ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA RZECZOWNIKÓW
1. PARAFRAZA SŁOWOTWÓRCZA - opis wyjaśniający znaczenie wyrazu pochodnego (derywatu), zawierający wyraz podstawowy
np. domek `mały dom'
szklarz `ten, kto szkli'
wymysł `coś, co zostało wymyślone'
2. WYRAZ/Y MOTYWUJĄCY/E - wyraz, od którego został utworzony dany wyraz pochodny
np. domek dom
glebogryzarka gleba, gryźć
wymysł wymyślić
3. TEMAT SŁOWOTWÓRCZY - część wyrazu podstawowego, od której został utworzony wyraz pochodny; tzw. rdzeń; zazwyczaj nie uczestniczy w odmianie
np. domek dom-
spadek spad-
kpiarz kp'-
skok skok
UWAGA! Temat SUPLETYWNY - np. rok lata, człowiek ludzie
4. FORMANT - element odróżniający wyraz pochodny od wyrazu podstawowego; słowotwórcza część wyrazu dodana do jego rdzenia
Typy formantów:
AFIKSY:
- PREFIKS (przedrostek) np. W-bić WICE - prezydent PRZY-chodzić
- SUFIKS (przyrostek) np. dom-EK pan-ICZ
- INTERFIKS (wrostek) np. brunatn-O-szary
- POSTFIKS np. uczyć uczyć SIĘ
- F. PARADYGMATYCZNY - paradygmat - zbiór końcówek fleksyjnych wyrazu
np. służąc-Y służąc-A
- F. PROZODYCZNY - przesunięcie akcentów; występuje w złożeniach
np. dobranoc dobra noc
1 zestrój 2 zestroje
5. WSPÓŁFORMANTY
np. mleCZarz mleKo k:cz (k:č)
komiNIarz komin n:ń
6.
1) TYP DERYWACJI ZE WZGLĘDU NA FUNKCJĘ FORMANTU:
- FUNKCJA STRUKTURALNA - formant tworzy nowe słowo
TAUTOLOGIA - znaczy to samo
np. powrócić/wrócić siąść/usiąść
- FUNKCJA SYNTAKTYCZNA - zmiana właściwości składniowych wyrazu (widoczne w różnicy części mowy)
TRANSPOZYCJA - przesuniecie jednej części mowy do drugiej, bez zmiany znaczenia
np. pisanie - rzeczownik, czasownik
- FUNKCJA SEMANTYCZNA JAKOŚCIOWA - zmieniają się uboczne cechy, zasadnicze znaczenie bazy pozostaje, zmienia się jego część dodatkowa
MODYFIKACJA
np. domek dom
- FUNKCJA SEMANTYCZNA PRZEDMIOTOWA - derywat oznacza zupełnie inny obiekt niż ten, który oznacza baza
MUTACJA
np. rybak ryba
2) FORMALNY TYP ZŁOŻENIA - wyznacza się za pomocą wzajemnego stosunku członów złożenia:
- ZŁOŻENIE WSPÓŁRZĘDNE - człony nie określają się nawzajem
np.cudzoziemiec, noworodek, korkociąg
- ZŁOŻENIE NADRZĘDNO-PODRZĘDNE - jeden z członów określa drugi
np. żelazobeton (czyli: żelazo i beton), chlorowodór (czyli: chlor i wodór)
7.
1) KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA:
- TRANSPOZYCJA:
rzeczownikowe nazwy czynności; rzeczowniki odczasownikowe
`to, że się…' `to, że ktoś…' np. pisanie, widzenie, bicie, ścinka
-anie, -enie, -cie, -ka, -Ø (f. paradygmatyczny: bieg `to, że ktoś biegnie')
rzeczownikowe nazwy cech
`to, że ktoś/coś jest…' np. zieloność `to, że coś jest zielone' -ość (uparte upartość)
- MODYFIKACJA:
zdrobnienia - nazwy przedmiotów małych
np. kotek kot, stolik stół -ek, -ik
zgrubienia - nazwy przedmiotów dużych, większych niż normalne
np. kocisko kot, domisko dom, paluch palec -isko, -uch
nazwy ekspresywne - wyrażają emocje nadawcy, nie informują wprost, czy coś jest małe czy duże
np. córeczka (niezależnie od wieku)
nazwy istot młodych
np. kocięta/kocię/kociątko, orlęta/orlątko, Murzyniątko
nazwy żeńskie - nazwy kobiet wykonujących jakiś zawód
np. reżyserka reżyser (zmiana sufiksalna -erka)
reżyser reżyser (zmiana paradygmatyczna)
- MUTACJA - uogólnienie tego, co formant wnosi nowego do znaczenia:
wykonawca czynności
`ten, kto (coś robi)' np. spawacz `ten, kto spawa'
obiekt czynności - ten, kto podlega jakiejś czynności
`ten, kogo się…'
środek czynności - narzędzie, przedmiot służący do wykonania jakiejś czynności
-idło, -ło, -aczka, -ak np. pisak, imadło
wytwór czynności
`to, co jest wynikiem…' np. obierki, spaliny, rysunek
nazwy miejsc
`miejsce, w którym (coś robi)…'
-alnia, -arnia, -at, -isko np. lotnisko, pralnia, rezerwat
nazwy mieszkańców
-czyk, -anin np. Australijczyk, Amerykanin
nazwy posiadaczy
`ten, kto ma (coś)…' np. sklepikarz, działkowicz
nazwy amatorów/miłośników
-arz np. herbaciarz, kobieciarz
nazwy zwolenników idei
-ista np. ateista, marksista
nazwy nosicieli cech; odrzeczownikowe
np. cechy wyglądu: brodacz, okularnik, piegus cechy charakteru: egoista, altruista
nazwy uczestników zdarzeń
`ten, kto uczestniczy w…' -owicz np. balowicz, wczasowicz, kongresowicz
nazwy elementów zbiorów
np. sekciarz `człowiek należący do sekty'
słomka (to pojedynczy element, który tworzy słomę)
nazwy zbiorowe - baza określa członka
-wie, -iwie, -stwo, -eria, -icja np. igliwie, nauczycielstwo, magnateria, generalicja
nazwy genetyczne
`coś, co pochodzi z…' np. konina, sarnina
nazwy osób znajdujących się w relacji pokrewieństwa (dzieci, córki itp.)
-owa, -ówna, -ak np. doktorowa, Nowakówna, Wałęsiak
2) SEMANTYCZNY TYP ZŁOŻENIA:
- ZŁOŻENIA EGZOCENTRYCZNE - żaden z członów nie jest nadrzędny, przychodzi z zewnątrz
np. cudzoziemiec `ten, kto przybył z cudzej ziemi'
- ZŁOŻENIA ENDOCENTRYCZNE - jeden z członów jest nadrzędny względem drugiego
np. oczodół `dół, w którym jest oko'
Warto dodać, że zazwyczaj, jeżeli formalny typ złożenia jest złożeniem współrzędnym, to semantyczny typ złożenia będzie złożeniem egzocentrycznym.
Jeżeli natomiast formalny typ złożenia jest złożeniem nadrzędno-podrzędnym, wtedy semantyczny typ złożenia będzie złożeniem endocentrycznym.
Zatem:
współrzędne egzocentryczne
nadrzędno-podrzędne endocentryczne
1