nad tekstem w tej metodzie: wyodrębnienie głównych składników struktury dzieła, sformułowanie wstępnych hipotez informacyjnych, wskazanie zagadnień wymagających analizy, uogólnieniu wyników pracy.
Serce roście Kochanowski
Zapoznanie z utworem zbliża do hipotezy interpretacyjnej, że utwór wyraża radość życia. Analiza tekstu skupia się na precyzowaniu zawartych w wierszu refleksji o postawie człowieka w życiu, następnie następuje wgląd w materię pieśni-stylu i kompozycji, praca uczniów nad tekstem w grupach w celu wyodrębnienia kontrastów w pieśni; zima/ wiosna, kogo gryzie mól zakryty/ człowiek sumienia czystego. Uczniowie odkrywają symetrię i harmonię kompozycyjną, ład panujący w utworze, co sprzyjać może wynurzeniu ostatecznej filozoficznej refleksji natury filozoficznej, która zawarta jest w tekście. Utwór można też zaprezentować za pomocą formy eksplikacji-wykładu nauczyciela o artyzmie pieśni Kochanowskiego. Wykład powinien być profesjonalny i mieć charakter kontekstualny, odnosić się do świadectw epoki w postaci malarstwa, rzeźby, filmu o sztuce renesansu, wyłożyć uczniom konkretne wyobrażenie dzieł, wskazać zasadę ich kompozycji. Utwór Kochanowskiego na tym tle stanie się dokumentem kultury, połączenia sztuki renesansu z antykiem. Utwór można porównać z pieśnią Horacego Śnieg na Sorakte. Ukazanie pieśni Kochanowskiego w związku z filozoficzną postawą Horacego, połączenie obu poetów, panorama ich twórczości, refleksja nad pieśnią jako gatunkiem.
Formy organizacji pracy w analizie dokumentacyjnej:
analiza monograficzna- sięga po teksty pojedynczych wierszy lub urywki większych całości, dąży do odsłonięcia artystycznej struktury danego tekstu, warto przywołać tu różne konteksty.
analiza panoramiczna-obcowanie z zespołem tekstów, np. tomikiem wierszy, wyborem podręcznikowym itp., dziełem fabularnym lub dramatycznym, co zwiększa zakres swobody odbiorczej ucznia, uwaga kieruje się tu w stronę ogólnej problematyki dzieł, i ku badania relacji między światem kreowanym, a rzeczywistością pozaliteracką. Tekst nie jest tu przedmiotem dokładnej analizy, lecz jest bodźcem do wygłaszania długich opinii i refleksji uczniów.
Negatywne strony: metoda wykorzystuje różne kompendia na nią ukierunkowane, tworzone przez znawców zawierają gotowe interpretacje utworów, których kurczowo trzyma się nauczyciel, lekceważąc interpretacje uczniów; nauczyciel łatwo grzęźnie w stereotypach i szablonach interpretacji, co wykorzystują autorzy bryków, uczniów może razić nuda wyłącznie intelektualnej analizy, braku odwołania do wyobraźni i przeżyć; przytłacza profesjonalnym stylem czytania, nie uwzględniając dostatecznie uczniowskiej strony odbioru.
Metoda analizy wykonawczej
Skupia się na działaniu wykonawczym ucznia. Chodzi o wykonanie głosowe, czytanie i wygłaszanie utworu, np. wiersz „ Jak dobrze” Różewicza. W jednym podręczniku obok utworu umieszczono biogram i zdjęcie, co zaprasza do analizy dokumentacyjnej, w drugim umieszczono znak serca. Analiza wykonawcza zakłada cichą pracę nad tekstem, w której uczeń przemyśliwa jak utwór przeczytać by nadać mu cechy własnej interpretacji, aż do głośnego przeczytania. W wierszach Różewicza odbiorca sam decyduje jak rozmieścić znaki interpunkcyjne, co powoduje różne realizacje odczytań i interpretacji utworu oraz spór o najsłuszniejszą interpretację. Aby wskazać prawdę interpretacyjną należy ukazać biogram poety i stosunek do wojny. Następnie można wysłuchać nagrania z interpretacją samego poety, który czyta tekst z zaznaczeniem składniowej logiki, co rodzi pytanie o specyfikę zapisu wiersza.
Analiza wiersza uwydatniająca wewnętrzną logikę kompozycji zorientowanej na dyskurs moralistyczny: List do ludożerców: I apel „ kochani ludożercy”, perswazja „ zrozumcie”; II apel „ kochani ludożercy”, perswazja „ zrozumcie”, III apel zwielokrotniony „ Kochani ...”, apel ostateczny, racja ostateczna, przestroga moralisty „ nie zmartwychwstaniemy naprawdę”. Wykonywanie wiersza staje się najlepszą drogą do odkrywania jego poetyckości. Metoda nastawiona jest na odkrywanie urody brzmieniowej dzieł, dokonywane są dzięki czynnemu uczestnictwu ucznia w próbach głosowego wykonywania i słuchania utworu, powiązanym ściśle z badaniem struktury utworu. Celem jest też kształcenie kultury żywego słowa, należy porównywać realizacje głosowe uczniów z odczytaniami samych poetów czy aktorów, działania te wiążą się z uczniowskim przeżyciem twórczym, odczytywania głosowe uczniów mogą też być nagrywane na taśmy dla lepszego ich spamiętania i późniejszego analizowania. Bortnowski proponuje też działania wykonawcze w liceum- świadome momenty organizowania wzruszeń i przeżyć estetycznych stanowiących przeciwwagę dla interpretacji instrumentalnych, np. audycje poetyckie, konkursy recytatorskie, montaż tekstów na pewien temat z towarzystwem muzyki czy obrazów na ekranie.
Metoda przekładu intersemiotycznego
Dyduchowa uważa przekład intersemiotyczny za dobry sposób przygotowania ucznia w młodszym wieku szkolnym do nawiązania kontaktów z otoczeniem społecznym i kulturowym. Wg niej czytanie kodów pozajęzykowych pobudza do wypowiedzi, pełni rolę mowotwórczą, a zarazem rozwija zdolność nazywania i wyrażania treści nie zwerbalizowanych. Pozawerbalne zabawy w role, inscenizowanie wydarzeń z życia, gry dramatyczne operujące gestem, mimiką, mogą być dopełnione dialogami i komentarzami. W sytuacjach, gdy bariera językowa utrudnia uczniowi wypowiedzi analityczne warto przełożyć słowo na działania pozawerbalne, np. rysunek, gra dramatyczna, inscenizacja, stwarzają szansę wyrażania przeżyć. Działania tego typu uruchamiają interakcje między uczniami w sposób naturalny. Działania przekładowe mają charakter odwracalny, prowadzą od działań pozaliterackich ku dziełom, albo od tekstów ku im przetworzeniom w innym tworzywie znakowym. Dzieło może być zestawiane z inscenizacjami teatralnymi, czy tekstami filmowymi danego tekstu literackiego, ujawnia się tu specyfika poszczególnych kodów. Analiza pozawerbalna- przekład tekstu literackiego na inny system znakowy. Np. Rysowanie obrazków pod wpływem lektury, przekładu na język mimiczny i gestyczny. Działania te są swoistą konkretyzacją utworu- jego interpretacją. Istotne staje się to, co dziecko ma w swym rysunku do powiedzenia!! Przekład ten musi przygotowywać dziecko do odbioru refleksyjnego i symbolicznego, pozwala mu wdrażać się w sztukę i pełnić postawę uczestnika, który potem staje się badaczem- obserwatorem, uczy przeżywania estetycznego i pracy nad tekstem.
Przekład intersemiotyczny w liceum, „ Lalka”
Przekład początkowego rozdziału Lalki na słuchowisko- najpierw wnikliwa analiza struktury tekstu i jej walorów artystycznych: dialogi, treść rozmowy ma charakter plotkarski, skupia uwagę na przypadkach życiowych Wokulskiego, klimat rozmowy restauracyjnej- analiza wprowadza uczniów w istotne właściwości utworu, jego tworzywa artystycznego, wskazuje też na cechy tekstu, które powinny zaznaczyć się w słuchowisku z korzyścią dla jego atrakcyjności. Następnie uczniowie winni zastanowić się nad cechami słuchowiska i zastanowić się jak oddać cała atmosferę restauracji i plotkarzy, uczniowie dostrzegą potrzebą odstępstw od tekstu, co wymusza charakter medium. Metoda stwarza podstawę do dyskusji o współczesnych uwarunkowaniach odbioru literatury i roli mediów. Ostatnia czynność to praca nad scenariuszem i kompozycją słuchowiska- obejmuję szereg ćw., redakcyjnych i próby głosowego wykonania dialogów, kształci sprawność językową i kulturę żywego słowa.
Uczniowie podczas przekładu świadomie uczestniczą w kulturze. Warto jest jak w „ To lubię” łączyć zjawiska transformacji tekstów, ukazywać ich korespondencję i kontrasty, ukazywać jak inaczej funkcjonują pewne teksty we współczesnej kulturze i mediach.
Metoda dyskusji
Metoda ta najwyżej stawia osobowy i partnerski udział ucznia w procesie dydaktycznym, hasła słownikowe definiują dyskusję jako wymianę zdań na jakiś temat, rozmowę. Wyznaczniki dyskusji jako metody: ujmowanie problematyki dzieł jako przedmiotu interpretacji i wartościowania, aktywizacji intelektualnej i emocjonalnej ucznia na drodze myślenia problemowego i wyzwalaniu samodzielności w obronie własnego stanowiska, rozwijanie sprawności ucznia w zakresie techniki pracy umysłowej, zdolności operowania nabytą wiedzą, partnerskiego ukształtowania interakcji, opartej na wymianie poglądów. Ważny jest temat dyskusji, uczniowie sami często podejmują dyskusję na tematy ich niepokojące i trudne do rozstrzygnięcia [ Makbet, Antygona, Wallenrod] [ pisarstwo Sienkiewicza, Gombrowicza, Stachury], postawy czytelnicze wobec, np. [ Nad Niemnem itp.]. Dyskusja wymaga przygotowania ze strony ucznia, zebrania materiałów, argumentów, sporządzenia notatek do wypowiedzi ustnej dla prezentacji swego stanowiska. Uczeń powinien samodzielnie sformułować własną tezę dotyczącą oceny lub interpretacji utworu; argumentować w sposób jasny, logiczny i rzeczowy, w sposób zwięzły, lecz wyczerpujący temat, umiejętnie słuchać wypowiedzi innych, odwoływać się do nich. Uczeń powinien korzystać z dotychczasowej wiedzy literackiej i pojęć. Nauczyciel jest tutaj organizatorem pracy uczniów, koordynuje on ciąg wywodów, zwalcza konflikty, koryguje błędy, podsumowuje, streszcza różne stanowiska. Dyskusja zakłada relacje partnerskie.
Formy dyskusji: I w niższych klasach swobodne wypowiedzi uczniów, odsłaniające ich reakcję na lekturę, dyskusja może być polemiką, czyli starciem różnych racji, lub wspólnym rozważaniem trudnego problemu; szczególną odmianą dyskusji jest sąd literacki- ocena czynu, postępowania, postawy bohatera, ma formę rozprawy sądowej z charakterystycznym dla sądu podziałem ról- teatralizacja.
Metoda praktyki pisarskiej. Metoda twórczego naśladowania wzoru
oparta na inwencji twórczej- nawiązuje do idei Freineta o tworzeniu swobodnych tekstów, wyzwalających ekspresję i kreatywność dzieci i otwierająca je na komunikację z otoczeniem, proponuje uczenie się przez zabawę i dzięki zabawie, czyniąc jej przedmiotem role literatów, krytyków literackich, filmowych, teatralnych, dziennikarzy, organizatorów życia kulturalnego itp. Uczeń ma wchodzić w rolę i wychodzić z niej. Zabawa kształci wypowiadanie się.
oparta na naśladownictwie- naśladowanie literackich wzorów, analiza celowo wybranych przez nauczyciela tekstów literackich, badania ich konstrukcji, spójności, celowości form wypowiedzi, transformacji owych wzorów na własnych tekstach tworzonych z udziałem oryginalnej wyobraźni. Ćwiczenia te towarzyszące praktyce pisarskiej, dzięki skupieniu uwagi na technice tworzenia tekstów, uczy ich czytania, wyposaża ucznia w kompetencje czytelnicze.Służy rozwijaniu Świadomości literackiej.