Rozwój konstytucji na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku(do Konstytucji Kwietniowej z 23.IV.1935)
Wstęp. Rozważając temat rozwoju konstytucji na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku nie można skupić się jedynie na rozporządzeniach oficjalnie nazwanych konstytucjami lecz także na innych aktach, które nie będąc nimi w znaczeniu formalnym (tzn. noszącymi inne nazwy) były ustawami zasadniczymi w sensie materialnym - tj. ze względu na ich merytoryczną zawartość normującą podstawy ustrojowe, stosunki między organami władzy oraz prawa i obowiązki obywatelskie.
Mowa tu w szczególności o dwóch dokumentach, a mianowicie o opracowanych podczas pierwszego bezkrólewia (następnie zaś potwierdzanych w momencie koronacji przez wszystkich kolejnych elekcyjnych królów polski począwszy od Henryka Walezego w 1573 do Stanisława Augusta Poniatowskiego - 1764 - włącznie) Artykułach Henrykowskich normujących zasady wyboru władcy, podstawowe prawa i ustrój państwa oraz o, leżących u podstaw statusu politycznego Polski i mających zapewnić jego niezmienność, prawach kardynalnych ("wieczyście nieodmiennych") de facto narzuconych przez carycę Katarzynę II sejmowi polskiemu w 1768 i ponowionych po I rozbiorze (konkretnie w 1775 r.).
Pozostałymi aktami, które trzeba rozpatrzyć, są: Konstytucja 3-go maja uchwalona na Sejmie Wielkim w 1791 roku, która diametralnie zmieniała system sprawowania władzy w Polsce, ustanowiła bowiem monarchię Konstytucyjną (opartą o zasady zwierzchnictwa narodu i podziału władzy), Konstytucja Księstwa Warszawskiego podyktowana Polakom przez Napoleona Bonaparte 22 VII 1807, również oktrojowana, lecz tym razem przez cara Rosji - Aleksandra I - Konstytucja Królestwa Polskiego z 27 XI 1815, pierwsza (choć jedynie tymczasowa) w odrodzonym państwie polskim Konstytucja zwana pospolicie Małą, która zamknęła okres tymczasowości w powojennym kraju - 20 II 1919, stworzona na wzór konstytucji III Republiki francuskiej z 1875 r. Konstytucja marcowa (17 III 1921) wraz z dodaną (po przewrocie majowym przeprowadzonym przez obóz sanacji w 1926) do niej nowelą sierpniową - 23 VIII 1926 i wreszcie, zrywająca z trójpodziałem władzy i parlamentarno-gabinetowym systemem rządów, Konstytucja kwietni!
owa z 23 IV 1935.
Praca niniejsza będzie obejmowała chronologiczne omówienie zmian w zakresie formy i kompetencji władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej oraz praw i obowiązków obywateli.
Władza ustawodawcza. Chociaż Monteskiusz sformułował swoją zasadę trójdzielności władz dopiero w XVIII wieku, już w Artykułach Henrykowskich wyodrębniono zagadnienia dotyczące wyłącznie władzy ustawodawczej i wykonawczej. Pierwszą z tych grup zajmował się Sejm, składający się z Izby Poselskiej i Senatu. Zwoływany co 2 lata na 6 tygodni Sejm ordynaryjny (a w razie potrzeby nie ograniczany limitem czasowym - Sejm ekstraordynaryjny) miał prawo do przyjmowania i wysyłania poselstw najwyższej wagi, uchwalania podatków, ceł i monopoli oraz zwoływania pospolitego ruszenia. Senat natomiast, spośród którego wyłoniono radę stojącą zawsze przy królu, decydował o sprawach dotyczących osoby monarchy ( jego małżeństwach, podróżach itd.) oraz był organem doradczym w czasie rozstrzygania decyzji o wojnie i pokoju. W Artykułach zawarto jeszcze prawo szlachty do liberum veto oraz zasadę, iż decyzje w Sejmie i Senacie mają zapadać jednogłośnie (przy czym w Senacie to władca ma dążyć do tej j!
ednomyślności, a w razie jej braku wspierać stanowisko "najbliższe prawom i zwyczajom" polskim).
W prawach kardynalnych podział władzy ustawodawczej i jej kompetencji był jeszcze wyraźniejszy. Zaznaczono tam, że są trzy stany panujące (Sejm, Senat i król), podtrzymano zasadę liberum veto, ograniczono czas trwania Sejmu ekstraordynaryjnego do 2 tygodni i podzielono (możliwą w okresie bezkrólewia) materię ustawodawczą na polityczno-ustawawą (gdzie przy podejmowaniu decyzji niezbędna była jednomyślność i działało liberum veto) oraz ekonomiczną (gdzie decydowała większość głosów). W dalszym tez ciągu uznawano ważność praw i zasad zawartych w pacta conventa. Jednak dopiero w Konstytucji 3-go maja zawarto dokładnie formę i kompetencje władzy ustawodawczej.
Na jej mocy Sejm stał się dwuizbowym organem (a nie jak to było wcześniej instytucją trójstanową) i składał się z izby poselskiej ( w skład której wchodziło204 posłów i 24 plenipotentów miejskich mających głos doradczy), odgrywającą dominującą rolę "jako wyobrażenie i skład wszechwładztwa narodowego", oraz izby wyższej - Senatu, tworzonego przez 102 wojewodów i kasztelanów, a także biskupów diecezjalnych, metropolitę unickiego i ministrów (łącznie 132 osoby, a nominacji na senatorów dokonywał król spośród podwojonej liczby kandydatów wysuniętych przez sejmiki). Senat stracił prawo inicjatywy lecz posiadał prawo veta zawieszającego ustawy Sejmowe. Sejm z kolei miał prawo ustawodawcze, uchwalał podatki, zajmował się istotnymi zagadnieniami polityki zagranicznej, kontrolował rząd i sprawował nadzór nad wszystkimi organami w państwie oraz (na Sejmie konwokacyjnym zwoływanym co 25 lat) mógł dokonywać rewizji konstytucji. Parlament miał 2-letnią kadencje podczas której był "zawsz!
e gotowy" do zwołania sesji nadzwyczajnej. Wprowadzono też nowy regulamin obrad, w którym przewidywano uchwalanie wszystkich ustaw i uchwał większością głosów (zlikwidowano więc zasadę liberum veto).
Konstytucja Księstwa Warszawskiego w bardzo niewielkim stopniu nawiązywała do ustawy zasadniczej z 1791 roku, nawiązując raczej do rozwiązań francuskich. W roku 1807 poszerzono elektorat wyborczy o mieszczan, bogatych chłopów, oficerów i inteligencję opierając się na cenzusie majątkowym lub stopniu i zasługach wojskowych. W Konstytucji podzielono w niej całość władzy wykonawczej między monarchę i Parlament (Sejm). Panujący miał wyłącznie uprawnienia ustawodawcze w zakresie zmiany lub uzupełnienia konstytucji oraz w sprawach nie zastrzeżonych dla Parlamentu, a także prawo inicjatywy ustawodawczej i sankcji ustaw sejmowych (nominował też dożywotnio członków obu izb parlamentarnych). Sejm był dwuizbowy (choć tradycyjnie w jego skład wchodził dodatkowo monarcha), złożony z izby senatorskiej (w której skład wchodziło: 6 biskupów, 6 wojewodów i 6 kasztelanów, a więc w porównaniu z rokiem 1791 znacznie zmniejszono liczbę senatorów) i poselskiej (66 posłów szlacheckich wybieranych n!
a sejmikach i 44 deputowanych ze zgromadzeń gminnych, którzy byli też członkami Rady Stanu). Sejm miał bardzo ograniczony zakres możliwości, mógł bowiem podejmować decyzje w sprawach: monetarnych, podatków oraz prawa cywilnego i karnego.
Jeszcze bardziej uprawnienia Sejmu (a więc władzy wykonawczej) ograniczyła Konstytucja Królestwa Polskiego. Zmieniła ona jego skład (był on nadal, jak wcześniej, dwuizbowy lecz zmieniła się liczebność izb, poselskiej - na 77 posłów i 51 deputowanych a senatorskiej na 55 wojewodów i kasztelanów oraz 9 biskupów), okres posiedzeń (co 2 lata na 30 dni) i kompetencje - mógł decydować jedynie o sprawach w zakresie prawa sądowego i administracyjnego, podatków, budżety i systemu menniczego i zaciągu do wojska oraz w ograniczony sposób kontrolować rząd. Król natomiast posiadał wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej (za pośrednictwem Rady Stanu), sankcji ustaw, a także zwoływania, odraczania i rozwiązywania Sejmu.
Prawdziwie przełomowe zmiany przyniosły jednak dopiero konstytucje XX wieku. Proces ewolucji systemu władzy ustawodawczej rozpoczęła Mała Konstytucja, na mocy której władzą suwerenna i ustawodawczą w Polsce stał się Sejm Ustawodawczy o nieokreślonej kadencji, a uchwalone przez niego ustawy ogłaszał za kontrasygnatą prezydenta i odpowiedniego ministra Marszałek Sejmu.
Jeszcze bardziej rozszerzyła to demokratyczna Konstytucja marcowa, która zwiększyła liczebność Sejmu (do 444 posłów) i Senatu (do 111 senatorów), do których co 5 lat odbywały się pięcioprzymiotnikowe wybory. Ustanowiono też wtedy, iż do Sejmu bierne prawo wyborcze będą mieli wszyscy obywatele od 25 roku życia, a czynne od 21, zaś do Senatu - bierne od 40 i czynne od 30 lat. Połączone Sejm i Senat tworzyły Zgromadzenie Narodowe. Przedmiotowa Konstytucja nadawała parlamentowi następujące kompetencje: zmiany i rewizji konstytucji, wyłączność uchwalania ustaw (w tym budżetowej), możliwość pociągania do odpowiedzialności politycznej rządu i poszczególnych ministrów, zaś prezydenta i ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej oraz wyboru prezydenta i prezesa NIK a także współudziału w powoływania rządu.
Nowela sierpniowa zmieniła w tym tyle, że odebrano Parlamentowi prawo do zamorozwiązania się (odtąd potrzebny był do tego wniosek rządu i zgoda prezydenta), wprowadzono zasadę, iż votum nieufności dla rządu nie może być głosowane na tym samym posiedzeniu Sejmu, na którym zostało zgłoszone i wskazano wiążące terminy debaty nad budżetem. Najważniejszym novum w zakresie władzy ustawodawczej było umożliwienie (za zgodą Parlamentu) delegowania prawa do wydawania aktów z mocą ustawy Prezydentowi RP (Nowela wymieniała katalog spraw, których nie można było regulować w drodze prezydenckich rozporządzeń z mocą ustawy).
Prawdziwą rewolucję przyniosła jednak "przygotowana pod osobę" Józefa Piłsudskiego Konstytucja kwietniowa, która odrzucała zasadę trójpodziału władzy i oddawała ją "całą i niepodzielną" w ręce prezydenta, nie odpowiedzialnego ani konstytucyjnie ani politycznie. Był on wybierany przez Zgromadzenie Elektorów (złożone z 50 członków wybranych przez Sejm, 25 z Senatu i 5 wirylistów) na 7-letnią kadencję i miał następujące uprawnienia: mianował i odwoływał premiera, ministrów, prezesa Sądu najwyższego, prezesa NIK, Naczelnego wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, posiadał prawo wydawania dekretów (czyli miał kompetencje ustawodawcze) zrównanych mocą prawną z ustawami, veto zawieszające i prawo łaski. W związku z tak szerokimi uprawnieniami głowy państwa Sejm (składający się z 208 członków wybieranych w czteroprzymiotnikowych wyborach na 5 lat, przy czym partie pozbawiono prawa wystawienia własnych list wyborczych) sprawował jedynie funkcję ustawodawczą i kontrolną, uchwal!
ał budżet i nakładał podatki. Senat (który tworzyło 96 senatorów z czego 32 pochodzących z nominacji prezydenta) został całkowicie wyłączony z rządzenia państwem. Można jeszcze zaznaczyć, iż ustawa zasadnicza z roku 1935 podniosła wyborczy cenzus wiekowy do Sejmu czynny do 24 lat, a bierny do 30 lat.
Władza wykonawcza. W Artykułach Henrykowskich wyróżnić można parę praw dotyczące władzy wykonawczej (która należała wprawdzie do króla, ale była ograniczona przez stałą radę przyboczną, złożoną z szesnastu senatorów-rezydentów, bez której monarcha nie mógł nic postanowić) w Polsce. Jest to ustawa mówiąca, iż tylko obywatele Rzeczpospolitej Polskiej Obojga Narodów (a więc Polacy i Litwini) mogą obejmować dożywotnio "urzędy koronne obojga narodów", to, iż panujący ma prawo nadawania starostw niegrodowych i innych królewszczyzn oraz zagwarantowanie elekcyjności wyborów monarchów polskich. Ponowne zastrzeżenie zasad wolnej elekcji (choć przy okazji zaznaczono to, iż królem można było obrać jedynie katolika, a od 1775 r. dodatkowo jedynie Polaka) i nietykalności urzędów (które mogły zostać odebrane jedynie na mocy decyzji Sejmu) pojawiło się również w prawach kardynalnych , z tym, że tu stały się one, jak to ujęte to zostało w "Historii ustroju i prawa polskiego" J. Bardacha, B. !
Leśnodorskiego i M. Pietrzaka: "...narzędziem mającym na celu zahamowanie podjętych w 1764 r. pierwszych reform i utrwalenie dawnych stosunków społecznych oraz dotychczasowej, przestarzałej jak na ówczesne czasy formy rządów...". Dodatkowo w 1775 ustanowiono dzięki prawom Radę Nieustającą - nowy organ państwowy który przejął większość uprawnień kierowniczych władcy (do monarchy należało formalnie jedynie przewodniczenie Radzie z prawem 2 głosów w razie równości zdań). Radę w liczbie 36 członków (w połowie reprezentanci Senatu, w połowie ogółu szlachty spośród której wybierano marszałka) powoływał co 2 lata Sejm, przy czym dla zapewnienia ciągłości obrad musiał on powoływać 1/3 członków dawnej Rady. Oprócz zebrań plenarnych o uchwałodawczym charakterze ( na których decyzje zapadać miały absolutną większością głosów) prace Rady toczyły się w 5 departamentach (kolegiach złożonych z 4-8 członków): Interesów Cudzoziemskich (pod przewodnictwem króla), Dobrego Porządku (czyli Polic!
ji), Wojskowym , Sprawiedliwości i Skarbu.
Rada Nieustająca została zniesiona dopiero przez Konstytucję 3-go maja na mocy której władzę wykonawczą powierzono ponownie królowi (w związku z czym przestał być on już tylko stanem sejmującym) i Straży Praw (czyli rządowi, radzie ministrów), mianowanej przez monarchę i odpowiedzialnej przed Sejmem. W skład Straży Praw z urzędu wchodzili: władca, który był zarazem jej przewodniczącym, prymas Polski, marszałek Sejmu, przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej oraz 5 ministrów (jeden z marszałków jako minister policji, sprawującej władzę nad miastami, dwóch kanclerzy: jeden jako minister pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, drugi jako minister spraw zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny i jeden z podskarbich jako minister skarbu). Poprzez podporządkowane sobie Wielkie Komisje (Policji, Wojska, Skarbu, Edukacji Narodowej i Spraw Zagranicznych) zajmowała się ona administracją państwa, polityką zagraniczną, sprawami wewnętrznymi i finansowymi lecz każdy z aktów pod!
ejmowanych w tej radzie ministrów, podpisany musiał być przez odpowiedzialnego ministra (wprowadzona więc została zasada kontrasygnaty). Ustawa Rządowa z 1791 roku ustanowiła również dziedziczność tronu polskiego w dynastii saskiej Wettinów likwidując tym samym elekcję, przy czym korona miała być "dziedziczona przez osoby, elekcyjna przez familie".
Kolejne zmiany przyniosła Konstytucja Księstwa Warszawskiego, w której pełnię władzy administracyjno-wykonawczej, a w szczególności: mianowanie ministrów, prefektów (zarządzających 6 departamentami) i podprefektów (rządzących w 60 powiatach); prezydiowanie rządowi i jego kontrola oraz podejmowanie decyzji w sprawach ustrojowych i administracyjnych (w tym stanowienie budżetu) oddano monarsze. Rząd Księstwa składał się z 6 ministrów (sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i wyznań, wojny, skarbu i policji) oraz sekretarza stanu przebywającego w Dreźnie i będącego pośrednikiem między rządem a władcą. Polityka zagraniczna wyłączona została z zakresu działania rządu i oddana ministrowi spraw zagranicznych w Saksonii. Ministrowie byli wykonawcami ustaw sejmowych i dekretów monarchy. Z kolei jednak każdy akt władczy wydany przez króla musiał być podpisany (kontrasygnowany) przez właściwego resortowo ministra, który tym samym brał na siebie odpowiedzialność za dany akt przed parlamen!
tem. Dla koordynacji ogólnych czynności rządowych utworzono Radę Ministrów, w której skład wchodzili kierownicy resortów rządowych i Prezes Rady (od r. 1810 Rada Ministrów mogła w nagłych sytuacjach upoważniać ministrów do wprowadzania w życie decyzji nie wymagających zwłoki, bez czekania na aprobatę królewską). Dodatkowo utworzono Radę Stanu, składająca się z panującego, który był jej przewodniczącym (lub w jego zastępstwie wicekróla albo prezesa Rady ), ministrów oraz radców stanu, sekretarza Rady i referendarzy. Uprawnienia Rady Stanu to opracowywanie projektów ustaw i dekretów królewskich; miała ona kompetencje doradcze; orzekała o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników; posiadała też inicjatywę ustawodawczą, a także zajmowała się sprawami budżetu i rozkładaniem podatków na departamenty. W zakresie sadownictwa Rada Stanu była sądem kasacyjnym, sądem kompetencyjnym i sądem administracyjnym.
Po przyjęciu Konstytucji Królestwa Polskiego niewiele rzeczy w zakresie władzy wykonawczej uległo zmianie - król sprawował ją za pośrednictwem mianowanych przez siebie: namiestnika (którego decyzje zapadały po wysłuchaniu opinii Rady Administracyjnej), ministrów i podległych im organów. Za monarsze decyzje odpowiedzialność ponosili kontrasygnujący je ministrowie (kontrasygnata miała potwierdzać zgodność aktu panującego z konstytucją i innymi prawami obowiązującymi w Królestwie). Do wyłącznych kompetencji władcy należały: uprawnienia nominacyjne oraz polityka zagraniczna i zwierzchnictwo nad armią. Zmienił się status Rady Stanu, organu pomocniczego (przygotowującego projekty praw i opiniującego dla króla pracę rządu), który podzielony został na: Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu i Radę Administracyjną. W skład Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu wchodziło 5 ministrów kierujących resortami, sekretarz, radcy stanu i nadzwyczajni radcy stanu oraz referendarze. Do r. 1826 jego obradom !
przewodniczył namiestnik, później zaś prezes Rady Administracyjnej. Do zadań Rady należało przygotowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich, decydowanie o oddaniu pod sąd urzędników mianowanych przez monarchę, za przestępstwa popełnione w związku ze sprawowaniem urzędu i sądownictwo kompetencyjne. W skład Rady Administracyjnej wchodzili ministrowie kierujący komisjami rządowymi (organami kolegialnymi, wykonującymi zarząd krajem na szczeblu centralnym, według konstytucji było 5 komisji: Przychodów i skarbu, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji oraz Wojny) oraz osoby specjalnie do niej przez króla powołane. Do r. 1826 funkcjonowała pod przewodnictwem namiestnika, a potem samodzielnie. Rada była organem doradczym króla i namiestnika w sprawach, które przekraczały zakres funkcji poszczególnych ministrów, a ponadto wprowadzała w życie postanowienia królewskie lub namiestnika. Po 1826 r. - Rada Administracyjna!
zmieniła się w najwyższy organ sądowy.
Kolejne, tym razem znacznie poważniejsze zmiany przyniosła Mała Konstytucja na mocy której Naczelnik Państwa (nowo utworzony organ) jako jego przedstawiciel stał się najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych, w porozumieniu z Sejmem powoływał rząd i mógł wydawać akty państwowe (które jednak wymagały kontrasygnaty właściwego ministra). Naczelnik i członkowie rządu ponosili pełną odpowiedzialność przed Sejmem.
Z kolei według Konstytucji marcowej władza wykonawcza należała do prezydenta, a w jego zastępstwie marszałka Sejmu i rządu. Prezydent wybierany był na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów i miał następujące kompetencje: mianował prezesa rady ministrów, a na jego wniosek ministrów, nominował wyższych urzędników wojskowych i cywilnych, sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi państwa, mianował sędziów i miał prawo łaski. Do prezydenta należało reprezentowanie państwa na zewnątrz, wyznaczanie polskich przedstawicieli dyplomatycznych za granicą i przyjmowanie listów uwierzytelniających od przedstawicieli państw obcych, ratyfikował on również umowy międzynarodowe. Prezydent posiadał również szereg innych uprawnień charakterystycznych w systemie parlamentarno-gabinetowym. Wszystkie akty prezydenta musiały być kontrasygnowane przez premiera i właściwego ministra. Prezydent odpowiadał jedynie konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Rada Ministrów (rzą!
d) składała się z prezesa (premiera) oraz ministrów - skład personalny rządu był uzależniony od woli Sejmu. Zadaniem rządu było kierowanie polityką zewnętrzną i wewnętrzną państwa oraz realizowanie ustaw parlamentu zaś członkowie rządu odpowiadali politycznie przed Sejmem, a konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Nowela sierpniowa umocniła tylko władze wykonawczą, gdyż na jej mocy prezydent uzyskał prawo rozwiązywania parlamentu i wydawania dekretów z mocą ustawy, które wymagały zatwierdzania przez Sejm.
Po uchwaleniu Konstytucji kwietniowej rola rządu, jedynego organu władzy wykonawczej, została (jak uprawnienia niemal wszystkich instytucji w państwie) bardzo ograniczona na rzecz głowy państwa. Rząd (mianowany i odwoływany przez prezydenta) kierował jedynie sprawami nie zastrzeżonymi dla innych władz: realizował ustawy i dekrety i posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej. Był odpowiedzialny politycznie przed prezydentem, parlamentarną przed Sejmem i Senatem, a konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu.
Władza sądownicza. Forma i kompetencje sądownictwa jako zupełnie odrębnej władzy w państwie zostały wyodrębnione dopiero w tekście Konstytucji 3-go maja ( chociaż już w prawach kardynalnych zaznaczono, iż Sejm ma kompetencja sądu najwyższego i jako jedyny organ w państwie mógł decydować o zdejmowaniu ludzi z urzędów). W tej ustawie zasadniczej dokonano wtedy szeregu innowacji mających za zadanie usprawnienie organizacji sądowej. Połączono w obrębie sądownictwa szlacheckiego sądy grodzkie, ziemskie oraz podkomorskie i utworzono w ich miejsce kolegialne sądy ziemiańskie, w których skład wchodziło 10 sędziów wybieranych na sejmikach deputackich. Ustanowiono też (co w życie weszło w 1792 roku) jako sądy II instancji dwa trybunały (dla Małopolski z siedzibą w Lublinie, zaś dla Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim ) które miały obradować stale. Ponadto zreformowano sąd sejmowy - złożony odtąd z 12 senatorów i 24 posłów - który orzekał o winie ministrów i innych najważniejszych d!
ostojników państwowych z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej. Zreorganizowano też sąd asesorski, osobny dla Korony i Litwy, i uczyniono go najważniejszym dla miast i mieszczan. Dodatkowo podzielono sądy miejskie na cywilne i karne.
Jednak największe zmiany w sądownictwie przyniosła Konstytucja Księstwa Warszawskiego, w której proklamowana była równość wszystkich wobec prawa i sądów. Na jej mocy zniesiono wszelkie sądy stanowe i wprowadzono powszechne i niezawisłe sądy cywilne (w każdym powiecie - sądy pokoju, w każdym departamencie - trybunał cywilny I instancji i sąd apelacyjny do którego można się było odwoływać) oraz karne (sądy policji prostej, sądy policji porównawczej, sądy sprawiedliwości kryminalnej - jeden na 2 departamenty). Ustanowiono, iż Rada Stanu mogła przypadkach rozstrzygania sporów między organami administracji a sądami przejęła kompetencje sądu kasacyjnego (najwyższego sądu w państwie), administracyjnego (gdy rozpatrywała spory o właściwość pomiędzy władzami administracyjnymi i sądowymi) i kompetencyjnego (jako organ II instancji przyjmujący odwołania od rad prefekturalnych). Ponadto, jak we wszystkich państwach, gdzie Bonaparte oktrojował konstytucje, w Księstwie również przyjęto!
Kodeks Napoleoński (1808 rok), który wspólne dla wszystkich sądownictwo i przepisy spadkowe, śluby cywilne i rozwody, znosił także świadczenia osobiste. Mimo pewnych modyfikacji zarówno Kodeks jaki cały system sądownictwa z okresu Księstwa utrzymał się aż do końca Królestwa Polskiego. Pod tym względem jego Konstytucja nie wniosła nic nowego, podobnie Mała Konstytucja.
Dopiero Konstytucja marcowa, dążąc do ujednolicenia prawa na ziemiach porozbiorowych, podzieliła sądy na powszechne (apelacyjne, okręgowe i grodzkie), szczególne (sąd najwyższy, sądy wojskowe i sądy pracy) i działające w zakresie stosunków publiczno-prawnych a także powołała Najwyższy Trybunał Administracyjny (kontrolujący legalność decyzji administracyjnych władzy wykonawczej) oraz Trybunał Kompetencyjny i Trybunał Stanu. Takiej organizacji sądownictwa nie zmieniła ani nowela sierpniowa ani Konstytucja kwietniowa.
Prawa i obowiązki obywateli. Konstytucje, choć nie w treści wszystkich to zostało ujęte, miały za zadanie normowanie nie tylko kwestii dotyczących podziału władzy ale i społeczeństwa. Widoczne jest to już w Artykułach Henrykowskich, gdzie szlachcie gwarantowano wolność wyznaniową, tolerancję religijną i możliwość rokoszu w razie gdyby król nie przestrzegał zasad konstytucji. Tę ostatnią zasadę podtrzymano i w prawach kardynalnych dodając ponadto "prawo równości szlacheckiej et capacitas, do dziedziczenia dóbr ziemskich, do honorów, do godności senatorskich, ministerialnych i urzędów duchownych i świeckich" i dając szlachcie wyłączność w zakresie posiadania ziemi. Pomimo jednak tej liberalności, w tych samych prawach dano panom władzę dominialną nad chłopami oraz uznano apostazję, wciąż utrzymując jednak równość religijną szlachty, za czyn ni mniej ni więcej tylko kryminalny.
Trochę łagodniejsza pod tym względem była Konstytucja 3-go maja, która - gwarantując wszystkim ludziom wolność wyznaniową - przyznawała pierwszeństwo religii katolickiej, a odstępstwo od tej jednej wiary pozostawało przestępstwem (utrzymano "karę apostazji"). Konstytucja ta regulowała również wiele innych kwestii społecznych, takich jak to, iż utrzymana została nietykalność osobista i majątkowa posesjonatów (im też zagwarantowano dotychczasowe prawa i swobody). Ponadto na podstawie ustawy o miastach (królewskich) z 21 IV 1791 r. mieszczanie (a dokładnie posesjonaci - właściciele nieruchomości miejskich) uzyskali szereg uprawnień: prawo do nabywania dóbr ziemskich, nietykalność bez wyroku sądowego, dostęp do palestry, niezależny od szlachty samorząd, piastowanie niższych urzędów administracyjnych, ułatwienie nobilitacji do stanu szlacheckiego, osiąganie niższych rang oficerskich. Chłopi zaś w świetle Konstytucji, przyjęci zostali pod opiekę "prawa i rządu krajowego". Ich spra!
wą dogłębnie zajęto się dopiero w Konstytucji Księstwa Warszawskiego, gdzie zniesiono poddaństwo chłopów i ich przypisanie do ziemi, choć dekret z 1807 r. przyznawał prawo własności gruntów dotychczasowym panom (dlatego mówiono, że dekret Napoleona w rzeczywistości "zdejmował chłopom kajdany z nóg wraz z butami").
Niezwykle nowoczesna i demokratyczna była także Konstytucja Królestwa, która ponownie zagwarantowała obywatelom wolność wyznania, druku, nietykalności osobistej (co rozszerzono na całe społeczeństwo), a ponadto prawo do używania języka polskiego jako narodowego. Prawa wyborcze przyznano szlachcie oraz pozostałym obywatelom, dysponującym własnością.
Ponownie dopiero w Konstytucji marcowej ujęto prawa i wolności obywateli, między innymi: gwarantowała ochronę życia i mienia, tajemnicę korespondencji, prawo do ubezpieczenia społecznego oraz wolności druku, słowa, sumienia, swobodnego wyrażania myśli i przekonań, zrzeszania się itd. Mniejszościom narodowym dawała prawo zachowania swojej narodowości, języka, zakładania i utrzymywania szkół w języku narodowym oraz praktyk religijnych. Konstytucja marcowa była więc jak na ówczesne czasy jedną z najliberalniejszych konstytucji europejskich w odróżnieniu od dążącej do autorytaryzmu Konstytucji kwietniowej znalazły się tylko niektóre prawa obywatelskie: wolność wyznania i sumienia, prawo do nauki, prawo do własności oraz obowiązek respektowania praw mniejszości narodowych, wierność wobec państwa, ponoszenie świadczeń na rzecz państwa i powszechny obowiązek służby wojskowej (przejęte in extenso z Konstytucji marcowej). Zniknęły za to artykuły mówiące o swobodzie wyrażania przekona!
ń i myśli, wolności prasy i równości wszystkich wobec prawa. Granicą wolności jednostki było mgliste "dobro powszechne", zaś uprawnienia obywatelskie miały być mierzone "wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra państwa".
Podsumowanie. Wraz z rozwojem społecznym występowała naturalna tendencja do zwiększania ilości organów poszczególnych władz i ściślejszego definiowania ich kompetencji w aktach o charakterze konstytucyjnym. Ustawodawca konstytucyjny z czasem zaczął wyraźnie rozgraniczać władzę wykonawczą i legislatywę od judykatury (wyróżnienie jej jako odrębnej władzy nastąpiło na gruncie polskiego konstytucjonalizmu dopiero w 1791 r.). Porównując poszczególne ustawy zasadnicze zauważyć można także, że w zasadzie dopiero od Konstytucji Księstwa Warszawskiego występuje rozbudowana hierarchia terenowych organów centralnej egzekutywy.
Drugim charakterystycznym elementem ustaw zasadniczych zależnym od czasu jest ich stosunek do praw i wolności obywatelskich. Pierwotnie występujące wybiórczo (w szczególności ograniczone do - traktowanej prawie zawsze jako zasada ustrojowa, lecz tylko w odniesieniu do szlachty, wolności religijnej), z czasem "awansowały" do roli jednego z podstawowych zagadnień konstytucyjnych. Należy jednak podkreślić, że tradycją polskiego konstytucjonalizmu jest występowanie - obok konstytucji zawierających bogate katalogi przedmiotowych praw i obowiązków - także ustaw konstytucyjnych o wyraźnie epizodycznym charakterze (tzw. Małe konstytucje), które w całości poświęcone są wyłącznie wzajemnym stosunkom miedzy podstawowymi władzami (zwykle z pominięciem władzy sądowniczej).
Warto także zwrócić uwagę na fakt, że poszczególne kolejne konstytucje Polski (z wyłączeniem Konstytucji kwietniowej, kładącej znacznie większy nacisk na obowiązki niż prawa obywatelskie) są coraz bardziej liberalne i demokratyczne - niezależnie od tego, czy były one oktrojowane, czy też stanowione przez reprezentantów Narodu. Naturalnie zupełnie odrębną kwestią pozostawało praktyczne stosowanie przepisów ustaw zasadniczych, które nierzadko okazywały się martwą literą (np. wprowadzenie cenzury mimo wyraźnego zapisu Konstytucji Królestwa Polskiego, praktyka łamania praw obywatelskich po 1930 r.)
Tradycje polskiego konstytucjonalizmu miały - i mają - wpływ także na obecnie obowiązującą w Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucję z dnia 2 kwietnia 1997 r. Rozbudowany katalog praw i wolności obywatelskich (wzorowany przede wszystkim na Konstytucji marcowej), szczegółowe uregulowania kompetencji poszczególnych władz wraz z rozbudowaną listą ich organów w równej mierze wynika z potrzeb dnia dzisiejszego, jak i z doświadczeń stosowania wcześniejszych aktów rangi konstytucyjnej.
Bibliografia:
1. "Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych" - B. Leśnicki, J. Walachowicz; Warszawa 1992 r.
2. "Konstytucje Polski" - M. Bombicki; Poznań 1998 r.
3. "Historia ustroju i prawa polskiego" - J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak; Warszawa 1999 r.
4. "Historia" - J. Micuń; Warszawa 1999 r.
5. "Polska na przestrzeni wieków" - praca zbiorowa pod redakcją J. Tazbira; Warszawa 1995 r.
6. "Encyklopedia szkolna - Historia" - Warszawa 1993 r.
7. "Tablice historyczne" - L. Bielski, M. Trąba; Bielsko-Biała 2000 r.
8. "Historia Polski" - J. Tobolski; Warszawa - Kraków 1992 r.