Derywacja (językoznawstwo)
Z Wikipedii
Zobacz hasło afiksacja w Wikisłowniku
Derywacja w językoznawstwie to proces słowotwórczy polegający na tworzeniu wyrazów pochodnych poprzez dodawanie do podstawy słowotwórczej sufiksów i prefiksów. Określana jest niejednokrotnie jako afiksacja lub derywacja dodatnia, w opozycji do derywacji wstecznej, polegającej na odrzucaniu od wyrazu afiksu.
Spis treści [ukryj] |
Typy formantów afiksalnych:
Afiksy to morfemy słowotwórcze występujące:
przed rdzeniem (prefiksy, przedrostki),
po rdzeniu (sufiksy, przyrostki),
po końcówkach fleksyjnych z ruchomością lub bez ruchomości (postfiksy) np. Posunąć się, się posunąć ← ruchomość,
między składnikami wyrazu złożonego (interfiksy), np. żywopłot.
Wśród formantów afiksalnych wyróżniamy łączenia, np. prefiksalno-sufiksalne, interfiksalno-sufiksalne, prefiksalno-postfiksalne.
Gdy różnica między derywatem a podstawą polega na odrębności paradygmatu fleksyjnego, brak jest natomiast jakichkolwiek afiksalnych wykładników derywacji, a także ucięć. Musi nastąpić zmiana części mowy.
Formantem paradygmatycznym może być:
zmiana paradygmatu przenosząca wyraz z jednej części mowy do innej, np. biel|Ø od biały,
zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy, ale polegająca na przeniesieniu rzeczowników z deklinacji męskiej do żeńskiej, żeńskiej do męskiej, męskiej do nijakiej, z liczby pojedynczej do mnogiej,
formant paradygmatyczny występuje przy przeniesieniu do klasy rzeczowników, bądź przymiotników, wyrażeń syntaktycznych (inaczej przyimkowych, czyli połączeń czasownika z przyimkiem), np. przed szkołą → przedszkole,
derywaty utworzone z połączeń formantów afiksalnych i paradygmatycznych, np. prefiksalno-paradygmatyczne, np. Antypolski → Polska, itd.
Jedyny element różniący derywat od podstawy to oboczność tematowa. Oboczności mogą być:
jakościowe, np. a → e, n → r,
lub ilościowe (derywacja ujemna):
wewnątrztematowe, np. Dwójka → dwója k:Ø,
ucięcia, np. Spec od specjalista.
Przemieszanie różnych derywacji, np. paradygmatyczno-alternacyjne, np. tatar ← mięso tatarowe
TYP SŁOWOTWÓRCZY - klasa, grupa wyrazów o tym samym znaczeniu strukturalnym, utworzona za pomocą tego samego sufiksu np.okarżyciel,donosiciel-t1.; wybawca,mówca-t2;śpiewak,pływak-t3.
KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA- kategoria wyrazów o tym samym schemacie znaczeniowym, ale utworzona za pomocą różnych sufiksów kat.słowot.=t1+t2+..+tn
WARTOŚĆ KATEGORIALNA-to ten, który wykonuje daną czynność (znaczenie struktur.,temat znaczeniowy)
DERYWATY TRANSPOZYCYJNY-mamy zmianę części mowy, nie ma zmiany znaczenia, nie można określić stosunku członu określanego, członu określającego np. czytać -czytanie
DERYWATY MUTACYJNE-jest zmiana części mowy, jest zmiana znaczenia, format jest członem określanym, np. biegacz-bieg
DERYWATY MODYFIKACYJNE- brak zmiany części mowy, znaczenie ulega jedynie modyfikacji, formant jest członem określającym np. dom-domek
-biało-czerwony- der.afiksalna,interfiks”o”
-zaciek- der.paradygmaty., prefiks „za”
-zgrzewarka- der.afiksalna, sufiks „arka”
-nadgorliwy- der.afiksalna, prefiks „nad”
-chory- der.syntaktyczna,
-wypiek- der.paradygmat.; wypiekać; c:k
-woźna- der.paradygmat., formantem jest zmiana rodzaju
-plotkarka- der.afiksalna, sufiks „ka”
-podnóżek- der. afiksalna, sufiks „ek”
-przypływ- prefiks”przy”
-zmartwychwstać- der.paradygmat., sufiks „ać”
-odlew- der.paradygmat., prefiks „od”
-szalony-sufiks „ony”
-biegły- der.syntaktyczna, od biegać-zmiana części mowy,funkcji w zdaniu
-arcyzabawny- der.afiksalna z prefiksem”arcy”
-uspokoić się- der.afiksalna z postfiksem „się”
-przecinak- der.afiksalna z sufiksem „ak”
-wiarygodny- der.paradygmat.zmienia się miejsce padania akcentu
-komarzysko- komar o/, der. afiksalna, sufiks „ysko”, alternacja r:rz
-opanować się- der. afiksalna, postfiks „się”
-donośnie- der.paradygmat.,alternacja n:ń
Derywat jest to jednostka złożona, o dwudzielnej budowie formalnej. Część zwana tematem słowotwórczym pokrywa się z wyrazem-bazą; pozostała część, czyli formant (formatyw), decyduje o różnicy między bazą a derywatem i sprawia, że derywat staje się strukturą.
Derywat, wyraz motywowany, złożony z podstawy słowotwórczej i formantu słowotwórczego; wyraz pochodny, np.: domowy od dom, przedszkole od przed szkołą, przebieg od przebiegać.
Derywaty to pochodne rezyduów. Językowa osłona rezydentów, która ma nadawać działaniom jednostek pozory racjonalności. Derywaty to np. idee, ideologie, religie.
Derywaty dzielimy na:
- transpozycyjne - w stosunku do swoich podstaw mają zmienioną tylko funkcję składniową, a ich znaczenie pozostaje bez zmian, np. “bieganie” to to samo co “biegać”, ale pierwsze to rzeczownik, a drugie to czasownik
- mutacyjne - nowe nazwy desygnatów mają zmienioną funkcję semantyczną w stosunku do swoich podstaw, np. książka → księgarnia
- modyfikacyjne - te same desygnaty co w podstawach. Wniesiona jest tylko pewna modyfikacja znaczenia, np. dom → domek
Wyszukiwarka