Akcent (łac. accentus - nacisk, akcent oraz ad cantus - przy śpiewaniu - tłumaczenie greckiego terminu prosoidia - pieśń z akompaniamentem muzyki; modulacja głosu) - wyróżnienie przez energiczniejszą, intensywniejszą, nieco głośniejszą artykulację (wymówienie) niektórych sylab w wyrazie (akcent wyrazowy), albo niektórych wyrazów czy ich połączenia w zdaniu (akcent zdaniowy).
Typy akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:
- dynamiczny (ekspiracyjny, tzw. przycisku) - większa energia artykulacyjna i intensywność, z jaką wymawiany jest samogłoskowy ośrodek, przykład: język polski kiedyś.
- akcent toniczny (melodyczny) - podwyższenie tonu samogłoskowego, który stanowi ośrodek sylaby, przykład: język chiński,
- akcent iloczasowy - sylaba wyróżniana jest poprzez dłuższe wymawianie jej samogłoskowego ośrodka, przykład: język nowogrecki,
Akcent dynamiczny nadaje językowi cechę rytmiczności, natomiast akcent toniczny jest podstawą melodyjności języka.
Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego. Współcześnie akcent polski jest kombinacją wszystkich trzech.
We współczesnej polszczyźnie nie służy on rozróżnianiu znaczeń wyrazów, nie jest więc cechą odróżniającą. Funkcjonalnie jest jednak najistotniejszą polską cechą konfiguracyjną. Można więc wykorzystać go do sygnalizowania rozczłonkowania tekstu na elementy składowe, np. grupy syntaktyczne, wyrazy.
Akcent, czyli wyróżnienie jakiegoś wyrażenia językowego, ze względu na typ eksponowanej jednostki można podzielić na:
akcent wyrazowy (gramatyczny) - wyróżnienie sylaby
akcent zdaniowy - wyróżnienie wyrazów lub grup syntaktycznych
Akcent wyrazowy może być:
stały pod względem fonetycznym - pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:
oksytoniczny - na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim),
paroksytoniczny - na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim i włoskim),
proparoksytoniczny - na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim),
inicjalny - na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej)
może też padać na drugą sylabę wyrazu, a w języku winnebago - na trzecią
albo swobodny - w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim).
nieruchomy - pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;
albo ruchomy - w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.
Oprócz wyrazów samodzielnych akcentowo (wyrazów ortotonicznych) istnieją w języku polskim także wyrazy atoniczne, pozbawione akcentu, zwane klitykami.
Oksytonicznie akcentowane są:
zapożyczenia z języka francuskiego
atelier
jury
menu
Paris
skrótowce literowe
PKS - pe-ka-es
PKP - pe-ka-pe
UMK - u-em-ka
UJ - u-jot
wyrażenia z formantami arcy-, eks-, -wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych
wicemistrz, ale wicedyrektor
eksmąż, ale eksbokser
realizacje ekspresywne, takie jak akurat
rozkazy typu baczność! na lewo patrz!
Akcent proparoksytoniczny
zapożyczenia z języka łacińskiego z formantem -ika, -yka w mianowniku oraz w tych formach fleksyjnych, które mają równą mu liczbę sylab
botanika, botanice, ale botanikami
polityka, polityce, politykami
liczebniki złożone typu (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
osiemset
czterysta
dziewięćset
formy liczby mnogiej czasowników w czasie przeszłym (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
zrobiliście
pojechaliście
formy liczby pojedynczej trybu przypuszczającego (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
zrobiłby
pojechałaby
akcentowane tak też są niektóre wyrazy, których taki akcent jest indywidualną cechą gramatyczną
ryzyko
uniwersytet
w ogóle
W formach liczby mnogiej trybu przypuszczającego obserwować można przesunięcie akcentu aż na czwartą sylabę od końca:
pojechalibyście
zrobilibyśmy
W normie potocznej akcentowanie paroksytoniczne zamiast proparoksytonicznego w punktach 1, 3 i 4 jest dopuszczalne.
W akcencie wyrazowym wyróżniamy kilka typów ze względu na akcentowaną sylabę. W części języków (np. polskim, francuskim) akcent jest stały, tj. pada zawsze na tę samą sylabę. W innych językach (np. rosyjskim, angielskim) akcent jest swobodny, czyli niezwiązany z żadną kolejną sylabą w wyrazach.
Obok akcentu wyrazowego wyróżniamy również tzw. akcent logiczny (zdaniowy) - wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.
Akcent zdaniowy - polega na dodatkowym wzmocnieniu jednej z sylab w wypowiedzi. W polszczyźnie pada najczęściej na przedostatnią sylabę wypowiedzenia. Jest to położenie neutralne.
Przesunięcie akcentu zdaniowego na inną sylabę wiąże się z funkcjonalnym nacechowaniem (zaznaczeniem ważności). Pozostaje to w ścisłym związku z podziałem na temat (to, o czym się mówi) i remat (to, co nowego o temacie komunikuje nadawca).
Podziału tego dokonuje mówiący - od jego woli zależy, którą część wypowiadanego przez siebie zdania zaakcentuje logicznie (zrematyzuje).
Wykładnikami takiego akcentowania logicznego mogą być:
szyk- kolejność występowania poszczególnych wyrazów
wprowadzenie leksykalnych rematyzatorów : to, przecież, tylko
intonacja
Marta lubi te żelki.
To Marta lubi te żelki.
Te żelki lubi Marta.
Akcent zdaniowy (logiczny) polegający na wyróżnieniu głosem jakiegoś wyrazu dla podkreślenia jego znaczenia lub barwy uczuciowej, ma najczęściej charakter toniczny, bowiem cechuje go podniesienie wysokości tonu.
W akcencie zdaniowym podkreślamy jakiś wyraz w zdaniu przez mocniejszą artykulację jednej z jego sylab (tej, która w danym języku jest akcentowana). Zmiana akcentu zdaniowego powoduje zmianę znaczenia, np. akcent na różne wyrazy w zdaniu: Anka kupi jutro samochód. Anka (to właśnie ona, nie ktoś inny) kupi (już nie będzie jeździć moim, bo kupi) jutro(nie dzisiaj, dzisiaj nie zdążyła) samochód (właśnie samochód, nie buty).
Szczególnie widoczne jest to w zdaniach pytających i wykrzyknikowych
W języku polskim mamy szereg wyrazów, które nie mają samodzielnego akcentu. Noszą one nazwy enklityk, jeżeli łącza się z wyrazami poprzedzającymi je lub proklityk, jeżeli związują swe brzmienie z następującymi po sobie.
Do enklityk należą:
- jednosylabowe zaimki: mi, ci, cię; go, ją, ję...
- ruchome cząstki charakterystyczne dla czasowników w trybie przypuszczającym: -bym, byś, -by, -byśmy,
- wyrazy -kroć, -set,
- partykuły no, -że, -li, bądź
Do proklityk należą:
- przyimki
- partykuła przecząca nie
Ćwiczenie 1:
Ćwiczenia akcentu. Samogłoska w sylabie akcentowanej jest napisana pogrubioną czcionką. Akcent przypada jak zauważymy na drugą, trzecią, czwartą, bądź piątą sylabę od końca wyrazu.
Siedzieli - siedzieliśmy - siedzielibyście
- siedzieliście - siedzielibyście
- siedzieliby
Chodziły - chodziłyśmy - chodziłybyśmy
- chodziłyście - chodziłybyście
- chodziłby
Pracowali - pracowaliśmy - pracowalibyśmy
- pracowaliście - pracowalibyście
- pracowaliby
Staranowali - staranowaliśmy - staranowalibyśmy
- staranowaliście - staranowalibyście
- staranowaliby
Byli - byliśmy - bylibyśmy
- byliście - byliby
- byłyśmy - byłybyśmy
- byłyście - byłybyście
- byłyby
Pokłóciły się - pokłóciłyśmy się - pokłóciłybyśmy się
- pokłóciłyście się - pokłóciłybyście się
- pokłóciłyby się
Podskoczyli - A oni podskoczyliby z radości
- A one wyskoczyłyby przez okno
- A my zeskoczylibyśmy z parapetu
- A wy naskoczyliście na niego
- A wy nie przeskoczylibyście przez płot
- Przecież uskoczyliśmy w bok
Ćwiczenie 2:
Afryka etyka optyka akustyka Ameryka
Estetyka erotyka fizyka Korsyka
Logika fabryka psychika technika
Bazylika klasyka genetyka tematyka
Gramatyka arytmetyka politechnika polonistyka kosmonautyka
Lingwistyka energetyka dialektyka stofika
Dydaktyka batalistyka akrobatyka wokalistka
Ćwiczenie 3:
„Ukłon” Peter Kral
Więc dobrze, skrzesaliście ogień, wygrzebaliście kartofle i węgiel,
Wynaleźliście wiosło i koło, zbiliście sanie malowane,
Ulepiliście Dnieprostroj, zwabiliście wieloryby pod sam dom,
Wypaliliście cegły, skleciliście druty,
Dzielnie zrodziliście telefon, podłączyliście go do uszu,
Zagłodziliście mamuty, upaśliście lokomotywy,
Pozamiataliście, wykarczowaliście, oznakowaliście i pokroiliście,
Ponumerowaliście i policzyliście,
Ogrodziliście,
Wysypaliście DDT i skropiliście święconą wodą,
Pomalowaliście murzynów i kanarki, wyszorowaliście prosięta,
Pitrasiliście po nocach margarynę, na mrozie ganialiście krwinki,
Zostawiliście buty na biegunie, a nogę pod senatem,
Cierpieliście za hydranty i płonęliście za O kreskowane,
Dzięki, jesteście zuchy.
Uszyliście kalesony, rękawice letnie i zimowe
Dresy
Naostrzyliście widelce i brzytwy, pobieliliście więzienie na Pankracu,
Wyprodukowaliście perfumy z nafty i mydło z Żydów,
Udały wam się sztuczne płuca i gipsowe gówna, odkryliście Amerykę i wyzwoliliście Chrudim, chwyciliście za gardło
Kronsztad,
Zaszyliście rozprutych i podkuliliście kulawych,
Rozdaliście serwetki i wykałaczki,
Nie obijaliście się, dzięki.