GŁOSKA- najmniejszy dający się wyodrębnić odcinek strumienia mowy, realizowany przy określonym stałym układzie narządów mowy. Poszczególne g. wyznaczane są przez właściwe im zespoły cech artykulacyjnych i akustycznych, na które składają się stałe i powszechne cechy fonologiczne oraz cechy jednostkowe i zmienne, związane z konkretna artykulacją.

FRAZA FONETYCZNA

Realizacja wyrazów:

• nagłos - początek wyrazu

• śródgłos - środek wyrazu

• wygłos - koniec wyrazu

• wygłos absolutny

Realizacja głosek:

• następ - od położenia obojętnego do układu właściwego danej głosce

• szczyt - moment trwania narządów mowy w pozycji właściwej

• zestęp - powrót do położenia obojętnego

WYMOWA SYNCHRONICZNA I ASYNCHRONICZNA

W polszczyźnie istnieją dwa sposoby wymowy spółgłosek wargowych miękkich: synchroniczny, czyli równoczesny [gr.syn- ´współ-´, chronos ´czas´] i diachroniczny, czyli nierównoczesny, składający się dwóch ruchów języka [gr.di- ´dwu-´]. Synchroniczny polega na jednoczesnej artykulacji wargowości i palatalności: p´asek, w´anek, b´a-ły, m´asto. W asynchronicznym, najpierw artykułowana jest wargowość, a potem pojawia się osobny element palatalny (miękki), np. w postaci joty: pjasek, wjanek, bjaly, mjasto. W ogólnej odmianie języka polskiego dominuje dzisiaj asynchroniczny typ wymowy tych spółgłosek. Natomiast polszczyzna dialektalna jest pod względem tej wymowy zróżnicowana. Południowo-zachodnia Polska (Małopolska, Wielkopolska, Śląsk) ma wymowę synchroniczną. Północno-wschodnia (Mazowsze, Kaszuby, północne dialekty Wielkopolski) mają wymowę asynchroniczną.

REALIZACJA Ą I Ę

[p, b] = [em, om]

[t, d, c, з] = [en, on]

[č, з (też z daszkiem)] = [eņ, oņ]

[ć, з (też z kreseczką)] = [eń, oń]

[k, g] =[eŋ, oŋ]

[u (z łódeczką na dole), l] =[e, o]

ASYMILACJA=UPODOBNIENIE

NAZALIZACJA- termin określający w najszerszym znaczeniu unosowienie, czyli przyjęcie przez głoskę cech nosowości, na przykład w otoczeniu innych głosek nosowych.

Odpodobnienie (DYSYMILACJA) - jeden z podstawowych zależnych procesów fonetycznych, polegająca na zaniku podobieństwa głosek (niekoniecznie sąsiednich).

Tak zwana dysymilacja szumiących w języku polskim to przykład odpodobnienia ogólnowyrazowego, np. żgliszcze > zgliszcze

PERSEWERACJA - przedłużenie się ruchu artykulacyjnego danej głoski ponad czas dla niego przeznaczony.

ANTYCYPACJA - wyprzedzanie, przedwczesne realizowanie czegoś; przyczyna upodobnienia wstecznego, polegająca na przedwczesnym wykonaniu ruchu artykulacyjnego głoski poprzedzającej inną głoskę, np. liczba - wym. jako lidżba.

KOARTYKULACJA to wymawianie (artykulacja) głosek w ciągu fonicznym; występowanie w artykulacji jakiejś głoski ruchów lub układów narządów mowy właściwych głosce lub głoskom sąsiednim.

Na przykład w sąsiedztwie głoski u inne głoski uzyskują zaokrąglenie wargowe. Dzieje się tak dlatego, że nie wymawiamy głosek wyabstrahowanych, lecz cały ich ciąg. W mowie ludzkiej widoczne są tendencje do ujednolicania wymowy, w wyniku tego procesu np. głoski dźwięczne i bezdźwięczne w swojej bezpośredniej obecności nie zachowują swych pierwotnych właściwości.

Koartykulacja obejmuje przede wszystkim:

• antycypację - wcześniejsze przygotowanie narządów mowy do wymówienia kolejnej głoski;

• perseweracja - dłuższe utrzymywanie pozycji narządów mowy właściwych głosce poprzedniej;

• upodobnienia wewnątrz- i międzywyrazowe.

Przykłady

• wtorek, wym. ftorek

• liczba, wym lidżba

• urok życia, wym. urog życia

Procesy koartykulacyjne

• labializacja - zaokrąglenie warg w obecności niektórych głosek (np. u, o), rodzaj upodobnienia

• palatalizacja - zmiękczanie głoski, wymowa głoski z dodatkową artykulacją środkowopodniebienną

• welaryzacja - utworzeniu podczas artykulacji dodatkowego zwężania poprzez wzniesienie tyłu języka w kierunku podniebienia miękkiego (por. wymowa wyrazów panga, dżungla); należy do upodobnień ze względu na miejsce artykulacji

• uwularyzacja

• faryngalizacja - tworzenie podczas artykulacji dodatkowego przewężania pomiędzy korzeniem języka a tylną ścianą gardła; w języku polskim proces ten nie występuje

APARAT MOWY to narządy biorące udział w tworzeniu dźwięków ludzkiej mowy. Narządy te stanowią część układu oddechowego i jako takie nie są specyficzne tylko dla człowieka. Budowa narządów, które uczestniczą w tworzeniu dźwięków, jest u innych naczelnych bardzo podobna i nie wyjaśnia sama w sobie zjawiska wykształcenia się mowy u człowieka.

Budowa aparatu mowy

W budowie aparatu mowy można wyróżnić trzy grupy narządów:

• aparat oddechowy,

• aparat fonacyjny,

• aparat artykulacyjny.

Aparat oddechowy

Przez określenie aparat oddechowy rozumie się płuca, przeponę, tchawicę i oskrzela. Płuca dostarczają (w większości przypadków) niezbędnego materiału do tworzenia dźwięków.

Aparat fonacyjny

Zasadniczą część aparatu fonacyjnego stanowi krtań, zbudowana z chrząstek i mięśni. W krtani znajdują się wiązadła. Wraz z przylegającymi fałdami śluzówki tworzą parzyste fałdy głosowe, które dzięki mięśniom mogą zmieniać swoje położenia. Krawędzie tych fałd, które z punktu widzenia procesu fonacji są najważniejszą częścią krtani, to właśnie wiązadła głosowe. Szparę pomiędzy wiązadłami nazywa się szparą głosową (szparą głośni), a wraz z przyległymi fałdami głośnią.

Ułożenie wiązadeł (fałd głosowych) odgrywa zasadniczą rolę tak w procesie oddychania jak i mówienia. Podczas spokojnego oddychania wiązadła są rozsunięte, powietrze swobodnie przepływa. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w czasie artykulacji bezdźwięcznych elementów mowy. W czasie wymawiania dźwięcznych głosek wiązadła na przemian zwierają się i rozwierają się pod naporem wydychanego powietrza. Powietrze pokonując opór stawiany przez wiązadła zaczyna drgać (efekt Bernoulliego).

Aparat artykulacyjny

Aparat artykulacyjny składa się z narządów, które modyfikują strumień powietrza i obejmuje wszystkie narządy jam przewodu oddechowego znajdujące się ponad nagłośnią (wejściem do krtani). Trzy jamy ponadkrtaniowe - jamę nosową, jamę gardłową i jamę ustną - określa się mianem tzw. nasady.

Narządy znajdujące się w nasadzie, zwane artykulatorami, można podzielić na ruchome i nieruchome. Najważniejsze ruchome narządy to wargi, język, podniebienie miękkie z języczkiem oraz żuchwa, zaś nieruchome to przede wszystkim zęby, dziąsła i podniebienie twarde. Ustawienie artykulatorów decyduje o barwie odbieranej przez nas głoski.

ALLOFON - warianty pozycyjne fonemu (alofony) - pojawiające się w trakcie mówienia głoski, posiadające niezmienne cechy fonologiczne, ale też charakteryzujące się cechami niefonologicznymi (gł. narzucanymi przez kontekst), czyli realizacje fonemów, zawierające oprócz cech relewantnych fonemu także szereg cech nierelewantnych w zależności od pozycji głoski w stosunku do innych głosek i mówiącego. Dzielą się na warianty główne (podstawowe, np. gł. [t] jest w.gł. fonemu /t/) i poboczne (np. gł. [t'] jest w. pobocznym fonemu /t/).

ARCHIFONEM - fonem zawierający zbiór tych cech fonologicznych, które są wspólne parze fonemów opozycji prywatywnej. Archifonem pojawia się w pozycji neutralizacyjnej tj. takiej, w której dana opozycja zanika.

Przykładowo w języku polskim archifonem opozycji t:d ujawnia się w wygłosie, gdzie /d/ traci swoją dźwięczność, a opozycja dźwięczność : bezdżwięczność zanika.

CECHA DYSTYNKTYWNA fonemów to taka, która różnicuje znaczenie wyrazów

CEHCA RELEWANTNA - cecha istotna, która w parze z cechą porównywanej głoski pozwala na zróżnicowanie wyrazów, prowadzi do cechy dystynktywnej.

Opozycje fonologiczne w pewnych pozycjach ulegają neutralizacji, tzn., że nie mogą w danych pozycjach występować.

Neutralizacja opozycji fonologicznych jest związana z ograniczeniami dystrybucyjnymi głoski.

Najważniejsze typy neutralizacji fonologicznych to:

• neutralizacja opozycji dźwięczności fonemów niesonornych przed niesonornymi bezdźwięcznymi i w wygłosie (wata : wada, ale wad [vat])

• neutralizacja opozycji sposobu artykulacji między fonemami zwartymi

• a szczelinowymi lub zwarto-szczelinowymi (/f xatce || f xacce/)

• neutralizacja opozycji miejsca artykulacji między fonemami:

• zębowymi a dziąsłowymi przed dziąsłowymi

• dziąsłowymi a palatalnymi

• dziąsłowymi a palatalnymi przed palatalnymi

• neutralizacja opozycji sposobu i miejsca artykulacji między fonemami zwarto-zębowymi a:

• szczelinowymi lub zwarto-szczelinowymi dziąsłowymi

przed dziąsłowymi

• szczelinowymi lub zwarto-szczelinowymi palatalnymi przed palatalnymi

• neutralizacja opozycji /i/ : /y/:

• po fonemach palatalnych po /l/ oraz /j/ możliwe jest tylko /i/

• po fonemach dziąsłowych innych niż /l/ możliwe jest tylko /y/

AKCENT - wyróżnienie za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab w obrębie wyrazu.

Typy akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:

• akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) - akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością;

• akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny) - akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym) tonem (na przykład w języku szwedzkim czy chińskim);

• akcent iloczasowy - akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej.

Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.

Akcent wyrazowy może być:

• stały pod względem fonetycznym - pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:

• oksytoniczny - na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim),

• paroksytoniczny - na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim, włoskim czy nahuatl),

• proparoksytoniczny - na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim),

• inicjalny - na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej)

• może też padać na drugą sylabę wyrazu, a w języku winnebago - na trzecią[1]

• albo swobodny - w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim).

• stały pod względem morfologicznym - pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;

• albo ruchomy - w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.

Obok akcentu wyrazowego wyróżniamy również tzw. akcent logiczny (zdaniowy) - wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.

Akcent wyrazowy w języku polskim jest:

• stały pod względem fonetycznym,

• ruchomy pod względem morfologicznym,

przykład ruchomego akcentu: nowy, nowego,

• w zasadzie paroksytoniczny,

• proparoksytoniczny w wyrazach obcego (zwłaszcza greckiego i łacińskiego) pochodzenia oraz niektórych rodzimych

obce: fizyka, uniwersytet,

rodzime: rzeczpospolita (ale też: rzeczpospolita), okolica (ale też: okolica), w ogóle (ale też: w ogóle).

ENKLITYKA to wyraz nie posiadający własnego akcentu, lecz tworzący całość akcentową z wyrazem poprzedzającym.

W języku polskim enklitykami są:

• jednosylabowe formy fleksyjne zaimków osobowych i zaimka zwrotnego

kochała go, uczył się

• partykuły by, że, no

zrobiliby, podajże, dajcie no mi

• człony -sta, -set w liczebnikach złożonych

czterysta, pięciuset

• ruchome końcówki czasownika

robiliśmy, chodziliście

PROKLITYKA to wyraz nieposiadający własnego akcentu, lecz tworzący całość akcentową z następującym po nim wyrazem akcentowanym.

Przykłady proklityk w języku polskim:

• przyimki jednosylabowe:

na dole, po wakacjach, za lasem,

• spójniki jednosylabowe:

i tyle, bo mam!

• partykuła nie przed osobowymi formach czasownika dłuższymi niż jednosylabowe

nie potrafił, nie poszła.

Wyraz będący w proklityką w jednym wyrażeniu, może nią nie być w innym wyrażeniu, na przykład:

• w połączeniach przyimek + jednosylabowy rzeczownik akcent może padać na przyimek:

na głos, za mąż, ale na koń!

• w połączeniach przyimek + jednosylabowy zaimek akcent musi padać na przyimek:

za nim, u mnie,

• w połączeniach nie + jednosylabowa forma czasownika akcent musi padać na nie:

nie ma, nie znał.

MORFEM- najmniejsza znacząca jednostka języka, której w tekstach odpowiadają morfy:

• m. leksykalny- morfem mający określone znaczenie leksykalne wyrażane niekategorialnie,

• m. słowotwórczy. mający głównie znaczenie strukturalne, służące do tworzenia nowych wyrazów;

• m. fleksyjny: morfem odróżniający daną formę fleksyjna od innych form tego samego leksemu;

afiks- morfem dodawany w procesie derywacji słowotwórczej do morfemu leksykalnego, może to być:

• prefiks,

• interfiks,

• sufiks;

• m. ciągły- m. wyrażany przez morfy stanowiące nieprzerwany ciąg fonemów, są to np. niemal wszystkie morfemy leksykalne (książk-a).

• m. nieciągły- morfem wyrażany przez morfy stanowiące ciąg fonemów, w którego obrębie znajdują się inne morfy; nie jest to nieprzerwany ciąg fonemów. Morfemami nieciągłymi rzadko bywają morfemy leksykalne (np. ba-ł-a się), częściej są to morfemy słowotwórcze (np. do-rwać się, po polsk-u); m. swobodny- morfem, który nie musi łączyć się z innymi morfemami; stanowi często jedyny składnik wyrazów słownikowych nieodmiennych, np. do, przy, i (spójnik), no, gdy.

• m. zerowy- morfem, który nie jest wyrażany za pomocą fonemów; w tekstach odpowiada mu morf zerowy. Morfem zerowy w języku polskim może być w zasadzie tylko morfemem gramatycznym, zwł. fleksyjnym.

7

---