Odmiana zaimków
rodzajowych
sg. twardotematowe miękkotematowe
masc. neutr. masc. neutra
N.sg. *-ъ: ów, ten, on; *-o owo, to, ono *-ь: nasz, mój *-e: nasze, moje
G. *-ogo: owogo > owego, tego, onego (czasu) *-ego: naszego, mojego, jego
D. *-omu: ovomu > owemu, temu, onemu *-emu: naszemu, mojemu, jemu
Acc. *-ъ: ów, ten, on *-o: owo, to, ono *-ь: nasz, mój *-e: nasze, moje
I. *-ěmь: tym, owym, onym *-imь: naszym, moim, stpol. im > nim < *kъn jimь
L *-omь: stpol. w tem > tym, owym, onym *-emь: w naszem, w jem > od XV w. (z I. odm. palatalnej) naszym, w nim
Uwagi: N.sg. *tъ, *jь zostaje rozszerzony o -nъ: *tъnъ> ten, *jьnъ > jen ta druga wychodzi z użycia w XVI w.
G.sg. archaiczny togo tylko w kazaniach świętokrzyskich. Ugogólnia się końc. miękkotematowa tak samo w D.sg.
Acc.sg. zań, weń miękkotem. pochodzą z *vъn+jь (kъn-, sъn-)
Jeśli Acc. odnosił się do mężczyzny w tej funkcji występuje G.sg.: tego poniża a onego powysza; gdy pwam w boga mojego;
I.sg. Uogólnia się końc. miękkotematowa -im ||-ym: moim > mym, onym, (j)im > nim (: *jь).
L.sg. -em (miękkotem.) w samem, w żadnem, w jem, na naszem zastępowana jest od drugiej połowy XV w. -im||-ym.
sg. femininum
twardotematowe miękkotematowe
N.sg. -a: owa, ta, ona nasza, moja
G. -ojě: twoje, onoje, owoje -ejě: našejě, mojejě, jejě
D. -oji: ovoji, toji, moji -eji: našeji, mojeji, jeji
Acc. -Q: owQ, tQ, onQ > owę, tę, onę naszę, mojeję > moję, ję
I.sg. -ojQ: ovojQ > ową, tą, oną -ejQ: našejQ > naszą, moją, (ń)ją
L.sg. -oji: ovoji, toji, onoji > owej, tej -eji: naszej(i), mojej, jej
G.sg. -ojě, -ejě (scs. -oję) ściąłgają się na -ē (pochylone): one mowy, z te powieści, żadne sprawy, sláwy twé, z swe głowy (XIV-XVI w.). Obok tych form pojawia się -ej z D.sg. nieprawdy mojej, dziewki twojej, męki swojej. Jeszcze w XVI w. -ē > -i||-y : z takowy powieści, połowa flotty ony zginęła.
D. i L. sg. przybierają końcówkę -ej: naszej duszy, bydlić będę w niej, w tej trójcy. Czasami trafia się tu -ē z G.sg.: anjoł jest ci się je ukazał, ucieczmy się k nie. Też w L.sg.: w oné stajni, po śmierci twoje.
Acc.sg. ma krótkie *Q > -ę: jedzinaczkę moję, drogę swoję, chudobę naszę, głowę moję. Dopiero w połowie XIX w. uogólnia się -ą pod wpływem Acc.sg. przymiotników odmiany złożonej: dobrQ+jQ > dobrą : swoją.
I.sg. ma -ą ze ściągnięcia: czarty ją (tzn. wodą) odganiając dziś nią.
Liczba mnoga:
twardotematowe miękkotematowe
sg. M.V.masc. -i owi, ti > ci, oni -i naši > nasi, moji
fem. -y ovy, ty, ony -ě (*-ę) našě mojě
neut. -a ova, ta, ona -a nasza, moja
G.sg. -ěxъ: ověxъ > owych -ixъ našixъ > naszych, moich, jich
D.sg. -ěmъ: ověmъ > owym -imъ našimъ > naszym
Acc.sg. masc. -y: ovy, ty, ony -ě (ę) našě, mojě, jě
fem. -y - “ - -ě - „ -
neut. -a: ova, ta, ona -a nasza, moja, ja
I.sg. -ěmi: ověmi > owymi (z miękkotem.) -imi našimi > naszymi, mojimi, jimi
L.sg. -ěxъ: ověxъ > owych -ixъ našichъ > naszych, moich, ich
Mianownik l.m. utrzymuje końc. -i||-y w zakresie rzeczowników męskoosobowych: oćcowie naszy, kapłani twoi, wszytcy rzeką. Dawniej też do XVII w. dla męsko-żywotnych: niektórzy ptacy, wszytcy ptacy.
Z czasem wchodzi tu końcówka -e z Acc. (Biernika) te domy, owe sady, one dni lub w rodz. żeńskim -e < *-ě: nogi moje, ścieżki twoje.
W neutrum końc. -a trafia się tylko w średniowiecznych tekstach: a są ta ista słowa, lata moja, książęta wasza. Wchodzi tu końc. -y: ony drzewa, wszytki źwierzęta. Zaś dla miękkotematowych końc. -e: moje starania jak nasze dusze.
Genetivus trwa do dziś: od tych, co mnie gonią, jarzmo jich, drog moich.
Dativus pl. ma uogólnione -im||-ym: posłał jim, wrogom moim, przeciwko tym.
Acc.pl. -e < *-ě utrzymuje się do dziś: zbawiony uczynisz je, czyny moje. W zakresie twardotematowych dawne -y jest wypierane: ty wszytki `te wszystkie' i ustępuje w XVII w. końc. -e. W neutrach -a też ustępuje: słuszał jeś wszytka słowa, bogactwa swoja. Od XVI w. szerzy się -e.
Instrumentalis pl. -imi, -ymi : tymi słowy, miedzy przyjacioły mojimi, grzechy naszymi.
Od XVI w. wchodzi -emi ale z obniżenia i/y przed m: témi káráktermi, obyczajmi swemi < *svojimi; niektoremi uczonymi, inemi niebezpieczeństwy itd. W XIX w. sztucznie wprowadzono podział na męskoosobowe: tymi chłopcami ale temi psami, robotnicami, książkami, dziećmi. Ostatnie reformy ortografii zostawiają tylko końcówki -ymi/-imi.
ślady liczby podwójnej
W XV-XVI w. te formy wychodzą z użycia:
N., Acc. dualis masc. miał -a: pręt twoj i dębiec twoj ta jesta mnie ucieszyła; Jozef z Maryją jesta ona była przyszła, dwa syny twa moja będzieta, sama dwa krola biłasta się.
Femin. i neutr. twardotematowych miało -e < *-ě: za cie (tě)dwieście grzywien. Miękkotematowe miały -i: widziele oczy moi, oczy moi mdlesta byle.
G.L. dualis miał dla wszystkich rodzajów -u: cień skrzydłu twoju, działo rąku naszu, w oczu naszu.
D.I. dualis miał -ima/-yma: dam sen oczyma moima, rzekł swyma żonama, uszyma naszyma słyszeli jesmy.
Odmiana zaimków jednorodzajowych
kto, nikt(o)
Zachowały się tu stare formy przypadków z wyjątkiem Loctaivu (Miejscownika), który początkowo brzmiał: przetoż je nam chwalić słusza, w kiem (< *cě2mь) jeść koli dobra dusza `przecież słusznie należy je chwalić, w kim jest jakaś dobra dusza' XV w. Wpływ kim (*komь > *kojimь kontaminacja z odmianą palatalną *čimь).
co, nic(o)
Zmianie w uległ tylko N.sg. *čьto zastąpiony jedną z form G.sg. *čьso > stpol. czso > co. Inna forma G.sg. pełni nadal tę funkcję: *čьsogo > czego (ze zmianą *čs > č i wymianą *o na e po dawnym palatalnym č).
Stary Locativus sg. czem < *čemь zostaje wyparty w XIX wieku przez Instrumentalis czym < *čimь.
Dawny N.Acc. nie rozszerzony cząstką -to występuje w formach złączonych z przyimkami: przecz `przez co', zacz `kto?', w ni-we-cz.
Odmiana zaimków osobowych i zwrotnego
N.sg. ja < *azъ ty - my wy
G. mnie < *mene,*mьne ciebie < *tebe siebie < *sebe nas < *nasъ was < *vasъ
D. mnie, mi < *mьně tobie, ci < *tebě sobie, se < *sebě, si nam < namъ wam
Acc. mnie < *mene, mę ciebie, cię <*tę siebie się nas was
I. mną < *mъnojQ tobą sobą nami wami
L. mnie < *mьně tobie < *tebě sobie nas was
Forma az wystąpiła tylko raz ale jaz modlił jeśm się. W innych paradygmatach występują zaimki ze zmianą *e na o.
,
1