Epidemiologia 

opisowa

- zmienność występowania 

chorób w czasie

 

(zmienność 

czasowa)

 

- 

zmienność występowania 

chorób w zależności od 

miejsca

Wykład 9

Zmienność występowania 

chorób w czasie 

(

zmienność 

czasowa

)

 

(1)

: 



czynnik czasu jest drugą (

po charakterystyce osób

), 

niezbędną kategorią zmiennych w opisie 
epidemiologicznym choroby



nasilenie zachorowań w krótkim czasie wynika 
zwykle z nagłego zetknięcia się populacji z 
drobnoustrojami lub związkami toksycznymi 
zawartymi w powietrzu, wodzie i pokarmach



dynamika zachorowań w czasie epidemii 
będzie słabsza, jeżeli czynnik szkodliwe były 
stopniowo i w małym nasileniu wprowadzane 
do środowiska 

Zmienność występowania 

chorób w czasie 

(

zmienność 

czasowa

)

 

(2)

:



obraz epidemii można również uzyskać w 
chorobach przewlekłych - jeżeli przyjmie się 
odpowiednio dłuższe jednostki czasu



opis zakaźnej choroby w czasie jest bardzo 
istotny przy formułowaniu hipotezy dotyczącej:

–

źródła infekcji

–

sposobu transmisji czynników infekcyjnych

–

identyfikacji podstawowej przyczyny choroby

Okres epidemiczny

 - to okres, w którym liczba 

przypadków nowych zachorowań przekracza wartości 
przewidziane dla danej grupy ludności

 

Zmienność występowania 

chorób w czasie 

(

zmienność 

czasowa

)

 

(3)

:



graficznie epidemię można zilustrować jako 
krzywą zapadalności, gdzie liczba przypadków 
choroby jest przedstawiona w zależności od 
przedziałów czasowych, w jakich pojawiają się 
objawy choroby 

(godziny/ dni/ tygodnie/ miesiące)



z krzywej epidemii można wyznaczyć okres 
ekspozycji chorych na czynniki 
chorobotwórcze



określenie czasu ekspozycji ułatwia 
identyfikację źródeł infekcji - 

nagły wzrost 

zachorowań, osiągający szczyt epidemii w ciągu jednego lub 
kilku dni, może wskazywać tzw. 

punktowe źródło infekcji

 

(np. zakażenie bakteryjne produktów spożywczych)

  

Zmienność występowania 

chorób w czasie 

(

zmienność 

czasowa

)

 

(4)

:



Zmiany długofalowe (

SEKULARNE

)

- pojawiają się w ciągu dłuższych okresów 
(zwykle dziesięcioleci)



Zmiany cykliczne (

WAHANIA SEZONOWE

)

- są charakterystyczne dla chorób 
zakaźnych, niezakaźnych, jak również 
niektórych zjawisk demograficznych 
(urodzenia/ małżeństwa) 

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

(1):

:



źródłem informacji o zmianach długofalowych są:



(z reguły) statystyki umieralności



(w mniejszym stopniu) statystyki chorobowości - jak dotąd 
dotyczą prawie wyłącznie chorób zakaźnych lub innych 
chorób podlegających obowiązkowi rejestracji



w ocenie zmian długookresowych ważne jest 
ustalenie, czy są one wynikiem różnic:



wykrywalności i rozpoznawaniu chorób, zgłaszaniu i 
rejestrowaniu zgonów



odbiciem rzeczywistych różnic zapadalności



przy interpretowaniu trendów długofalowych 
ważne:

–

jest branie pod uwagę przeobrażeń struktur 
społecznych

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

(2):

:

–

w ciągu krótkiego czasu zmieniają się zasady 
rozpoznań choroby i terminologia kliniczna 

(trudno jest jednoznaczne ocenić, w jakim 
stopniu zmiany częstości występowania chorób 
w skali czasu można przypisać lepszemu ich 
rozpoznawaniu)

 

=================================================================================

=======================

Postępowanie pomocne w ocenie wpływu zmian 
w diagnostyce klinicznej na trendy sekularne:

1) 

Porównanie trendów danej choroby z trendami 

innych chorób, mniej więcej w tym samym 
stopniu uzależnionych od rozwoju diagnostyki

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

(3):

:

Ad 1.

 

(np. porównanie częstości nowotworu płuc z 

nowotworami innych narządów wewnętrznych - rak płuc jest 
jedynym nowotworem złośliwym, którego występowanie 
wykazuje tak duży wzrost w tak krótkim czasie - przypuszcza 
się, że jest to różnica rzeczywista)

 

2)

 

Porównanie częstości rozpoznań sekcyjnych 

danej choroby dawniej i dziś

 (chodzi głównie o wyniki 

sekcyjne tych chorób, które z reguły nie prowadzą do zgonu 
[liczba ta jest często odnoszona do ogólnej liczby sekcji])

Zgony w chorobach o dużej śmiertelności 
można pośrednio traktować jako pośredni 
wskaźnik zapadalności

 

!!! Powyższe problemy sprawiają, że interpretacja 
hipotez etiologicznych może nastręczać trudności

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

(4):

:



zmiany występujące w stosunkowo krótkim 
czasie częściej bywają podstawą formułowania 
hipotez niż te, które pojawiają się stopniowo w 
ciągu dziesiątków lat



przy szybkich zmianach okoliczności, które 
doprowadziły do powstania gwałtownego wzrostu 
zachorowania można je łatwiej zidentyfikować 

======================================================================

===================

Długofalową zmienność chorób przewlekłych 

determinuje 

(A)

:

 

1)

 lepsza wykrywalność choroby przez służbę zdrowia

2)

 zwiększenie liczby osób korzystających z opieki 

zdrowotnej

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

ZMIANY DŁUGOFALOWE (sekularne) 

(5):

:

Długofalową zmienność chorób przewlekłych 

determinuje 

(B)

:

 

3)

 poprawa warunków sanitarno-epidemiologicznych 

środowiska lub pogorszenie się warunków 
środowiskowych

 

(zanieczyszczenie powietrza 

atmosferycznego, wody itp.)

4)

 polepszenie warunków społeczno-bytowych ludności

5)

 wykorzenienie chorób zakaźnych

6)

 poprawa opieki nad matką i dzieckiem

7)

 wzrost proporcji osób w podeszłym wieku

 

(starzenie 

się populacji)

8)

 stopień przystosowania populacji do zmieniających 

się warunków bytowych

ZMIANY CYKLICZNE (wahania 

ZMIANY CYKLICZNE (wahania 

sezonowe) 

sezonowe) 

(1):

:



sezonowa zmienność zachorowań jest cechą 
charakterystyczną chorób zakaźnych, 
niezakaźnych i zjawisk demograficznych 

(urodzenia/ małżeństwa)



sezonowość zachorowań może być efektem:
- cyklicznych wahań w świecie roślinnym lub 
zwierzęcym 

(np. wpływ pyłków kwiatowych na gorączkę 

sienną i dychawicę oskrzelową/ przenoszenie chorób przez 
owady - w zależności od cyklu ich reprodukcji, czy żywienia)

- aktywności zawodowej 

(ekspozycja na źródła 

infekcji)

- zwyczajów rekreacyjnych 

(ekspozycja na źródła 

infekcji)

ZMIANY CYKLICZNE (wahania 

ZMIANY CYKLICZNE (wahania 

sezonowe) 

sezonowe) 

(2):

:



zmienność zagrożeń chorobami 
występującymi we wczesnym okresie życia w 
zależności od pory urodzenia, może 
wskazywać na wpływ i rodzaj czynników 
środowiskowych działających:
- w okresie życia płodowego
- bezpośrednio po urodzeniu  

(np. związek pomiędzy wskaźnikiem inteligencji a porą 
urodzenia dzieci - uważa się, że dzieci urodzone w 
miesiącach letnich mają wyższy wskaźnik inteligencji niż 
urodzone w miesiącach zimowych - wysunięto 

hipotezę o roli 

bliżej nie określonych zaburzeń w żywieniu

 we wczesnym 

okresie ciąży)

 

Zmienność występowania 

chorób w zależności od 

miejsca 

(1)

:



analiza zmienności występowania chorób w 
zależności od miejsca (analiza geograficzna) 
może być bardzo pomocna przy formułowaniu 
hipotez dotyczących etiologii chorób 
zakaźnych i niezakaźnych

Przykład:

Analiza rozmieszczenia geograficznego wola endemicznego - 
jako efekt zidentyfikowania niedoboru jodu w niektórych 
rejonach świata



w analizie geograficznej rozmieszczenia 
chorób wykorzystuje się:

–

rutynowo zbierane dane pochodzące ze statystyk 

(zwykle)

–

wyniki badań specjalnych ludności  

Zmienność występowania 

chorób w zależności od 

miejsca 

(2)

:



użyteczność statystyk rutynowych ma 
ograniczoną wartość z uwagi na różnice w :

–

poziomie opieki medycznej (ewentualne)

–

wykrywalności chorób

–

porównywalności rozpoznań

–

zgłaszalności lub rejestracji zgonów w różnych 
miejscach



statystyki są ponadto ograniczone zwykle 
do:

–

chorób zakaźnych

–

przyczyn zgonów

Zmienność występowania 

chorób w zależności od 

miejsca 

(3)

:



dane pochodzą zazwyczaj z rejonów 
podziału administracyjnego, podczas gdy 
zakres oddziaływania czynników 
geograficznych nie pokrywa się z reguły z 
tymi granicami

============================================

==================

Mimo powyższych uwag w przypadku 

zaobserwowanych różnic (w rutynowo 

zbieranych danych) należy podjąć badania 

zmierzające do wyjaśnienia zróżnicowania 

rozmieszczenia choroby w terenie

 

Zmienność występowania chorób 

Zmienność występowania chorób 

pomiędzy krajami :

pomiędzy krajami :

W oparciu o statystyki międzynarodowe



szczególnie duże są różnice w występowaniu 
chorób zakaźnych pomiędzy 
poszczególnymi krajami



różnice pomiędzy poszczególnymi krajami w 
występowaniu chorób niezakaźnych są 
(zwykle/ 

ale

 

bywają bardzo wyraźne

) mniejsze 



główną zaletą statystyk międzynarodowych 

jest możliwość podziału poszczególnych 

krajów na te, które mają współczynniki 

wysokie/ przeciętne/ niskie 

(do oceny znaczenia 

tych różnic w kontekście hipotez etiologicznych niezbędne są  

badania pogłębione)

Zmienność występowania chorób 

Zmienność występowania chorób 

wewnątrz krajów

wewnątrz krajów 

(A)

:

W oparciu analizę statystyk w obrębie tego 

samego kraju

 



statystyki - jako źródło informacji o stanie 
zdrowia ludności w kontekście 
uwarunkowań środowiskowych

Przykład:



Stwierdzenie różnic między: północną/ południową/ 
wschodnią/ zachodnią częścią kraju może mieć duże 
znaczenie



Występowanie kilku rozrzuconych skupisk o wysokiej 
częstości zachorowania w obrębie jednego kraju 
wymaga innej interpretacji niż stwierdzenie wyższej 
częstości jakiegoś zjawiska tylko w jednym rejonie

Zmienność występowania chorób 

Zmienność występowania chorób 

wewnątrz krajów

wewnątrz krajów 

(B)

:



analiza zależności występowania chorób w 
określonych rejonach kraju nie zawsze opiera 
się na kryterium sąsiedztwa przestrzennego

Przykład:



Porównanie rejonów mających wysoki odsetek populacji 
rolniczej z dużym odsetkiem populacji miejskiej



szczególnym rodzajem porównań w obrębie 
jednego kraju jest występowanie chorób w 
zależności od stopnia urbanizacji 

MIASTO - 

WIEŚ

:

–

współczynniki zgonów są na ogół wyższe dla 
terenów miejskich niż wiejskich (dla ogółu 
zgonów/ dla poszczególnych przyczyn zgonów)  

Zmienność występowania chorób 

Zmienność występowania chorób 

wewnątrz krajów

wewnątrz krajów 

(C)

:

–

uderzającą różnicę w porównaniu terenów 
miejskich i wiejskich obserwuje się w takich 
schorzeniach jak:



choroby serca na tle miażdżycy naczyń wieńcowych



gruźlica



marskość wątroby



interpretacja różnic między wskaźnikami 
zdrowotnymi miasta i wsi jest pozornie łatwa, 
może wynikać z faktu, że:

–

ludzie mieszkający w miastach są średnio starsi 

(choroby i zgony występują częściej u osób starszych)

–

statystyki zgonów mogą zniekształcać wyniki 
zgonów szpitalnych 

(szpitale zlokalizowane są zwykle w 

miastach)



rozróżnienie miasto-wieś bywa niekiedy 
problematyczne:

–

rejony miejskie i wiejskie są w rzeczywistości 
mieszaniną centrów miejskich/ przedmieść/ 
miasteczek



ludzie w czasie swojego życia przemieszczają 
się z jednego miejsca do drugiego 



rejony zurbanizowane 

(w porównaniu do wiejskich)

 

mają większą gęstość zaludnienia 



ludzie mieszkający w miastach 

(w porównaniu do 

mieszkańców wsi):



odznaczają się wyższym wykształceniem



uprawiają różnorodne wyspecjalizowane zawody



prowadzą bardziej zróżnicowany styl życia



mają wyższe zarobki



w miastach występują:

–

większe zanieczyszczenie środowiska

–

problemy komunikacyjne

–

problemy społeczne

!!!

 Nie wiadomo, w jaki sposób czynniki te 

wpływają pojedynczo lub w kombinacji na 
zdrowie ludności

Możliwe przyczyny obserwowanych 

różnic MIASTO - WIEŚ 

(1)

1) 

różny sposób żywienia

2)

 niejednakowa gęstość zaludnienia

3)

 wyposażenie w instalacje sanitarne 

(wodociągi/ kanalizacja)

Możliwe przyczyny obserwowanych różnic 

MIASTO - WIEŚ 

(2)

4)

 różnice w strukturze populacyjnej

5)

 stopień zanieczyszczenia środowiska

6)

 migracja ludności do miasta (selekcja)

7)

 szybkie przeobrażenia cywilizacyjne

8)

 narażenie na czynnik środowiskowe 

(praca na powietrzu)

9)

 narażenie na działanie alergenów i 

substancji chemicznych stosowanych w 
rolnictwie

10)

 różnice w dostępności opieki zdrowotnej

Mapy punktowe

Mapy punktowe 

(A)

:



w epidemiologii chorób zakaźnych 
praktykuje się 

(od dawna)

 graficzne 

przedstawianie sytuacji zdrowotnych za 
pomocą map punktowych dla przypadków:

–

chorobowych

–

zgonów

Przykład (historyczny):



Stworzona przez J.Snowa w 1848 r. w czasie epidemii 
cholery mapa Londynu z miejscami zamieszkania osób 
chorych i lokalizacji studni, jako źródła zakażonej wody



mapy nie zawierają informacji o populacji 
narażonej (warunek niezbędny do 
właściwej interpretacji wyników)

Mapy punktowe

Mapy punktowe 

(B)

:



określone tereny na mapie mogą być 
wolne od zachorowań ponieważ:

–

są niezamieszkałe

–

są zamieszkałe w małym stopniu



sporządzenie mapy punktowej musi być 
zawsze pierwszym krokiem w badaniu 
ograniczonej terenowo epidemii



wnioski formułowane na tej podstawie 
zależą od tego czy:

–

narażona populacja jest rozmieszczona 
równomiernie na całym terenie

–

znana jest struktura populacji 

Mapy punktowe

Mapy punktowe 

(C)

:

!!! Jeżeli skupienie zachorowań jest bardzo 

duże, to znając liczebność populacji można 

obliczyć współczynniki dla tych rejonów

Dane świadczące o związku środowiska 

geograficznego z występowaniem chorób 

(1)

 :

  

1)

 występowanie wysokiej częstości choroby 

we wszystkich grupach ludności 
zamieszkującej dany teren

2)

 wśród podanych grup ludności 

zamieszkującej inne treny nie obserwuje się 
tak wysokiej częstości występowania 
choroby

Dane świadczące o związku środowiska 

geograficznego z występowaniem chorób 

(2)

 :

3) 

grupy osób zdrowych przybywających na dany 

teren z innych rejonów chorują podobnie jak 
ludność autochtoniczna

4)

 w grupie osób, które opuściły dany teren, 

obserwuje się zmniejszenie zachorowalności

5)

 zwierzęta znajdujące się na danym terenie 

również chorują częściej niż na innych terenach

================================================

==============



najlepiej poznanymi cechami miejsca, od 

których uzależnione jest występowanie chorób 

są klimat i środowisko ekologiczne 

(determinowane przez świat roślin i zwierząt)

Warunki klimatyczne mogą:



sprzyjać utrzymywaniu się przy życiu 
pasożytów poza ustrojem ludzkim



warunkować rozwój przenosicieli (komarów/ 
kleszczy)



warunkować rozwój zwierząt , będących:

–

żywicielami poszczególnych stadiów rozwojowych 
pasożytów

–

źródłem infekcji

–

rezerwuarem infekcji (wścieklizna/ grypa)



środowisko roślinne 

(poza oddziaływaniem na świat 

zwierząt)

 może odgrywać bezpośrednią rolę w 

powstawaniu choroby (np. zatrucia 
sporyszem) 

Składniki chemiczne środowiska 

geograficznego:



wykazują się różnorodnością, w różnych 
rejonach geograficznych (woda pitna/ 
powietrze)

Przykład:



Występowanie wola endemicznego w rejonach z niedoborami 
jodu



Fluoroza zębów związana z nadwyżką fluoru w wodzie pitnej



Wdychanie szkodliwych zanieczyszczeń chemicznych powietrza 
atmosferycznego występujących na niektórych terenach



wiadomo, że czynniki środowiska fizycznego 
determinują częstość występowania chorób - są 
to:

–

temperatura

–

wysokość nad poziomem morza 

Miejsce w sensie geograficznym:



środowisko społeczne 

(charakterystyczne dla 

poszczególnych rejonów)

 wywiera wpływ na skład 

biologiczny i chemiczno-fizyczny środowiska 
przyrodniczego



środowisko społeczne wyznacza:

–

rodzaj i jakość gatunków zwierząt i roślin

–

częstość i różnorodność kontaktów międzyludzkich

–

obecność źródeł i nośników informacji

–

stopień i rodzaj fizycznych oraz chemicznych 

zanieczyszczeń w powietrzu i w wodzie



warunki społeczne wyznaczają:

–

sposób odżywiania

–

standard mieszkań

–

warunki higieniczno-sanitarne rejonu

Migracja populacyjna w 

analizach geograficznych :



badania populacji migrantów powinny 
dostarczać odpowiednich metod do:

–

rozróżnienia modeli chorób związanych z 

określonymi miejscami

od tych, które są:

–

związane z cechami osób zamieszkujących te miejsca 

 

Przykłady:



Badania nad populacją, która migrowała z Japonii do USA - 

wykazuje 5x wyższą częstość występowania raka żołądka w 

Japonii niż w USA, a prawie odwrotną w przypadku raka jelit - 

CZY różnice takie są spowodowane różnicami między 

środowiskiem amerykańskim i japońskim/ sposobem życia/ 

różnicami genetycznymi

 ?



Współczynniki u migrantów japońskich w następnych 

generacjach są analogiczne jak u Amerykanów