Rozwój przemysłu na ziemiach polskich
Historyczna przeszłość Polski zadecydowała o wielokrotnie zmieniających się koncepcjach rozwoju przemysłu, co bardzo wyraźnie widać w kolejnych etapach jego rozwoju:
- okres wczesnokapitalistyczny (przed 1850 r.)
Nowa organizacja produkcji w manufakturach spowodowała tworzenie się zalążków przyszłych okręgów przemysłowych: Górnośląskiego, Łódzkiego, Wałbrzyskiego, Warszawskiego, Bielskiego i Wrocławskiego.
- okres kapitalistyczny (1850-1913)
Najszybciej rozwijał się przemysł w zaborze pruskim, gdzie w oparciu o miejscową bazę surowcową węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu oraz rud żelaza powstały okręgi: Górnośląski, Rybnicki, Sudecki. Dominowało w nich górnictwo, hutnictwo i przemysł maszynowy, a w Okręgu Sudeckim rozwinął się ponadto przemysł włókienniczy, materiałów budowlanych, szklarski i porcelanowofajansowy. W zaborze pruskim powstał również Okręg Wrocławski i Okręg Zielonogórsko-Żarski, a także wiele ośrodków przemysłowych: Szczecin, Gdańsk, Elbląg, Poznań, Bydgoszcz, Grudziądz.
W zaborze rosyjskim głównym czynnikiem rozwoju przemysłu był chłonny rosyjski rynek zbytu. Na terenie zaboru powstały okręgi Łódzki i Warszawski. W oparciu o eksploatację surowców mineralnych rozwinęło się Zagłębie Dąbrowskie (węgiel kamienny) oraz okręg w rejonie Zawiercia i Częstochowy (rudy żelaza).
Najmniej ośrodków przemysłowych powstało w zaborze austriackim. Rozwinął się tutaj tylko Bielski Okręg Przemysłowy z dominującą produkcją włókienniczą oraz kilka niewielkich ośrodków w rejonie Krakowa. W okolicach Jasła i Krosna powstały pierwsze na świecie kopalnie i rafinerie ropy naftowej.
– okres I wojny światowej
Zahamowany został rozwój przemysłu na terenach zaboru rosyjskiego i austriackiego (celowe niszczenie zabudowań fabrycznych, wywożenie maszyn i urządzeń). W zaborze pruskim przemysł, pracując na potrzeby wojska, rozwijał się intensywnie.
– okres międzywojenny
Największą inwestycją tego okresu było rozpoczęcie w 1936 r. budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego z centrum w widłach Wisły i Sanu. Do 1939 r. wybudowano lub rozpoczęto budowę kilkudziesięciu zakładów, np. huty stali w Stalowej Woli, fabryki silników samolotowych w Rzeszowie, fabryki prochu w Pionkach, fabryki opon samochodowych w Dębicy. W ramach COP-u rozbudowano ośrodki przemysłowe w Radomiu, Starachowicach, Ostrowcu Świętokrzyskim, Kielcach, Skarżysku-Kamiennej, Lublinie. W okresie międzywojennym spadło znaczenie górnictwa i hutnictwa, wzrosła natomiast ranga przemysłu maszynowego, elektrotechnicznego i chemicznego.
– plan trzyletni (1947-1949)
II wojna światowa spowodowała zniszczenie przemysłu w ponad 50% oraz śmierć lub emigrację dużej liczby kadry technicznej. Odbudowie przemysłu towarzyszyła nacjonalizacja środków produkcji oraz wprowadzanie systemu centralnego planowania. Plan trzyletni zakładał odbudowę ze zniszczeń wojennych górnictwa węglowego, hutnictwa i energetyki.
– lata 1950-1959
Okres intensywnego rozwoju górnictwa, energetyki i hutnictwa. Wybudowano kilka kopalń węgla kamiennego oraz rozpoczęto budowę kopalń węgla brunatnego w Koninie i Turoszowie. Powstały huty: żelaza w Krakowie i w Warszawie, aluminium w Skawinie, miedzi w Legnicy, stocznie: w Gdyni, Szczecinie i Gdańsku, fabryka samochodów w Warszawie, kilka elektrowni i liczne zakłady przemysłu chemicznego i elektromaszynowego.
– lata 1960-1969
Kontynuacja rozpoczętych inwestycji, np. budowa zagłębia siarkowego w rejonie Tarnobrzega. Największymi inwestycjami tego okresu były: zakłady rafineryjne w Płocku, zakłady azotowe w Puławach, kopalnie węgla w Rybnickim Okręgu Węglowym, kopalnia rud miedzi w Lubinie, zakłady celulozowo-papiernicze w Świeciu oraz kilka cementowni.
– lata 1970-1979
Unowocześniano produkcję przemysłową głównie poprzez zakup licencji. Najbardziej dynamicznie rozwijał się przemysł elektromaszynowy, spożywczy i hutnictwo. Powstały: huta „Katowice” w Dąbrowie Górniczej, huta miedzi „Głogów II”, kopalnia miedzi „Rudna”, kopalnia cynku i ołowiu k. Olkusza, kopalnie węgla kamiennego w ROW i w Zagłębiu Lubelskim oraz węgla brunatnego w Bełchatowie, elektrownie: „Połaniec”, „Bełchatów”, „Kozienice”, „Dolna Odra”, rafineria ropy naftowej w Gdańsku, zakłady samochodowe „Fiat” w Tychach, liczne zakłady mięsne, drobiarskie, mleczarskie i wiele innych inwestycji. Pod koniec okresu produkcja przemysłowa zaczęła wyraźnie spadać.
– lata 1980-1989
Okres dalszego spadku produkcji przemysłowej niemal we wszystkich gałęziach przemysłu spowodowany m.in. niską jakością produkowanych wyrobów, wysokimi kosztami budowy wielkich kombinatów przemysłowych, dużą energochłonnością i surowcochłonnością zakładów.
– okres transformacji po 1989 r.
Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej spowodowało upadek wielu zakładów przemysłowych. Spadek produkcji najsilniej dotknął hutnictwo żelaza, górnictwo i przemysł włókienniczy. Regres przemysłu zatrzymano w 1992 r. Kryzys najszybciej przełamał przemysł spożywczy, drzewno-papierniczy i poligraficzny.
Po 1989 r. konsekwentnie postępowała prywatyzacja przedsiębiorstw. Pod koniec lat 90. sektor prywatny skupiał już ponad 70% ogółu zatrudnionych w przemyśle.