[S•owo Opata] ............................................................................................................................... •
Wprowadzenie .............................................................................................................................. ••

I. O powstaniu, rozwoju, to•samo•ci i europejskim dziedzictwie zakonu ..................... !"

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich w !redniowieczu ........ "#
Europa i cystersi. Wp•yw cystersów na rozwój europejskiej to$samo!ci kulturowej.

Szkic do problemu ................................................................................................................ •#

Zasady fundacji opactw cysterskich ......................................................................................... %•
Kto i jak d•ugo budowa• klasztory w !redniowieczu? Od mitu do rzeczywisto!ci

w !wietle dzia•alno!ci budowlanej cystersów .................................................................. •••

O stroju zakonnym cystersów w !wietle wybranych &róde• normatywnych i tradycji

zakonnej. Zarys problemu ................................................................................................... •'#

Alberyk z Trois-Fontaines o pocz(tkach chrze!cija)stwa w Prusach .................................. •#'
Biskup Chrystian i jego próba fundacji klasztoru cysterskiego w Prusach......................... •*%

II. O „szarych mnichach” w Wielkopolsce ............................................................................ !!"

Opactwo cysterskie w Altenbergu i charakter jego linii +liacyjnej w Europie ................... ""#
Motywy fundacji i osiedlania si, cystersów w Wielkopolsce ............................................... "/#
Proces fundacyjny i fundator klasztoru cysterskiego pw. Naj!wi,tszej Maryi Panny

i !wi,tego Piotra w 0eknie ................................................................................................... "•'

Translokacja opactwa cystersów z 0ekna do W(growca. Czas1 inicjator i przyczyny

translokacji w !wietle &róde• pisanych1 archeologicznych i poda). Próba
na!wietlenia problemu ......................................................................................................... '2•
Aneks. Dokumenty zwi(zane z trudno!ciami administracyjno-prawnymi
klasztoru cysterskiego w 0eknie-W(growcu w okresie translokacji opactwa
z 0ekna do W(growca z ko)ca XIV i pierwszej po•owy XV wieku .............................. ''•

Glosa do biogramu Adama z W(growca 3Margonina4 w !wietle zapisek

nekrologicznych .................................................................................................................... '5•

Spis tre!ci

Drewniany1 para+alny ko!ció• cystersów w Tarnowie Pa•uckim w !wietle

najnowszych bada) .............................................................................................................. '5%

Klasztory kolo)skie z linii altenberskiej w Wielkopolsce. Problem ekskluzywno!ci

narodowo!ciowej opactw cysterskich w 0eknie1 L(dzie i Obrze .................................. '%#

„Pocz(tki” klasztoru cysterskiego w Zemsku. Próba rekonstrukcji procesu fundacji ...... /"•
Ikonogra+a opactwa cysterskiego w Bledzewie jako &ród•o do rekonstrukcji wygl(du

klasztoru ................................................................................................................................. /'%

Hic est patientia et •des sanctorum

. O relikwiach Towarzyszek !wi,tej Urszuli

z opactwa cysterskiego w 0eknie-W(growcu i ich translacji w XVI wieku
do ko!cio•a Jezuitów w Poznaniu. Przyczynek do rozprzestrzeniania si, kultu
!wi,tej Urszuli ....................................................................................................................... /#•

6wi,ty Stefan Harding. Przyczynek do bada) nad jego kultem na ziemiach

polskich................................................................................................................................... /*'

Wykaz skrótów ............................................................................................................................. /%•
Indeks osobowo-geogra+czny ................................................................................................... #2•

"#

#. Powstanie zakonu cystersów

W dziejach !redniowiecznej Europy1 szczególnie zachodnioeuropej-
skiego kr,gu cywilizacyjnego1 okres od XI do XIII w. stanowi epok,
wielkich przemian w ró$nych dziedzinach $ycia. Przemianom tym
podlega• i bezpo!rednio w nich uczestniczy• Ko!ció•1 który pragn(•
wówczas jednoznacznie okre!li7 swoje miejsce w spo•ecze)stwie
poprzez reform, stosunków utrwalonych w systemie karoli)skim
i sw( odnow, wewn,trzn(1 z któr( wi(za• si, mi,dzy innymi wielki
ruch odnowy moralnej1 dyscyplinarnej i administracyjnej1 po•(czony
z centralizacj( papiestwa1 o$ywieniem monastycyzmu1 odrodzeniem
prawa kanonicznego i cywilnego

•

. U jego g•,bszych podstaw le$a•a

*

Tekst niniejszego artyku•u1 po raz pierwszy opublikowany w •%%% r.1 zo-

sta• na potrzeby niniejszego wydania uzupe•niony przez Autora o now-
sz( literatur, przedmiotu oraz wzbogacony o dodatkowe uwagi. Dla
wyró$nienia zosta•y one uj,te w nawiasy kwadratowe. W stosunku do
pierwodruku zdecydowano si, tak$e pomin(7 znaczn( wi,kszo!7 mate-
ria•u ilustracyjnego — przyp. red.

•

Na temat reformy Ko!cio•a w XI w. zob. m.in.: A. Fliche1 La Réforme grégo-

rienne

1 t. I–II1 Louvain •%"/@ Studi Gregoriani1 t. I–VIII1 ed. G. Borino1 Roma

•%/•–•%52@ H. Jakobs1 Kirchenreform und Hochmi7elalter +*89–+'+11 Mün-
chen •%*/@ Historia Ko#cio!a1 t. II1 red. L.J. Rogier1 R. Aubert1 M.D.Knowles1
Warszawa •%**1 s. •'•–•// i n.@ tak$e: J. K•oczowski1 Ruchy reformatorskie
w chrze#cija&stwie zachodnim w XI wieku

1 „Znak”1 •/1 •%5"1 s. %/%–%••@ ten-

Powstanie zakonu cystersów

i jego rozwój na ziemiach polskich

w !redniowieczu

*

Monasticon Cisterciense Poloniae

1 red. A.M. Wyrwa1 J. Strzelczyk1

K. Kaczmarek1 t. I: Dzieje i kultura m"skich klasztorów cysterskich na ziemiach

polskich i dawnej Rzeczypospolitej od #redniowiecza do czasów wspó!czesnych

1

Pozna) •%%%1 s. "•–#/

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

"5

ch,7 nawi(zania do pocz(tków chrze!cija)stwa1 do wzorów ewange-
licznych i patrystycznych1 $ywych w pami,ci i pismach elit

"

. Te w•a!-

nie za•o$enia ideowe mia•y du$e znaczenie dla odnowy i reformy
monastycyzmu.

[Pocz(tki monastycyzmu chrze!cija)skiego 3gr. monos — sam1 sa-

motny@ •ac. monachus — mnich4 si,gaj( oko•o III w. n.e.1 tak zwanych
gmin braterskich. W ci(gu wieków jednak1 podobnie jak w innych
dziedzinach $ycia1 ruch ten podlega• ró$nym przeobra$eniom i mo-
dy+kacjom1 zawsze by• jednak !ci!le powi(zany ze strukturami i $y-
ciem Ko!cio•a oraz ze spo•ecze)stwem1 w obr,bie którego funkcjo-
nowa•. W du$ym stopniu odzwierciedla• $ycie religijne danej epoki1
stanowi(c zawsze specy+czn( form, reakcji wierz(cych na otaczaj(c(
rzeczywisto!7 oraz odpowied& na aktualne potrzeby religijno-moral-
ne i spo•eczne. Tendencja ta widoczna jest w•a!ciwie po dzie) dzi

-

siejszy]

'

.

$e1 Wspólnoty chrze#cija&skie. Grupy 5ycia wspólnego w chrze#cija&stwie za-
chodnim od staro5ytno#ci do XV wieku

1 Kraków •%5/1 s. •5#–"2' 3w wy$ej

wymienionych pracach dalsza literatura4.

"

J. K•oczowski1 Ko#ció! katolicki w #wiecie i w Polsce. Szkice historyczne1 Katowi-

ce •%*51 s. •* i n.@ D. Olszewski1 Szkice z dziejów kultury religijnej1 Katowice
•%*5@ Monastycyzm. Historia i duchowo#$1red. A. Solignac1 t•um. D. Stanic-
ka-Aposto•1 Kraków "22" 3Duchowo!7 Wschodu i Zachodu1 "4@ zob. te$:
Staro5ytne regu!y zakonne

1 red. M. Starowieyski1 E. Stanula1 Warszawa •%*2

3Pisma Starochrze!cija)skich Pisarzy1 "54@ Zachodnie regu!y monastyczne1
red. M. Starowieyski1 Kraków "2•' 3^ród•a Monastyczne1 #24.

'

Na temat rozwoju ruchu monastycznego zob. m.in: W. Bousset1 Apophtheg-

mata. Studien zur Geschichte des ältesten Mönchtums

1 Tübingen •%"'@ Quellen

zur Geschichte der Askese und des Mönchtums in der alten Kirche

1 hrsg. von

H. Koch1 Tübingen •%''@ F. Bogdan1 Geneza i rozwój klauzury zakonnej. Stu-
dium prawno-historyczne

1 Pozna) •%#/ 3Warszawskie Studia Teologiczne1

"*4 — tu szerokie omówienie problemu@ J. K•oczowski1 Wspólnoty chrze#-
cija&skie

@ ten$e1 Od pustelni do wspólnoty. Grupy zakonne w wielkich religiach

#wiata

1 Warszawa •%*•@ ten$e1 Wspólnoty chrze#cija&skie w tworz%cej si" Eu-

ropie

1 Pozna) "22'@ Historia Ko#cio!a1 t. I1 Warszawa •%*/1 t. II1 s. •/#–•#/

i n.@ J. Wierusz-Kowalski1 0wiat mnichów i zakonów1 wyd. '1 Warszawa
•%*•@ M. Kanior1 Historia monastycyzmu chrze#cija&skiego1 t. I: Staro5ytno#$
4wiek III–VIII6

1 Kraków •%%'@ t. II: 0redniowiecze w Ko#ciele zachodnim 4od IX

do XVI wieku6

1 Kraków "22"@ t. III: Monastycyzm benedykty&ski na ziemiach

polskich od X do XX wieku

1 Kraków "2•". Zob. te$: J. Wierusz-Kowalski1

Monastycyzm wczesno#redniowieczny

1 w: Katolicyzm wczesno#redniowieczny1

"•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

Mnisi stanowili jednak zawsze tylko niewielk( grup, ogó•u spo-

•ecze)stwa1 która wszystkim wierz(cym wskazywa•a lub mog•a
wskazywa7 mo$liwo!ci poszukiwania dróg zbli$aj(cych ich do Boga.
Poj,cie monachus — mnich1 czyli cz•onek zakonu mniszego1 „po raz
pierwszy pojawi•o si, w t•umaczeniu Biblii judeochrze!cija)skiej
Symmacha 3oko•o •*2 r.4. W Psalmie 5* wyst,puje ono w znaczeniu
«samotny1 $yj(cy w stanie bez$ennym» 3Ps 5*1•4. Pod koniec III wie-
ku mnichami zacz,to natomiast nazywa7 ascetów chrze!cija)skich1
którzy wyrzekli si, !wiata”

/

. W ró$nym czasie w chrze!cija)stwie

rozró$niano kilka rodzajów mnichów

#

. Generalnie jednak pod poj,-

ciem monastycyzmu rozumiano specy+czn( form, $ycia wewn,trz-
nego1 która wed•ug Pseudo-Dionizego 3oko•o #22 r.4 zwi(zana by•a
z prowadzeniem „niepodzielnie $ycia1 które dzi,ki po•(czeniu tego1
co podzielne1 u$ycza im charakteru jedno!ci1 tak $e staj( si, Bosk(
jedno!ci(”

5

.

Od XI w. w wyniku dzia•a) reformatorskich zacz(• od$ywa7 ruch

eremicki. Pod jego wp•ywem w istniej(cych dotychczas wspólno-
tach ukszta•towa•y si, pr(dy1 które da•y pocz(tek nowym zakonom.
Najpierw uwidoczni•y si, one w pó•nocnej Italii i centralnej Francji1
obejmuj(c konsekwentnie pozosta•e terytoria

•

. W ramach tego ruchu

powstawa•y nowe wspólnoty d($(ce do surowszego i czysto pustel-
niczego trybu $ycia. Nawi(zywa•y one do nauki ojców pustynnych

red. J. Keller1 Warszawa •%•'1 s. •••–"25@ ten$e1 Monastycyzm i mistyka
#red niowieczna

1 w: Katolicyzm #redniowieczny1 red. J. Keller1 Warszawa •%••1

s. •*'–"2•@ Duchowo#$ staro5ytnego monastycyzmu. Materia!y z Mi"dzynaro-
dowej Sesji Naukowej, Kraków–Tyniec, +9–+/ listopada +//8. Wyk!ady otwarte

1

red. M. Strowieyski1 Kraków •%%#@ C.H. Lawrence1 Monastycyzm #rednio-
wieczny

1 t•um. J. Tyczy)ska1 Warszawa "22#.

/

J. Lanczkowski1 ;ycie monastyczne i zakonne1 t•um. T. Szafra)ski1 Warsza-

wa "22'1 s. •2".

#

Do tego nawi(zuje te$ Regu!a !w. Benedykta1 zob. m.in. G. Holzherr1 Re-

gu!a benedykty&ska w 5yciu chrze#cija&skim

1 Tyniec •%**1 zw• rozdz. I: O ro-

dzajach mnichów

1 s. #•–#•. Benedykt nawi(zuje do !wi,tych Hieronima

i Kasjana 3tam$e1 s. #"4.

5

J. Lanczkowski1 ;ycie monastyczne1 s. •2".

•

Na temat reformy monastycznej X i XI w. zob. m.in.: M. Heimbucher1 Die

Orden und Kongregationen der katholischen Kirche

1 Bd. I–III1 /. AuY.1 Mün-

chen •%5#@ B. Hamilton1 Monastic Reform, Catharism and the Crusades 4/**–
–+)**6

1 London •%•%@ zob. te$: Historia Ko#cio!a II1 s. •/# i n.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

"*

lub literalnej1 !cis•ej interpretacji Regu!y !w. Benedykta z Nursji

*

. Spo-

!ród pierwszych przedstawicieli tego nurtu wymieni7 nale$y przede
wszystkim Romualda z Rawenny 3oko•o %#• – oko•o •2"#–•2"•41 Jana
Gwalberta z Florencji 3oko•o %%#–•2•'4 i !w. Brunona z Kolonii 3oko•o
•2'2–••2•4.

Romuald odnowi• monastycyzm pustynny z jego samotniczym

i surowym trybem $ycia1 tworz(c grupy eremickie w Font Avella i Ca-
maldoli w Toskanii i Apeninach 3kameduli — •2•" r.4

%

. Jan Gwalbert

utworzy• natomiast wspólnot, w Vallombrosa w Toskanii 3wallom-
brosianie — •2•• r.41 która przestrzega•a Regu!y i utrzymywa•a wspól-

*

Na ten temat zob.: G. Holzherr1 Regu!a benedykty&ska@ Bernard de Clairvaux1

éd. Commision d’Histoire de l’Ordre de Cîteaux1 Paris •%#'@ S. Kie•tyka1
0wi"ty Bernard z Clairvaux

1 Kraków •%*/@ Saint Bernard et le monde cistercien1

éd. L. Pressouyre1 T.N. Kinder1 Paris •%%2 3tam dalsza literatura4@ Pisma
#wi"tego Bernarda

1 t•um. M. Bohusz Szyszko1 Wilno •*#2@ 6wi,ty Bernard

z Clairvaux1 O mi!owaniu Boga1 Kraków •%%• 3Pisma1 •4@ ten$e1 O stopniu
pokory i pychy

1 Kraków •%%• 3Pisma1 "4. Bibliogra+, wyda) regu•y bene-

dykty)skiej zob.: A.M. Albareda1 Bibliogra•a de la Regla Benedictina1 Mont-
serrat •%'' — tu obszerna bibliogra+a wszystkich wersji europejskich
wyda) Regu!y !w. Benedykta z Nursji od IX do XVII;XVIII w.1 w tym zna-
nych wyda) i r,kopisów dla ró$nych klasztorów cysterskich w Europie1
tak$e na ziemiach polskich 3wed•ug indeksu4@ zob. te$ osiemnastowiecz-
ne uwagi o tym1 jak postrzega7 zasady przedstawione w Regule !w. Bene-
dykta: J. Fischinganus1 Uwagi na Regu!" SS. Oyca Naszego Benedykta z au-
tora X. Joachima opata Fischinga&skiego, Zakonu Oyca y Patryarchy Benedykta
w Helwecyi dla wygody osób zakonnych na polski i"zyk przet!umaczone przez
X. Karola Andrzeiowskiego Benedyktyna Lubinskiego, spowiednika ordynariu-
sza WW. Panien Wile&skich tego5 zakonu przy S. Katarzynie

1Wilno ••5#.

%

J. K•oczowski1 Wspólnoty chrze#cija&skie1 s. "2#–"25@ P. Sczaniecki1 Ka-

meduli

1 w: Zakony benedykty&skie w Polsce. Krótka historia1 Tyniec •%*•1

s. •2'–•"2@ J. Aumann1 Zarys historii duchowo#ci1 t•um. J. Machniak1 Kielce
•%%'1 s. •2*–•2%@ tak$e: ;ywot #w. Romualda ojca i patryarchy Kamedu!ów
+*'(–+/'(, skre#li! jeden z ojców Kamedu!ów pustelników Góry Koronnej

1 Kra-

ków •%"•@ Cenni storici del sacro eremo di Camaldoli, preceduti da alcune brevi
notizie intorno Vallombrosa La Verna per comodo dei forestieri

1 Firenze •*5/@

L. Zarewicz1 Zakon kamedu!ów, jego fundacye i dziejowe wspomnienia w Pol-
sce i Litwie,

przewa5nie wed!ug 2róde! r"kopismiennych archiwu oo. kamedu!ów

w Bielanach przy Krakowie

1 Kraków •*••@ La congregazione camaldolese degli

eremiti di Montecorona.

Dalle origini ai nostri tempi, con una introduzione sulla

vita eremitica prima e dopo san Romualdo

1 Fascati •%2*@ Konstytucje kongrega-

cji pustelników kamedu!ów Góry Koronnej

1 Kraków–Bielany •%%•@ M. Flor-

kowska1 M. Florkowski1 Kameduli1 Kraków "22#.

"%

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

not, cenobitaln( $yj(c( wed•ug !cis•ej klauzury przy zachowaniu ca•-
kowitego milczenia

•2

. Zakonem1 który w szczególnie trwa•y sposób

zdo•a• zrealizowa7 w drugiej po•owie XI w. tendencje eremickiego od-
suni,cia si, od !wiata by• zakon kartuzów1 za•o$ony w •2*/ r. przez
!w. Brunona z Kolonii1 który $ycia samotniczego uczy• si, u pó&niej-
szego twórcy Zakonu Cysterskiego !w. Roberta z Molesmes. Za•o-
$ona przez niego wspólnota osiedli•a si, we Francji1 w miejscowo!ci
Chartreuse ko•o Grenoble. Qycie wspólnotowe kartuzów opiera•o si,
na eremickich strukturach pierwotnego coenobium. Ich Consue tudines
odwo•ywa•y si, do !w. Hieronima i do Regu!y !w. Benedykta1 jednak
bez „!lepego” podporz(dkowania si, nim

••

.

Du$e znaczenie dla kszta•towania ducha monastycyzmu XI w.

mia• Piotr Damiani z Rawenny 3oko•o •22•–•2•";•2•'4. Poprzez swoje
pisma dawa• on wgl(d w surow( atmosfer, ubóstwa1 pokuty1 modli-
twy i pracy eremitów zorganizowanych w odr,bne1 posiadaj(ce w•as-
ne konstytucje wspólnoty1 a tak$e oskar$a• spo•ecze)stwo pó•nocnej
Italii o zdeprawowanie

•"

.

Zakonem1 który ukszta•towa• si, pod wp•ywem i w nurcie tych

przemian1 by• zakon cystersów1 odzwierciedlaj(cy w monastycyzmie
nurt cenobitalno-eremicki1 to jest form, $ycia monastycznego1 w któ-
rej po•(czone zosta•y idea•y $ycia w samotno!ci1 z dala od ludzi 3ere-
mus

41 w ramach wspólnoty $yj(cej w coenobium — klasztorze

•'

.

•2

J. K•oczowski1 Wspólnoty chrze#cija&skie1 s. "25–"2•.

••

Tam$e1 s. "2*–"•2@ ten$e1 Les Chartreux et la Pologne medievale1 w: La nais-

sance des Chartreuses. Actes du Vle Colloque international d’Histoire et de Spi-
ritualité Cartusiennes, Grenoble +'–+1 sept. +/38

1 éd. B. Bligny1 G. Chaix1

Grenoble •%*51 s. "#%–'2%@ P. Sczaniecki1 Kartuzi1 w: Zakony benedykty&skie1
s. •"•–•/•@ J. Aumann1 Zarys historii duchowo#ci1 s. ••2–••"@ Die Kartäuser.
Der Orden der schweigenden Mönche

1 hrsg. von M. Zadnikar1 A. Wienand1

Köln •%*'@ K. Reapke1 Ko#ció! dawnej kartuzji kaszubskiej w Kartuzach. Za-
rys historii

1 cz. •1 Wejherowo •%%"@ R. Witkowski1 Pierwsze fundacje zakonu

kartuzów na ziemiach polskich

1 w: Die Kartäuser und ihre Welt. Kontakte und

gegenseitige Ein<üsse. Internationaler Kongress vom '). bis '9 September +//'

1

Bd. II1 Salzburg •%%' 3AC1 5"41 s. "%–•*%@ ten$e1 Zakon kartuzów w Europie
0rodkowej od XIV do po!owy XVI wieku

1 Bd. I–II1 Salzburg "2•• 3AC1 "*#4.

•"

Zob. m.in.@ F. Dressler1 Petrus Damiani. Leben und Werk1 Roma •%#/@

J.J. Ryan1 Saint Peter Damiani and His Canonical Sources. A Preliminary Study
in the Antecedents of the Gregorian Reform

1 Toronto •%#5.

•'

O tym temacie zob. m.in.: J. K•oczowski1 Wspólnoty chrze#cija&skie1 s. "2/–

–"'# i n.@ F. Bogdan1 Geneza i rozwój klauzury1 zw•. s. '' i przyp. •%.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

'2

Jego powstanie zapocz(tkowa•y proreformatorskie d($enia grupy

zakonników benedykty)skich z klasztoru Molesmes w Burgundii.
Bezpo!redni( jednak przyczyn( by• wewn,trzny konYikt powsta•y
w tym opactwie mi,dzy zwolennikami tradycyjnego $ycia zakonnego
a jego reformatorami. Reformatorzy pragn,li bowiem odnowy mona-
stycyzmu w oparciu o zupe•nie inne zasady przestrzegania i interpre-
tacji obserwancji zakonnej od dotychczas obowi(zuj(cych. Starali si,
oni nawi(za71 podobnie jak powsta•e ju$ w tym nurcie wspólnoty1 do
pierwotnych1 nieska$onych pó&niejszymi mody+kacjami zasad1 któ-
re wytyczy• w VI w. n.e. !w. Benedykt z Nursji.

W konsekwencji1 po odpowiednich przygotowaniach dok•adnie

opisanych w Exordium parvum

•/

1 doprowadzi•o to na pocz(tku •2%* r.

do wyj!cia przedstawicieli tego pr(du z klasztoru w Molesmes i utwo-
rzenia nowej wspólnoty1 opartej na odmiennym nieco ni$ benedyk-
ty)ski programie $ycia wspólnotowego

•#

. Doda7 tu jednak nale$y1

•/

Zob.: Exordium parvum1 w: Cîteaux. Documents Primitifs Texte latin et traduc-

tion française

1 éd. F. de Place1 G. Ghislain1 J.-Ch. Christophe1 Cîteaux •%**

3Cîteaux1 •41 s. "•–#'@ H. Kostrza)ski1 Dziedzictwo bia!ych mnichów1 Szczy-
rzyc •%%•1 s. ""•–""*1 "'#–"/' 3t•umaczenie polskie4@ Exordium parvum1
Regina Mundi1 "1 •%*%1 s. •%–'/ 3t•umaczenie polskie wed•ug W•adys•awa
Zaros•ego1 wykorzystujemy je w naszych rozwa$aniach4.

•#

W!ród bardzo bogatej literatury podejmuj(cej tematyk, dziejów zakonu

na szczególn( uwag, zas•uguj( m.in.: wydawnictwa &ród•owe: L. Janau-
schek1 Originum Cisterciensium1 t. I1 Vindobonae •*••@ Canivez@ Cîteaux.
Documents Primitifs

@ Twelfth-Century Statutes from the Cistercian General

Chapter

1 éd. Ch. Waddell1 Cîteaux "22" 3Cîteaux. Commentarii Cistercien-

ses. Studia et Documenta1 •"4@ Pozna$ cystersów. Studia i dokumenty1 oprac.
M.P. Chojnacki1 K. Jankosz1 M. Starzy)ski1 Kraków "2••@ tak$e: Cyster-
si ku odnowie. Polska Kongregacja Cystersów

1 Kraków–Mogi•a–Zakrzów

•%%*@ opracowania i leksykony: Dictionnaire des auteurs cisterciens1 t. I–II1
éd. E. Broue9e1 St-Rémy •%•#@ M. Cochevil1 E. Manning1 Dictionnaire des
monastères cisterciens

1 St-Rémy •%•5@ P.G. Müller1 Vom Cistercienser Orden1

Bergenz •%"•@ M. Preiss1 Die politische Tätigkeit und Stellung der Cisterzien-
ser im Schisma von ++1/–++((

1 Berlin •%'# 3Historische Studien1 "/*4@

J.-M. Canivez1 Cîteaux 4Ordre61 w: Dictionnaire d’histoire et de géographie ec-
clésiastique

1 t. XII1 Paris •%#'1 kol. *#•–%%*@ ten$e1 Clairvaux1 w: tam$e1

kol. •2#2–•25"@ A. Dietrich1 Zisterzienser1 w: Lexikon für Theologie und Kir-
che

1 Bd. X1 Freiburg im Breisgau •%5#1 s. •'•5–•'•• i n.@ G. Carville1 The

Occupation of Celtic Sites in medieval Ireland by the Canons Regular of St Au-
gustine and the Cistercians

1 Kalamazoo •%*"@ Ora et labora. Quellen und ele-

mente der Nachhaltigkeit zisterziensesischen Lebens

1 hrsg. von T. O9en1

'•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

$e próby opuszczenia klasztoru Molesmes przez grupy zakonników

P. Wiemer1 Köln "22" 3Zisterzienser im Rheinland1 #4@ Cystersi1 w: Encyklo-
pedia katolicka

1 t. III1 red. R. 0ukaszyk1 L. Bie)kowski1 F. Gryglewicz1 Lub-

lin •%•%1 kol. •"•–•/2@ Die Cistercienser. Geschichte, Geist, Kunst1 hrsg. von
A. Schneider1 A. Wienand1 W. Bickel1 Köln •%••@ Die Zisterzienser. Ordens-
leben zwischen Ideal und Wirklichkeit.

Eine Ausstellung des Landschaftsverban-

des Rheinland, Rheinisches Museumsamt, Brauweiler, Aachen, Krönungssaal
des Rathauses ). Juli–'3. September +/3*

1 hrsg. von K. Elm1 P. Joerissen1

H.J. Roth1 Bd. I–II1 Köln •%*2–•%*"@ rec. tych prac: A.M. Wyrwa1 Pocz%tek,
#wietno#$ i upadek Ordo Cisterciensium

1 [rec.] Die Ziesterzienser. Ordensleben

zwischen Ideal und Wirklichkeit, Köln +/3*

1 RH1 #•1 •%*#1 s. ••'–••%@ tak$e:

F. Winter1 Die Zisterzienser des nordöstlichen Deutschlands. Ein Beitrag zur
Kirchen- und Kulturgeschichte des deutschen Mi7elalters

1 Bd. I–III1 Gotha

•*5*–•*•• 3przedruk: Darmstadt •%524@ J. Dahnsen1 Deutsche Zisterzienser-
kunst

1 Köln–Wien •%•/@ L.J. Lekai1 The Cistercians. Ideals and Reality1 Kent

•%•• 3tak$e edycja niemiecka i francuska4@ H. Grüger1 Schlesisches Kloster-
buch

1 „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms Universität zu Bres-

lau”1 "•–""1 •%*2–•%*•@ F.L. Hervay1 Repertorium historicum Ordinis Cister-
ciensis in Hungaria

1 Roma •%*/@ J.-B. Auberger1 L’unanimité cistercienne

primitive: Mythe ou réalité?

1 Achel •%*5 3Cîteaux. Commentarii Cistercien-

ses. Studia et documenta1 '4@ In Tal und Einsamkeit ('1 Jahre Kloster Fürsten-
feld. Die Zisterzienser im alten Bayern

1 Bd. III1 hrsg. von K. Wollenberg1 Für-

stenfeldbruck •%%2@ L. Pressouyre1 Le rêve cistercien1 Paris •%%2@ Zisterzienser
in Franken

1 hrsg. von W. Brückner1 J. Lenssen1 Würzburg •%%•@ M. Pacaut1

Les moines blancs. Histoire de l’ordre de Cîteaux

1 Paris •%%'@ L’espace cistercien1

dir. L. Pressouyre1 Paris •%%/@ T.N. Kinder1 L’ Europe Cistercienne1 Paris
•%%•. Z prac autorów polskich b(d& t•umaczonych na j,zyk polski wy-
mieni7 nale$y: F. Bogdan1 Geneza i rozwój klauzury@ T. Manteu8el1 Papie-
stwo i cystersi ze szczególnym uwzgl"dnieniem ich roli w Polsce na prze!omie
XII i XIII w.

1 Warszawa •%## 3rec.: K. Tymieniecki1 KH1 5'1 •%#51 s. •5•–

–••'4@ ten$e1 Zakony ko#cio!a katolickiego do po!. XVI wieku1 w: Szkice z dzie-
jów papiestwa

1 Warszawa •%#*1 s. '–/'@ J. K•oczowski1 Wspólnoty chrze#ci-

ja&skie

1 s. "•2–"•/ i n.@ ten$e1 Od pustelni do wspólnoty1 s.•/*–•#5 i n.@

L. Moulin1 ;ycie codzienne zakonników w #redniowieczu 4X–XV wiek61 t•um.
E. B(kowska1 Warszawa •%*5@ K. Bobowski1 Zakon cystersów i jego miejsce
w spo!ecze&stwach #redniowiecznej Europy

1 w: Monastycyzm. S!owia&szczyzna

i pa&stwo polskie. Warsztat badawczy historyka

1 red. ten$e1 Wroc•aw •%%/1

s. *•–••"@ Dzieje i kultura polskich cystersów do XVIII wieku. Materia!y trzecie-
go ogólnopolskiego sympozjum naukowego zorganizowanego przez Instytut His-
torii Uniwersytety im. Adama Mickiewicza, Pozna& '(–)* wrze#nia +//) r.

1

red. J. Strzelczyk1 Kraków •%%/ 3NP1 *'4@ A.M. Wyrwa1 Etappen der Ortsve-
ränderung der Zisterzienserklöster in Europa ab ++. bis +8. Jahrhundert. Die
Zisterzienser — Filiationen auf dem polnischen Boden im +'. Jahrhundert

1

w: Naissance et fonctionnement des réseaux monastiques et canoniaux. Actes du

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

'"

by•y podejmowane kilkakrotnie ju$ wcze!niej. Bracia z Molesmes

+

er

Colloque International du C.E.R.C.O.M., Saint-Etienne, +9–+3 septembre

+/31

1 Saint-Étienne •%%•1 s. '"•–'''@ ten$e1 Cistercian Monasteries in Wiel-

kopolska. Historical Background and State of Research

1 Cîteaux1 /'1 •%%"1

s. '/'––/25@ ten$e1 Cystersi polscy i losy ich patrimonium do czasów wspó!czes-
nych. Zarys problemu

1 w: Dzieje i kultura polskich cystersów1 s. •'–'/@ ten$e1

Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii altenberskiej. =ek-
no, L%d, Obra

1 Pozna) •%%#@ ten$e1 Zisterzienser, Innen. IX. Polen 4Piastische

Länder6, Pommern

1 w: Lexikon für Mi7elalter1 Bd. IX1 München •%%*1 kol. 5/*@

ten$e1 Opactwa cysterskie na Pomorzu. Zarys dziejów i kultury1 Pozna) •%%%@
ten$e1 To5samo#$ kulturowa Europy w #wietle organizacji wewn"trznej i powi%-
za& •liacyjnych w zakonie cystersów w #redniowieczu

1 NP1 •2'1 "22#1 s. ""#–

–"/5 3i inne tego autora4@ E. 0u$yniecka1 Architektura klasztorów cysterskich
na 0l%sku

1 Pozna) •%%*@ ta$1 Architektura klasztorów cysterskich. Filie lubi%-

skie i inne cenobia #l%skie

1 Wroc•aw "22"@ ta$1 Pelplin i Doberan. Architektura

opactw cysterskich spokrewnionych •liacyjnie

1 Wroc•aw "2•/@ ta$1 Z. 6wie-

chowski1 R. Kunkel1 Architektura opactw cysterskich. Ma!opolskie •lie Mori-
mond

1 Wroc•aw "22*@ J. Nowi)ski1 Ars cisterciensis. Ko#ció! cystersów w #red-

niowieczu — wystrój i wyposa5enie

1 Warszawa "2•5@ K. Kaczmarek1

Ustawodawstwo szkolne cysterskiej kapitu!y generalnej w XIII i XIV wieku 4do
+)'+6

1 w: Nihil super<uum esse. Studia z dziejów #redniowiecza o•arowane Pro-

fesor Jadwidze Krzy5aniakowej

1 red. J. Strzelczyk1 J. Dobosz1 Pozna) "2221

s. "*"–'•5@ ten$e1 Studia uniwersyteckie cystersów z ziem polskich w okresie
#redniowiecza

1 Pozna) "22"@ A. Louf1 Cysterska droga1 t•um. M. Sabiniewicz1

wst,p C. Kelly1 red. Bernard A. Grenz1 Skoczów "222@ H. Kostrza)ski1
Moje wspomnienia

1 Willow Spring "22•@ K. Gralak1 Monastyczna kultura pi#-

mienna. Polski kr%g cysterski

1 „Przegl(d Humanistyczny”1 /*1 "22/1 s. #•–•'@

A. Galar1 Podró5e opatów z ziem polskich na Kapitu!" Generaln% do Cîteaux do
ko&ca XIII wieku

1 w: Historia Monastica I1 Praha "22# 3Colloquia Mediaeva-

lia Pragensia1 '41 s. "'%–"#/@ ta$1 W europejskiej wspó!nocie cysterskiej. Udzia!
cystersów z historycznych ziem polskich w Kapitu!ach Generalnych w Cîteaux
4XII–XVIII w.6

1 Kraków "2•/ 3Cistercium Mater Nostra. Studia et docu-

menta1 '4@ M. Milecka1 Ogrody cystersów w krajobrazie ma!opolskich opactw
•lii Morimondu

1 Lublin "22%@ K. Morajko1 Charyzmat zakonu cystersów1 Kra-

ków "225@ K. Czapli)ski1 Cystersi. Dziedzictwo kulturowe1 Pelplin "22%@
I. Eberl1 Cystersi. Historia zakonu europejskiego1 Kraków "2••@ opracowania
zbiorowe: Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie zwi%z-
ki

1 red. J. Strzelczyk1 Pozna) •%*•@ Cystersi w Polsce w 31*-lecie fundacji

opactwa j"drzejowskiego

1 red. D. Olszewski1 Kielce •%%2@ Les cisterciens en

Pologne

1 red. J. Pietrusi)ski1 Varsovie •%%2@ Cystersi w #redniowiecznej Pol-

sce. Kultura i sztuka. Katalog wystawy

1 Warszawa–Pozna) •%%•@ Cystersi

w kulturze #redniowiecznej Europy

1 red. J. Strzelczyk1 Pozna) •%%"@ Dziedzic-

two kulturowe cystersów na Pomorzu 4materia!y seminarium odbytego +3 wrze#-
nia +//8 roku w Ko!baczu6

1 red. K. Kalita-Skwirzy)ska1 M. Lewandowska1

''

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

za•o$yli prawdopodobnie klasztor w niezidenty+kowanej dzi! miej-

Szczecin •%%#@ Cystersi w spo!ecze&stwie Europy 0rodkowej. Materia!y z konfe-
rencji naukowej odbytej w klasztorze oo. Cystersów w Krakowie-Mogile z okazji
/**. rocznicy powstania Zakonu Ojców Cystersów. Pozna&–Kraków–Mogi!a
1–+* pa2dziernika +//3

1 red. A.M. Wyrwa1 J. Dobosz1 Pozna) "222@ Pelplin

— ('1. rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów
na Kociewiu. Materia!y z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach
'+–') wrze#nia '**+ r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii
Uniwersytetu Gda&skiego oraz Zespó! do Bada& nad Histori% i Kultur% Cyster-
sów w Polsce

Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu1 red. D.A. Deka)-

ski1 B.A. Grenz1 A. S•yszewska1 A.M. Wyrwa1 Pelplin–Tczew "22"@ Cyster-
si !ekne&scy w krajobrazie kulturowym ziem polskich w 31*-lecie fundacji
opactwa cysterskiego w =eknie ++1)–'**). Materia!y z sesji naukowej odbytej
w W%growcu, w dniu 8 lipca '**) roku z okazji jubileuszu fundacji Opactwa
Cysterskiego w =eknie

1 red. A.M. Wyrwa1 0ekno–W(growiec–Pozna) "22/@

Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy
0rodkowej. Materia!y z siódmej Mi"dzynarodowej Konferencji Cystersologów
odbytej z okazji 3**. rocznicy fundacji opactwa cysterek w Trzebnicy. Trzebnica
+3–'+ wrze# nia '**' r.

1 red. A.M. Wyrwa1 A. Kie•basa1 J. Swastek1 Pozna)

"22/@ Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Ko#cio!a na zie-
miach polskich dedykowane Ojcu Opatowi dr. Eustachemu Gerardowi Kocikowi
OCist

1 red. A.M. Wyrwa1 Pozna)–Katowice–W(chock "22• 3Liber Amico-

rum1 "4@ Cystersi w Rudach. Materia!y z konferencji zorganizowanej w dniach
1 i 9 czerwca '**/ r. w Opolu i Rudach przez Wydzia! Teologiczny Uniwersyte-
tu Opolskiego i diecezj" gliwick% z okazji (1* rocznicy fundacji opactwa cyster-
skiego w Rudach

1 red. F. Wolnik1 Opole "22% 3Z Dziejów Kultury Chrze!ci-

ja)skiej na 6l(sku1 #%4@ Przysz!o#$ bada& nad histori% i kultur% cystersk%
w Polsce

1 red. E. 0u$yniecka1 A. Galar1 Wroc•aw "2••@ Dziedzictwo cyster-

sów w Polsce

1 red. G. Wawoczny1 D. Klimanek1 M. Jordan1 M. Ga•uszka-

Biernacki1 Racibórz "2•'@ Dziedzictwo kulturowe cystersów1 red. E. 0u-
$yniecka1 A. Galar1 Wroc•aw "2•/@ tak$e: Die Zisterzienser. Geschichte und
Architektur

1 hrsg. von H. Gaud1 J.-F. Leroux-Dhys1 Köln •%%*@ Zisterzienser.

Norm, Kultur, Reform — /** Jahre Zisterzienser

1 hrsg. von U. Knefelkamp1

Berlin–Hei delberg "22•@ P. Geißendörfer1 H. Hirschler1 Die Gemeinschaft
Evangelischer Zisterzienser-Erben in Deutschland. Ihr Werden, ihre teologische
und kirliche Prägung

1 Heilsbornn "22'@ Zisterziensische Klosterwirtschaft zwi-

schen Ostsee und Erzgebirge. Studien zu Klöstern in Vorpommern, zu Him-
melpfort in Brandenburg und Grünhain in Sachsen

1 hrsg. von W. Schich1 Ber-

lin "22/ 3Studien zur Geschichte1 Kunst und Kultur der Zisterzienser1 •%4@
oraz Monasticon Cisterciense Poloniae1 t. I–II1 red. A.M. Wyrwa1 J. Strzel-
czyk1 K. Kaczmarek1Pozna) •%%%@ CMN I–VI1 red. M. Starzy)ski1 M. Zda-
nek1 Kraków "22•–"2•'@ opracowania kartogra+czne: F. van der Meer1
Atlas de l’Ordre Cistercien

1 Amsterdam–Bruxelles •%5#@ D.H. Williams1 Atlas

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

'/

scowo!ci Vivicus oraz w Aulpus w diecezji Genewa

•5

. Kolejny exodus

z Molesmes1 który w konsekwencji doprowadzi• do powstania „No-
wego Klasztoru”1 a nast,pnie nowego zakonu1 zosta• poprzedzony
staraniami u w•adz ko!cielnych o przyzwolenie na opuszczenie do-
tychczasowego opactwa. Robert — opat Molesmes 3zm. ••••41 g•ów-
ny twórca podstaw ideowych przysz•ego zakonu cystersów1 na po-
cz(tku •2%* r. uzyska• zgod, od Hugona1 arcybiskupa Lyonu1 b,d(ce-
go jednocze!nie Legatem Stolicy Apostolskiej1 na realizacj, w•asnych
planów i dopiero wówczas ze swoimi najbli$szymi wspó•towarzy-
szami1 to jest Alberykiem i Stefanem 3pó&niejszymi opatami Cîteaux4
oraz •* mnichami opu!ci• Molesmes i uda• si, „w miejsce samotne na-
zwane Cîteaux […]1 w diecezji Châlons”. Jak wynika z informacji za-
mieszczonych w Exordium parvum1 teren1 który mnisi upatrzyli sobie
na miejsce swego zamieszkania1 stanowi• wówczas „schronienie jedy-
nie dla dzikich zwierz(t1 […] by• niedost,pny dla ludzi z powodu g,-
sto rosn(cych drzew i ciernistych zaro!li […] oraz ma•ej warto!ci dla
ludzi !wieckich”. Nazywano je „miejscem strachu i samotno!ci”. Po
uzyskaniu aprobaty biskupa z Châlons Gauthiera oraz zgody w•a!ci-
ciela terenu w wybranym przez siebie miejscu „nowi mnisi” zacz,li
wznosi7 „Nowy Klasztor”1 który przez legata Hugona prawnie zosta•
uznany za opactwo 3jeszcze zreformowane opactwo benedykty)skie4
pod zwierzchnictwem Roberta

••

. Teren pod budow, klasztoru udo-

st,pni• im Rajnald z Beaune1 kuzyn !w. Roberta z Molesmes1 podda-
ny Odona1 ksi,cia Burgundii. Ksi($, Odon za!1 na pro!b, listown(
legata Hugona1 „w•asnym sumptem doprowadzi• do ko)ca budow,
klasztoru1 który mnisi zacz,li wznosi7 z drewna1 a ich samych przez
d•ugi czas zaopatrywa• we wszystko1 co [by•o im] potrzebne oraz hoj-
nie obdarzy• gruntami i $ywym inwentarzem”

•*

.

Wed•ug tradycji zakonnej Robert z grup( swych towarzyszy mia•

si, pojawi7 w Cîteaux w Niedziel, Palmow(1 w dniu "• marca •2%* r.1

of Cistercian Lands in Wales

1 Cardi8 •%%2@ bibliogra+a do dziejów cyster-

sów zob.: Bulletin of Cistercian History1 Cîteaux1 '*1 •%*• 3Supplément au
tome4@ Cistercian History Abstracts1 tam$e1 '%–/21 •%**–•%*% 3Suppléments
aux tomes4@ Monasticon 3tu literatura do •%%* r.4. Zob. te$ bibliogra+a
w poszczególnych artyku•ach pomieszczonych w niniejszym tomie.

•5

H. Kostrza)ski1 Dziedzictwo bia!ych mnichów1 s. •/–•#.

••

Exordium parvum1 rozdz. III1 s. "2.

•*

Tam$e1 rozdz. IV1 s. "•.

'#

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

czyli w dzie) !w. Benedykta — patrona mnichów. Niektórzy histo-
rycy twierdz( jednak1 $e mia•o to miejsce "2 marca tego roku

•%

. Nie-

d•ugo jednak Robert piastowa• urz(d opata w „Nowym Klasztorze”1
albowiem nieca•e dziewi,7 miesi,cy pó&niej1 w •2%% r.1 na pro!b, za-
konników z Molesmes1 biskupa Langres i innych zwierzchników Ko-
!cio•a musia• powróci7 do swego pierwotnego klasztoru1 zabieraj(c
ze sob( wi,kszo!7 mnichów1 którzy z nim tam przybyli1 albowiem1
jak mówi Exordium parvum1 „pustelnia nie przypad•a im do gustu”

"2

.

W „Nowym Klasztorze” pozosta•o wówczas prawdopodobnie tylko
o!miu mnichów

"•

. Nast,pc( Roberta wspólnota „Nowego Klasztoru”

wybra•a jego wspó•towarzysza Alberyka 3opat od •2%% r.1 zm. ••2% r.41
pierwotnie przeora w Molesmes i Cîteaux

""

. Przypisuje mu si, tytu•

„Ojca Nowego Zakonu”. Jego nast,pc( by• Stefan Harding 3•252–
–••'/41 z pochodzenia Anglik1 cz•owiek wykszta•cony1 twórca i re-
daktor podstawowych dokumentów prawnych zakonu1 w tym naj-
prawdopodobniej mi,dzy innymi Charta caritatis. Wielk( osobowo!ci(
w pierwszych latach istnienia wspólnoty cysterskiej by• te$ Bernard
z Fontaine 3•2%2–••#'41 pó&niejszy opat Clairvaux 3•••"–••#'41 [wiel-
ki uczony1 +lozof1 bardzo wp•ywowy teolog XII w. zwany „Doktorem
Miodop•ynnym” 3Doctor melli<uus41 twórca spekulatywnej mistyki
chrze!cija)skiej i monastycznej1 arcybiskup elekt Mediolanu

"'

].

•%

M. Lebeau1 Chronologie de l’histoire de Cîteaux1 Dijon •%*•1 s. •'–•/@ doku-

ment fundacyjny z •2%* r. znajduje si, w Archives Côte d’Or1 sygn. •• h
"••.

"2

Exordium parvum1 rozdz. VI1 s. "" i rozdz. VII1 s. "" oraz rozdz. VIII1 s. "'–

–"/.

"•

H. Kostrza)ski1 Dziedzictwo bia!ych mnichów1 s. ••.

""

Exordium parvum1 rozdz. X1 s. "#.

"'

Na temat !w. Bernarda zob. m.in.: E. Vacandard1 Vie de Saint Bernard1 Paris

•*%#@ J. Calme9e1 H. David1 Saint Bernard1 Paris •%#'@ A. Fusciardi1 S. Ber-
nardo abate di Chiaravalle

1 Casamari •%#'@ M.D. Knowles1 Cistercians and

Cluniacs. The Controversy between St. Bernard and Peter the Venerable

1 Oxford

•%##@ Saint Bernard et le monde cistercien@ Bernhard von Clairvaux. Rezeption
und Wirkung im Mi7elalter und in der Neuzeit

1 hrsg. von K. Elm1 Wiesbaden

•%%/@ M.B. Pranger1 Bernard of Clairvaux and the Shape of Monastic Thought.
Broken Dreams

1 Leiden–New `ork •%%/@ S. Kie•tyka1 0wi"ty Bernard z Clair-

vaux

@ K. Jackiewicz1 0wi"ty Bernard. Opat z Jasnej Doliny1 Kraków •%%2@

My# li #w. Bernarda

1 wyb. M. Pachucki1 Pozna) •%'# [reedycja: Pozna)

•%%5]@ 6w. Bernard z Clairvaux1 Kazania o Naj#wi"tszej Maryi Pannie1 War-
szawa "222@ M.P. Chojnacki1 Il ba7esimo e l’eucaristia. Fonti rituali della vita

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

'5

[Pod•o$e ideowe1 na bazie którego powsta• zakon cystersów1 oraz

ró$nice mi,dzy nim a innymi wspólnotami monastycznymi w bardzo
plastyczny sposób przedstawi• !w. Bernard z Clairvaux w napisanej
przez siebie oko•o ••"• r. Apologii adresowanej do Wilhelma1 opata
benedykty)skiego klasztoru !w. Teodoryka w Reims. W li!cie tym
da• on wyk•adni, ró$nicowania si, zakonów1 stwierdzaj(c mi,dzy
innymi: „Ró$ni ludzie otrzymuj( ró$ne dary1 jedni takie1 a drudzy
inne1 niezale$nie od tego1 czy jest si, mnichem cluniackim [benedyk-
ty)skim] czy cysterskim1 czy kanonikiem regularnym1 czy wreszcie
wiernym !wieckim. Ka$dy zakon1 ka$dy naród1 p•e71 wiek i stan1
w ka$dym miejscu i czasie1 od pierwszego pokolenia a$ po ostatnie1
otrzymuje stosowne •aski”. Co nale$y rozumie71 $e dla ka$dego jest
miejsce w s•u$bie dla Boga1 Ko!cio•a i ludzi. Wszystkich tych za!1 któ-
rzy „uznaj( za jedynie s•uszn( w•asn( sprawiedliwo!7 3upominam
ich1 je!li tak czyni(4 i os(dzaj( inne zakony1 nie s( pos•uszni Bogu.
Mówi, te s•owa otwarcie1 z my!l( o naszych braciach1 jak i braciach
przynale$nych do innych zakonów. Nawet je!li $yj( wedle ustano-
wionych regu•1 przez pych, czyni( si, mieszka)cami Babilonu i okry-
waj( si, ha)b(. Zaiste staj( si, synami ciemno!ci1 owego piek•a1 gdzie
nie ma porz(dku1 ale mieszka w nim wieczny strach 3Job •21""4. S•u-
chajcie i uczcie si, porz(dku1 oszczercy praw innych zakonów\”.

Dalej w rozdziale VIII tego dzie•a1 odnosz(cym si, do „b•,dów

zakonników benedykty)skiego klasztoru w Cluny1 ukrytych pod

cristiana secondo san Bernardo di Chiaravalle

1 Roma "22"@ ten$e1 Ko#ció! jako

widzialny znak mi!o#ci Boga Ojca do ludzi. Re<eksje na podstawie pism #w. Ber-
narda z Clairvaux

1 w: „Kiedy si" zgromadzi ca!y Ko#ció!” 4+ kor +8,')6. „Ec-

clesia quid dicis de te isa?” W 8*. rocznic" Konstytucji dogmatycznej o Ko# ciele
„Lumen gentium” Soboru Watyka&skiego Drugiego

1 red. J. Morawa1 A.A. Na-

piórkowski1 Kraków "22# 3Studia — Papieska Akademia Teologiczna
w Krakowie.Wydzia• Teologiczny1 •"41 s. •'–"#@ ten$e1 Konieczno#$ wiary
i chrztu wed!ug #w. Bernarda z Clairvaux

1 w: Ingenio et humilitate1 s. •*•–•%#@

ten$e1 Chrzest w teologii monastycznej XII w.1 w: Teologia i liturgia chrztu
od staro5ytno#ci chrze#cija&skiej do czasów nowo5ytnych

1 red. A.M. Wyrwa1

J. Górecki1 Pozna) "2•#1 s. "%%–'•"@ T. Merton1 O #wi"tym Bernardzie1
t•um. E. D(browska1 Kraków "22# 3Duchowo!7 Wschodu i Zachodu1 •'4@
M.R. Flanagan1 0w. Bernard z Clairvaux. Do#cign%$ Chrystusa1 t•um. B. Lu-
ba)ski1 Sandomierz "225@ I. Bi{1 Bernard z Clairvaux, Tomasz z Akwinu1
t•um. P. Borkowski1 Pozna) "2•2 i inne — w wy$ej wymienionych pra-
cach dalsza literatura przedmiotu.

'•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

p•aszczem cnót”1 których $ycie wspólnotowe uwa$a• za odbiegaj(ce
od prawdziwego $ycia mniszego1 napisa•1 $e „powszechnie g•osi si,
i szczerze wierzy1 $e styl $ycia zakonnego [Cluny] ustanowili !wi,ci
Ojcowie. Z•agodzili ze wzgl,du na s•abszych surowo!7 regu•y1 aby
wielu mog•o osi(gn(7 zbawienie. Nie znie!li jednak jej przepisów.
Natomiast niemo$liwe jest1 bym wierzy•1 $e dopu!cili lub postanowi-
li tak wiele pró$no!ci i zbytków. Dziwi, si,1 sk(d zosta• w!ród mni-
chów zaszczepiony ów bezgraniczny poci(g do ob$arstwa i picia1 do
wyszukanych ubiorów i wygodnych •o$y1 do okaza•ych ekwipa$y
i wznoszonych z przepychem budowli. Powiadaj(1 $e gdzie o te spra-
wy dbaj( pilniej1 z wi,ksz( ochot( i rozpasaniem1 tam Zakon ma si,
lepiej i mnisi $yj( pobo$niej. Umiar uchodzi za sk(pstwo1 trze&wo!7
za surowo!71 a cisza za smutek. Przeciwnie os•abienie ducha zwie si,
pow!ci(gliwo!ci(1 rozpasanie wolno!ci(1 czcz( gadanin, uprzejmo-
!ci(1 pró$ne !miechy rado!ci(1 delikatno!7 odzienia i przepych koni
zacno!ci(1 a nadmierny zbytek •o$y czysto!ci(. Gdy o+arujemy ko-
mu! jedn( z wy$ej wymienionych rzeczy1 nazywaj( to mi•o!ci(. Taka
mi•o!7 niszczy za! wszelk( mi•o!71 tego rodzaju pow!ci(gliwo!7 wy-
naturza prawdziw( pow!ci(gliwo!71 a podobne mi•osierdzie pe•ne
jest okrucie)stwa1 bo s•u$y cia•u i zabija dusz,. Co to bowiem za mi-
•o!71 cia•o kocha7 a ducha zaniedbywa7? Có$ to za pow!ci(gliwo!71
wszystkiego dostarcza7 cia•u a duszy wszystkiego $a•owa7? Jakie$
w ko)cu mi•osierdzie1 s•u$ebn( wspomaga7 a pani( zabija7? Nikt1
kto kieruje si, takim mi•osierdziem1 nie mo$e oczekiwa71 $e dost(pi
mi•osierdzia obiecanego przez Prawd,1 która zapewnia w Ewange-
lii: «B•ogos•awieni mi•osierni1 albowiem oni mi•osierdzia dost(pi(»
3Mt #1•4. Niech raczej wygl(da pewnej kary1 jak( bezbo$nikowi zapo-
wiada !wi,tobliwy Hiob1 bardziej prorokuj(c ni$ jej pragn(c: «Nikt
ju$ o nim nie pomy!li1 lecz wytnie si, nieprawo!7 jak drzewo nie da-
j(ce owoców» 3Hb "/1"•4”

"/

.

"/

Sancti Bernardi Apologia ad Guillelmum abbatem1 w: Sancti Bernardi opera1

t. III1 ed. J. Leclercq1 H.-M. Rochais1 Roma •%5'1 s. *•–•2*1 tu s. •2/–•2•@
krytyczny komentarz do cytowanych s•ów !w. Bernarda zob. m.in: Pole-
mika kluniacko-cysterska z XII wieku

1 red. M.T. Gronowski1 Kraków "2•2@

M.T. Gronowski1 Spór o tradycj". Cluny oczyma swoich i obcych. Pomi"dzy po-
chwa!% a negacj%

1 Kraków "2•'@ M. Pacaut1 Dzieje Cluny1 t•um. A. Ziernicki1

Kraków "2•2@ zob. tak$e: !w. Bernard z Clairvaux1 Apologia, O nawróceniu,
;ycie #wi"tego biskupa Malachiasza

1 przek•. S. Kie•tyka1 A. Maci(g1 wprowa-

dzenie i wst,py B.A. Grenz1 Skoczów "22•.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

'*

Jak wynika z powy$szych s•ów1 ocena mnichów benedykty)skich

przez Bernarda w pocz(tku XII w. by•a wr,cz druzgoc(ca. W odró$-
nieniu od nich cystersi1 jak uwa$a•1 byli 3mieli by74 „lepszymi mni-
chami”1 postrzeganymi wed•ug niego „w oczach !wiata [jako] szko-
•a gimnastyki cia•a i ducha@ [jako ci1 którzy] uciekali od tego1 czego
!wiat po$(da•1 i po$(dali tego1 przed czym !wiat ucieka•. Podobni
do kuglarzy i tancerzy1 chodzili na r,kach g•ow( w dó•1 a nogami do
góry1 a oczy !wiata by•y na [nich] zwrócone”

"#

.

Taki te$ obraz tego zakonu1 w szerszym lub w,$szym zakresie1

zosta• odzwierciedlony w dzie•ach kronikarskich 3szczególnie pro-
weniencji cysterskiej4 i pierwszych 3bezkrytycznych4 opracowaniach
historycznych ukazuj(cych cystersów mi,dzy innymi jako przyk•ad
anachoryckiego idea•u !redniowiecznego modelu chrze!cija)stwa.

Powstaje tu jednak pytanie1 czy ocena benedyktynów przez !w. Ber-

narda by•a zasadna? Analizuj(c ówczesne pogl(dy na $ycie monastycz-
ne1 jednoznacznie stwierdzi7 nale$y1 $e opiera•a si, ona na zupe•nie
innych przes•aniach ideowych zwi(zanych formami $ycia wspólnot
mniszych. 6w. Bernard1 w przeciwie)stwie do wspó•czesnych mu
mnichów1 wyznawa• i preferowa• ide, nawi(zuj(c( do charyzmatu
„dos•ownego ubóstwa”1 charakterystycznego dla pierwszych mni-
chów benedykty)skich z czasów !w. Benedykta1 do której nawi(zano
jeszcze przed jego wst(pieniem do zakonu1 a która sta•a u podstaw
eksodusu mnichów z Molesmes1 powstania „Nowego Klasztoru”
i zakonu. W cytowanych fragmentach listu i ca•ej Apologii Bernard
ukazuje si, jako bardzo rygorystyczny i wr,cz apodyktyczny repre-
zentant takiej wizji $ycia mnichów1 jednoznacznie nakazuj(c zerwa-
nie z „przepychem”1 jaki jego zdaniem przez wieki nagromadzi• si,
w zakonie benedyktynów.

Krytyka ta znalaz•a natychmiastow( odpowied&. Ocenie tej prze-

ciwstawili si, bardzo jednoznacznie mi,dzy innymi Piotr Czcigodny
z Cluny

"5

1 Hugo z Amiens 3w ••"* r.?4

"•

oraz opat klasztoru bene-

"#

Cyt. za: J. Wierusz Kowalski1 0wiat mnichów i zakonów1 Warszawa •%•*1

s. •5#.

"5

Piotr Czcigodny z Cluny1 List '3 do Ojca Bernarda opata Clairvaux1 w: Pole-

mika kluniacko-cysterska

1 s. /2–/•1 •#•–"/5. Zob. te$: D. Knowles1 Cistercians

and Cluniacs

.

"•

Hugo z Amiens1 Apologia1 w: Polemika kluniacko-cysterska1 s. /"–//1 "/•–

–'"".

'%

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

dykty)skiego w Anglii 3w drugiej po•owie XII w.4

"*

. Po !mierci Ber-

narda 3••#'4 i Piotra Czcigodnego 3••#54 nawi(za• do tej wypowie-
dzi te$ Idung z Prüfening1 mnich benedykty)ski1 a pó&niej cysterski1
w swoim Dialogu powsta•ym w latach ••#•–••#%

"%

.

Wkrótce te$1 ## lat od wyj!cia z Molesmes i "5 lat od powstania

Apologii

!w. Bernarda1 w ••#' r.1 ju$ najprawdopodobniej po !mier-

ci Bernarda 3list nie jest datowany miesi(cem i dniem41 ocenie zosta•
poddany zakon cystersów. Znajduje to bezpo!rednie odzwierciedle-
nie w li!cie !w. Hildegardy z Bingen

'2

1 w którym ustosunkowa•a si,

ona do pytania Kapitu•y Genrealnej cystersów: „co jest w zakonie1 co
si, Bogu nie podoba?”. W odpowiedzi zanotowanej przez przez Al-
beryka1 mnicha cysterskiego z Trois-Fontaines1 napisa•a mi,dzy inny-
mi: „Och\ Och\ synowie Izraela [to jest cystersi — A.M.W.]1 czy$ nie
powstali!cie jako mistyczny dar Boga […]1 naj•askawszy ojciec chcia•
w waszym anielskim zakonie zwyci,$y7 starego w,$a1 który wyplu•
z siebie samego chorob, pychy1 jakoby zgni•ego trupa\ O1 pi,kne
kwiaty i towarzysze anio•ów1 dlaczego po$eracie pokarmy w,$a […]1
po$(daj(c nawzajem otumaniaj(cego i szalonego towarzystwa wiel-
kich schizmatyków1 jakoby przynosz(cej !mier7 zbrodni? Dlaczego
przyj,li!cie niespokojne obyczaje sta•ego wypytywania i badania
licznych k•amstw […]. Kroczcie stosownymi i otwartymi drogami
bez chwiejnego losu i rozproszenia my!li […]1 gdziekolwiek puste
wzgórze znajdziecie1 obsadzacie je i umacniacie niezw•ocznie1 na nim
budujecie i nie zaprzestajcie dzia•a7. […] Na pró$no […] tak jak nie-
przydatny rzemie!lnik1 który bezu$yteczne naczynie stworzy•1 które
sta7 nie mo$e1 poniewa$ jest niestabilne”

'•

.

"*

Traktat pewnego opata1 w: tam$e1 s. //–/#1 '"'–'/5.

"%

Idung z Prüfening1 Dysputa dwóch mnichów1 w: tam$e1 s. /#–/%1 '/•–#2%.

'2

Na temat !w. Hildegardy z Bingen zob. m.in.: M. Schrader1 A. Führkö9er1

Die Echtheit des Schrif7ums der heiligen Hildegard von Bingen

1 Köln–Graz

•%#5 3Beihefte zum Archiv für Kulturgeschichte1 54@ H. Fros1 F. Sowa1 Two-
je imi". Przewodnik onomastyczno-hagiogra•czny

1 Kraków •%*"1 s. "•'@ S. Fla-

nagan1 Hildegarda z Bingen. ;ywot wizjonerki1 t•um. R. Sudó•1 Warszawa
"22"@ J. Strzelczyk1 Pióro w w%t!ych d!oniach. O twórczo#ci kobiet w dawnych
wiekach

1 t. II: Rozkwit 4od Murasaki Shikibu do Ma!gorzaty Porete61 Warsza-

wa "22%1 s. •%#–"•2 — w wy$ej wymienionych pracach dalsza literatura
przedmiotu.

'•

Canivez I1 s. #'–#%@ t•um. A. Strzelecka@ pe•nyh list: Chronica Alberi-

ci monachi Trium Fontium a monacho Novi Monasterii Hoiensis interpolata

1

ed. P. Sche8er-Boichorst1 w: MGH SS1 t. XXIII1 Hannoverae •*•/1 s. */".

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

/2

W wypowiedzi tej odczytujemy powa$ne ostrze$enie i ocen, do-

tychczasowej misji zakonu1 przede wszystkim w obliczu jego rozra-
stania si, na terenie Europy i mog(cych st(d wynika7 zagro$e) dla
przyj,tej duchowo!ci. Jak wynika z analizy ró$nych dokumentów
Kapitu•y1 uwagi te zosta•y najprawdopodobniej wzi,te pod rozwag,1
albowiem ta1 przynajmniej od lat dziewi,7dziesi(tych XII w.1 bardzo
dok•adnie kontrolowa•a $ycie w klasztorach tej obserwancji1 o czym
piszemy ni$ej].

Miejsce zamieszkania „nowych mnichów” od pocz(tku by•o na-

zwane „Nowym Klasztorem”. Nazwa ta obowi(zywa•a przez pierw-
szych kilkana!cie lat. Pó&niej zast(piono j( w dokumentach nazw(:
klasztor Naj!wi,tszej Maryi Panny w Cistercium — Cîteaux. Po raz
pierwszy pojawia si, ona w bulli Kaliksta II z "' grudnia •••% r. za-
twierdzaj(cej „dokonane dzie•o” cystersów. J,zykoznawcy wywodz(
j( od •aci)skiego s•owa Cistertium1 tj. cis tertium lapidem1 czyli miejsca
za trzecim kamieniem milowym starorzymskiego szlaku z Langres
do Châlons. Od nazwy •aci)skiej miejsca lokacji „Nowego Klasztoru”
przyj,to nast,pnie nazw, zakonu.

Jak wynika m.in. ze znanych nam dokumentów1 na pocz(tku ani

Robert1 ani Alberyk nie mieli w swoich za•o$eniach utworzenia nowe-
go zakonu. D($yli tylko do naprawy $ycia wewn,trzengo1 a w kon-
sekwencji zerwania z tradycjami kongregacji Cluny1 do której Mole-
smes nale$a•o. Powstanie zakonu by•o bezpo!redni( konsekwencj(
pomy!lnego rozwoju Cîteaux1 co wynika•o mi,dzy innymi z wielkie-
go zainteresowania proponowan( przez nich form( $ycia wspólnoto-
wego

'"

. W dniu •% pa&dziernika ••22 r. „Nowy Klasztor” na pro!b,

Alberyka1 drugiego opata Cîteaux1 moc( bulli papie$a Paschalisa II1
zwanej „Przywilejem Rzymskim”1 zosta• zatwierdzony jako nowy
klasztor $yj(cy wed•ug odmiennych ni$ benedykty)skie zasad $y-
cia monastycznego. Przywilej ten czyni• go instytucj(1 która mog•a

'"

W kontek!cie najnowszych bada) bardzo ciekawe uwagi na temat &róde•

duchowo!ci cystersów przedstawi• ostatnio m.in. D. Farkasfalvy1 Pismo
#wi"te w duchowo#ci za!o5ycieli Cîteaux

1 Regina Mundi1 •'1 •%%51 s. •#–"'.

Zob. te$: F. Wolnik1 Liturgia #l%skich cystersów w #redniowieczu1 Opole
"22" 3Opolska Biblioteka Teologiczna1 #"4@ K. Matwiejuk1 ;ycie liturgicz-
ne w klasztorach cysterskich przed Soborem Watyka&skim II

1 Warszawa "22%@

R. Nieszwic1 Duchowo#$ i liturgia cystersów1 w: Cystersi w Rudach1 s. 5•–••.

/•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

si, rozszerza7 przez nowe fundacje1 a jednocze!nie broni• go przed
wszelkimi przeszkodami „ze strony jakichkolwiek osób ko!cielnych
czy !wieckich” oraz zapewnia• mu bezpo!redni( opiek, Stolicy Apo-
stolskiej

''

. W pierwszych latach istnienia „nowi mnisi” borykali si,

bowiem z ró$nego typu atakami1 mi,dzy innymi ze strony benedyk-
tynów z Molesmes1 którzy oskar$ali ich o wprowadzanie innowacji
i o to1 $e uwa$aj( si, za lepszych. Na ten temat mówi mi,dzy inny-
mi list Hugona1 w którym zapisano: „bracia z Molesmes i inni mnisi
z s(siedztwa ustawicznie dokuczaj( i niepokoj( ich1 przekonani1 $e
ludzie !wieccy uwa$aj( ich samych za mniej warto!ciowych i mar-
nych zakonników1 gdy widz(1 $e w!ród nich mieszkaj( tak wyj(tkowi
i nowi mnisi”

'/

. Tak wi,c uzyskane na mocy wy$ej wymienionego

dokumentu przywileje dawa•y im mo$liwo!7 „spokojnego” funk-
cjonowania obok innych klasztorów1 czyni(c z nich praktycznie ju$
wówczas nowy „zakon”. Wraz z ugruntowaniem pozycji Cîteaux1 dla
odró$nienia mnichów benedykty)skich od zakonników „Nowego
Klasztoru”1 Alberyk wprowadzi• zamiast czarnego1 bia•y 3lub szary4
habit z czarnym szkaplerzem

'#

.

Cîteaux sta•o si, pramacierz( zakonu cystersów1 a jego pierwsze

+lie: La Ferté 3•••'41 Pontigny 3•••/41 Clairvaux i Morimond 3•••#41
ze wzgl,du na starsze)stwo zosta•y uznane za protoopactwa zakonu.
One to w wyniku +liacji bezpo!rednich i po!rednich da•y pocz(tek
wszystkim klasztorom !redniowiecznej Europy.

Jak okre!la si, w historiogra+i1 cystersi ze wzgl,du na charakter

przyj,tej duchowo!ci opartej na idei ewangelicznego ubóstwa oraz
z racji organizacji wewn,trznej stanowili swoistego rodzaju 3szcze-
gólnie w pocz(tkowym okresie4 bezpo!rednie uciele!nienie modelu
struktur organizacyjnych reformowanego Ko!cio•a i „wzór” dla odro-
dzania autentycznego $ycia religijnego. W sposobach bycia i dzia•a-
nia uosabiali oni g•ówne za•o$enia reformy gregoria)skiej. Niektórzy
historycy okre!lili ich jako pos•uszne or,$e do realizacji konkretnych

''

J. Turk1 Cistercii statuta antiquissima1 ASOC1 /1 •%/*1 s. •–•##. Zob. te$ Exor-

dium parvum

1 rozdz. XIV1 s. "*–'2@ H. Kostrza)ski1 Dziedzictwo bia!ych mni-

chów

1 s. •"–"2 i n.

'/

Exordium parvum1 rozdz. XIII1 s. "•.

'#

Szerzej na ten temat zob. artyku•: O stroju zakonnym cystersów… w niniej-

szym tomie.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

/"

planów politycznych i spo•ecznych papiestwa1 a jednocze!nie inspi-
ratorów jego polityki

'5

.

Zasady $ycia monastycznego cystersów by•y oparte na Regule

!w. Benedykta z Nursji. Wzbogaca•y je wewn,trzne przepisy zakon-
ne1 okre!lone najpierw w Exordium parvum1 a nast,pnie w kolejnych
wersjach Charta caritatis 3konstytucje zakonne4 i uzupe•nione przez
Instituta generalis capituli apud Cistercium

'•

. Okre!lone zosta•y w nich

'5

Na ten temat zob. m.in.: T. Manteu8el1 Papiestwo i cystersi1 s. '5–/• i n.@

B. Schimmelpfennig1 Zisterzienser, Paps7um und Episkopat im Mi7elalter1
w: Die Zisterzienser. Ordensleben I1 s. *•–%"@ D. Willi1 Päpste, Kardinäle und
Bischöfe aus dem Cistercienser-Orden

1 CC1 "'–"/1 •%••–•%•" 3i osobne od-

bitki4.

'•

Zob.: Cîteaux. Documents Primitifs@ zasady te zosta•y okre!lone w: Exor-

dium parvum

oraz Charta caritatis i Capitula1 które w ••#• r. zredagowano

pod wspólnym tytu•em Instituta generalis capituli apud Cistercium. Wyda-
nia Chartae caritatis i jej opracowania 3wybór4: Canivez I1 s. XXV–XXXI
i s. •"–''@ Charta charitatis1 Regina Mundi1 "1 •%*%1 s. '#–/' 3t•umaczenie
polskie wed•ug W•adys•awa Zaros•ego4@ W. Schich1 Exordium Cistercii,
Summa Cartae caritatis et Capitula in einer Handschrift in der Herzog August
Bibliothek zu Wolfenbütlel

1 ASOC1 /21 •%*/1 s. '–'/@ komentarze i opraco-

wania: J. Turk1 Charta caritatis prior1 ASOC1 •1 •%/#1 s. ••–5•@ ten$e1 Cister-
cii Statuta antiquissima

1 AC1 /1 •%/*1 s. •2%–•#%@ G. de Beaufort1 La Charte

de charité cistercienne et son évolution

1 „Revue d’histoire ecclesiastique”1 /%1

•%#/1 s. '%•–/'•@ A.A. King1 Cîteaux and her elder Daughters1 London •%#/@
J.A. Lefevre1 La véritable Carte caritatis primitive et son évolution, +++8–+++/1
Collectanea1 •51 •%#/1 s. #–"%@ Ch. Waddel1 The Exordium Cistercii and the
Summa cartae caritatis. A Discussion Continuel

1 w: Cistercian Ideals and Rea-

lity

1 ed. J.R. Sommerfeldt1 Kalamazoo •%•* 3Cistercian Studies Series1

5241 s. '2–5•@ H. Leszczy)ski1 Dzieje cystersów1 w: Zakony benedykty&skie1
s. •%-•2"@ T. Manteu8el1 Papiestwo i cystersi@ ten$e1 Ewolucja pogl%dów gospo-
darczych cystersów do po!owy XIII wieku w #wietle uchwa! Kapitu!y Generalnej

1

PH1 /'1 •%#'1 s. /%"–#2#@ J. Sto$ek1 Wp!ywy cysterskiej Kapitu!y Generalnej
na ustawodawstwo zakonne

1 „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne KUL”1 #1

•%#%1 s. '•–#2@ J. K•oczowski1 Prowincja polska cystersów w #wietle akt kapitu!
generalnych tego zakonu z XV wieku

1 w: Polska w #wiecie. Szkice z dziejów kul-

tury polskiej

1 red. J. Dowiat et al.1 Warszawa •%•"@ A.M. Wyrwa1 Cystersi.

Geneza, duchowo#$, organizacja 5ycia w zakonie 4do XV wieku6 i pocz%tki funda-
cji na ziemiach polskich

1 w: Cystersi w Polsce1 s. ••–'%1 tu s. ••–••. Na temat

Instituta

1 czyli ustaw dorocznych Kapitu•y Generalnej oraz analizy bie$(-

cych uchwa• tej instytucji1 zob. m.in.: J.A. Lefevre1 A propos de la composi-
tion des Instituta Generalis Capituli apud Cistercium

1 Collectanea1 •51 •%#/1

s. •#"–•*"@ J.B. van Damme1 Genèse des Instituta generalis Capituli1 Cîteaux1

/'

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

ramy organizacyjne i podstawy duchowo!ci zgodnej z obserwan-
cj( zakonu. Na przestrzeni dziejów podlega•y one jednak ró$nym
zmianom i mody+kacjom1 czego szczególnym odzwierciedleniem s(
uchwa•y Kapitu•y Generalnej od XII do XVIII w.1 które wyda• Jose-
phus-Marie Canivez

'*

. [W nich najprawdopodobniej1 jak si, nam wy-

daje1 w pewien sposób przebijaj( si, wspomniane wy$ej uwagi !wi,tej
Hildegardy z Bingen]. Uchwa•y Kapitu•y obrazuj( te$ w szczególny
sposób przemiany w •onie zakonu i dostosowywanie go do aktual-
nych warunków i potrzeb spo•ecznych. W przeciwie)stwie jednak do
innych wspólnot powsta•ych w nurcie ruchów pustelniczych XI w.1
b,d(cych cz,sto w opozycji do „monastycyzmu feudalnego”1 cystersi
nigdy ca•kowicie nie zerwali zwi(zków z tym sytemem.

[Charyzmatem cystersów 3od gr. chárisma — dar41 to znaczy spe-

cjalnym darem •aski Bo$ej1 by•a i jest s•u$ba Bogu i cz•owiekowi
poprzez modlitw, i prac, — ora et labora 3módl si, i pracuj4. Od po-
cz(tku swego istnienia cystersi prowadz( $ycie wspólne1 praktykuj(
ubóstwo1 pod wzgl,dem ascetycznym i estetycznym preferuj(c su-
rowo!7 i prostot,. Qycie monastyczne realizowali i realizuj( poprzez
oddawanie czci Bogu przez wspólnotowe sprawowanie liturgii go-
dzin. W zale$no!ci od potrzeb Ko!cio•a i mo$liwo!ci poszczególnych
klasztorów w•(czali i w•(czaj( si, w ró$n( dzia•alno!7 apostolsk(

'%

.

Charyzmat cystersów w szczególny sposób ilustruje miedzioryt

z oko•o ••#2 r. ukazuj(cy podstawow( wyk•adni, ich duchowo!ci.

•"1 •%5•1 s. "*–52@ o Kapitule Generalnej m.in.: J.-B. Mahn1 L’Ordre cister-
cien et son gouvernement des origines au millieu du XII

e

siècle 4+*/3–+'916

1

Paris •%/#.

'*

Canivez I–VIII.

'%

Zob. m.in.: B.A. Grenz1 Cysterska szko!a duchowo#ci1 w: Leksykon duchowo#ci

katolickiej

1 red. M. Chmielewski1 Lublin–Kraków "22"1 s. •#2–•#/@ K. Bo-

bowski1 Dyscyplina klasztorna w #wietle uchwa! Kapitu!y Generalnej cyster-
sów

1 w: Cysterki w dziejach1 s. "%–'*@ I. Ko•odziejczyk1 Duchowo#$ cysterska1

CMN1 •1 "22•1 s. ••–'"@ K. Morajko1 Duszpastersko-apostolska dzia!alno#$
cystersów polskich w #wietle ustawodawstwa cysterskiego. Zarys problematyki

1

w: Pelplin1 s. '*#–/••@ ten$e1 Charyzmat zakonu cystersów@ F. Wolnik1 Li-
turgia #l%skich cystersów

@ ten$e1 S!u5ba Bo5a w rudzkim opactwie cystersów1

Opole "225 3Z Dziejów Kultury Chrze!cija)skiej na 6l(sku1 '%4@ K. Kmak1
Szkic o liturgii cysterskiej

1 w: Ingenio et humilitate1 s. ""'–"'#@ K. Matwie-

juk1 ;ycie liturgiczne — w wy$ej wymienionych pracach dalsza literatura
przed miotu.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

//

Przedstawiono na nim wizerunek pramacierzy zakonu — klasztor
w Cîteaux oraz alegori, najwa$niejszych cech ich duchowo!ci. Cister-
cium Ordinis Mater

1 Cîteaux1 i ca•y zakon symbolizowany tu przez sw(

macierz1 obdarzane s( darami !wiat•a przez Trójc, 6wi,t( — Hinc lu-
mina

1 a przez Chrystusa i Maryj, — Inde <umina1 otrzymuj( zbawien-

ne dary pochodz(ce z krwi Pa)skiej wydobywaj(cej si, z boku Chry-
stusa i mleka p•yn(cego z piersi Naj!wi,tszej Maryi Panny — lactatio1
symbolizuj(ce •aski pozwalaj(ce mnichom i!7 drog( planów boskich
ku zbawieniu 3ryc. )4.

Cystersi w organizacji $ycia zakonnego wprowadzili kilka nowin.

Pierwsz( z nich by•o utworzenie instytucji braci konwersów1 to jest
braci !wieckich1 którzy byli zobowi(zani przede wszystkim do pracy
na rzecz klasztoru

/2

. Drug( zasad( odró$niaj(c( ich od innych zako-

nów mniszych by• centralizm1 to jest podporz(dkowanie wszystkich
klasztorów lokowanych na ró$nych terytoriach Europy jednej central-
nej w•adzy1 któr( stanowi•a Kapitu•a Generalna. By•a ona organem
centralnym i kontrolnym dzia•aj(cym na prawach parlamentarnych1
w r,ku której spoczywa•a w•adza ustawodawcza i s(downicza. Insty-
tucja ta zapobiega•a supremacji pojedynczych klasztorów1 przyczy-
niaj(c si, jednocze!nie do stworzenia spójnej formacji religijnej z w•a-
dz( centraln(1 w której poszczególne klasztory zachowa•y pewien
stopie) autonomii przy ca•kowitej karno!ci i pos•usze)stwie wobec
instancji wy$szych1 to jest mi,dzy innymi macierzy i Kapitu•y Ge-
neralnej

/•

. System ten1 do pocz(tku XV w.1 zapewni• cystersom du$(

zwarto!7 wewn,trzn(1 przyczyniaj(c si, do pr,$no!ci i rozwoju za-
konu na terenie ca•ej Europy. Po pocz(tkowych trudno!ciach natury

/2

Na temat konwersów zob. m.in.: E. Ho8mann1 Das Konverseninstitut des Ci-

sterzienserordens in seinem Ursprung und seiner Organisation

1 Freiburg •%2#

3Freiburger Historische Studien1 •4@ K. Hallinger1 Woher komen die Laien-
brüder?

1 AC1 •"1 •%#51 s. •–•2/@ T. Dunin-W(sowicz1 W sprawie roli konwer-

sów w polskich klasztorach cysterskich 4XII–XIII w.6

1 w: Wieki #rednie. Prace

o•arowane Tadeuszowi Manteu>owi w 9* rocznic" urodzin

1 red. A. Gieysztor1

M.H. Serejski1 S. Trawkowski1 Warszawa •%5"1 s. •"#–•"*@ J.-B. Auberger1
L’unanimité cistercienne

@ M. Toepfer1 Die Konwersen der Zisterzienser. Unter-

suchungen über ihren Beitrag zu mi7elalterlichen Blüte des Ordens

1 Berlin •%%'

3Berliner Historische Studien1 •24.

/•

J. Zawadzka1 Proces fundowania opactw cysterskich w XII i XIII wieku1 RHum.1

•1 •%#*1 s. •"•–•#21 cyt. s. •/•.

/#

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

organizacyjnej1 od •••' r. cystersi w krótkim czasie zdobyli bardzo
wielk( popularno!7 w ca•ym ówczesnym !wiecie chrze!cija)skim1
rozprzestrzeniaj(c si, na terenie ca•ej Europy oraz na niektórych ob-
szarach Azji Mniejszej

/"

.

Do lat dwudziestych XII w. 3do oko•o ••"2 r.4 wszystkie klasztory

cysterskie powstawa•y na terenie Francji. Dopiero pó&niej pierwsze
placówki tego zakonu zacz,•y powstawa7 na terytoriach o!ciennych
— od ••"' r. na terenie Niemiec1 od ••"% r. na Wyspach Brytyjskich1
od ••'• r. na terenie dzisiejszej Szwajcarii1 od ••'" r. na obszarze obec-
nych Belgii i Hiszpanii1 od ••'# r. w Austrii1 od ••/" r. w Irlandii itd.
Do oko•o ••#' r. na terenie Europy funkcjonowa•y ju$ oko•o '/' klasz-
tory. Najwi,ksza ich liczba powsta•a w latach ••/#–••#";••#'1 czyli
w czasach panowania papie$a Eugeniusza III 3cystersa4 i Bernarda
z Clairvaux. Do ko)ca XV w. na terenie ca•ej Europy funkcjonowa•o
oko•o •'2 klasztorów. Tak wi,c od •2%* r. do po•owy XII w.1 czyli
w przeci(gu #/ lat1 powsta•o oko•o /•| wszystkich opactw fundo-
wanych w !redniowieczu1 nie licz(c klasztorów innych obserwancji1
które przyj,•y zasady duchowo!ci cystersów i zosta•y inkorporowa-
ne do zakonu1 w tym kongregacja Savigny i te fundacje1 które podj,-
to1 ale które z ró$nych przyczyn nie zosta•y zrealizowane. Od oko•o
••#";••#' r. nast(pi•o os•abienie tego procesu. Powa$nym ciosem dla
popularno!ci cystersów1 jak si, przyjmuje1 by• mi,dzy innymi upa-
dek drugiej krucjaty 3••/•–••/%41 do której nawo•ywa• !w. Bernard
z Clair vaux. Jej niepowodzenie naderwa•o autorytet Bernarda i spo-
wodowa•o oziembienie stosunku do cystersów1 a tym samym zmniej-
szenie liczby nowych fundacji. Oprócz tego1 jak twierdzi• Tadeusz
Manteu8el1 du$e znaczenie dla ówczesnego po•o$enia cystersów mia-
•o ich opowiedzenie si, po stronie Aleksandra III w czasie schizmy
papieskiej

/'

. Wszystko to spowodowa•o zmniejszone1 w porównaniu

do okresów poprzednich1 zainteresowanie fundacjami cysterskimi na

/"

A.M. Wyrwa1 Rozprzestrzenianie si" cystersów w Europie Zachodniej i na

ziemiach polskich

1 w: Cystersi w kulturze #redniowiecznej Europy1 s. "#–#/@

F. van der Meér1 Atlas@ zob. te$ artyku•: Europa i cystersi. Wp!yw cystersów
na rozwój europejskiej to5samo#ci kulturowej. Szkic do problemu

w niniejszym

tomie.

/'

T. Manteu8el1 Papiestwo i cystersi1 s. 55–5• i n.@ tak$e: G. Müller1 Vom Ci-

stercienser Orden

@ M. Preiss1 Die politische Tätigkeit und Stellung der Cister-

zienser im Schisma von ++1/–++((

1 Berlin •%'/.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

/5

terenie Europy Zachodniej1 spot,gowane jeszcze bardziej w XIII w.1
przede wszystkim w jego drugiej po•owie1 kiedy to pe•n( fal( wlewa-
•y si, na teren Europy zakony $ebrz(ce — dominikanie i franciszka-
nie. Zauwa$y7 tu jednak nale$y1 $e od oko•o ••#' r. zmniejszone zain-
teresowanie cystersami w Europie Zachodniej spowodowa•o wyj!cie
i rozprzestrzenianie si, ich na terenach Europy Pó•nocnej i 6rodko-
wej1 to jest: Danii1 Norwegii1 Szwecji1 Czech1 W,gier oraz na obsza-
rach zajmowanych przez S•owian po•abskich i na ziemiach polskich

//

.

Rozwój tych tendencji zobrazowano w poni$szej tabeli.

Tabela +. Fundacje klasztorów cysterskich na terenie Niemiec, Szwajcarii, Austrii,
Czech i Polski od XII do XV w.

Lata

Niemcy*

Szwajcaria

Austria

Czechy

Polska

}}~€–}}‚ƒ

€‚

3

†

1

—‡‡

}}‚}–}~ƒƒ

22

2

~

2

ˆ

3od }}‚€ r.4

}~ƒ}–}~‚ƒ

‚

1

~

2

†

}~‚}–}€ƒƒ

‰

—

€

2

†

}€ƒ}–}€‚ƒ

€

—

}

—

}

}€‚}–}Šƒƒ

—

—

—

—

—

po }Šƒƒ

‹

—

}

1

—

Razem

‰†

‹

}‰

†

~‹

‡ Podajemy tu dane dla obszaru Niemiec w dzisiejszych granicach politycznych z b•,-
dem oko•o '|.
‡‡ Wed•ug dokumentów próby osadzenia cystersów na ziemiach polskich si,gaj( lat
czterdziestych XII w.1 pe•noprawne erygowanie przypada jednak na pocz(tek drugiej
po•owy XII w.

!. Cystersi na ziemiach polskich w •redniowieczu

Pierwsi zakonnicy cysterscy przybyli na ziemie polskie w okresie
najdynamiczniejszego rozwoju tego zakonu w Europie1 to jest w la-

//

Na ten temat zob.: A.M. Wyrwa1 Rozprzestrzenianie si" cystersów1 s. '%–/'

i n.@ F. van der Meér1 Atlas@ D.H. Williams1 Atlas of Cistercian@ L.J. Lekai1 The
Cistercians

1 s. /**–#2•.

/•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

tach ••/2?–••#'1 czyli w czasach przypadaj(cych na rz(dy papie$a
Eugeniusza III i jego duchowego mistrza !w. Bernarda z Clairvaux.
G•ównym inicjatorem sprowadzenia cystersów do Polski1 jak wnios-
kuje si, na podstawie bardzo lakonicznych dokumentów1 by•o naj-
prawdopodobniej wy$sze duchowie)stwo. Oprócz tego zwrócono
uwag,1 $e wp•yw na to móg• mie7 równie$ ksi($, W•adys•aw II1 któ-
ry przez zwi(zki rodzinne 3jego $ona Agnieszka by•a siostr( O9ona
z Fryzyngi1 trzeciego opata Morimondu4 i jako princeps móg• podj(7
tak( inicjatyw,

/#

. Natomiast motywy powo•ania ich na ziemie polskie

interpretuje si, w historiogra+i jako rezultat ofensywy obozu refor-
my papieskiej w Europie 6rodkowo-Wschodniej lub wynik zada) mi-
syjnych cystersów ma•opolskich na Rusi i wielkopolskich w Prusach
oraz misji wewn,trznej na Pomorzu

/5

. Mimo burzliwej dyskusji do

dzi! nie mamy jednak pewno!ci1 jakie czynniki faktycznie odgrywa•y
decyduj(c( rol, 3szerzej na ten temat w trzecim rozdziale niniejszego
tomu4. Nale$y mniema71 $e powo•anie cystersów na ziemie polskie
mia•o zwi(zek z reform( papiesk( ówczesnego Ko!cio•a1 a to z kolei
prawdopodobnie z „misj(” wewn,trzn( na poszczególnych teryto-
riach. W dobitny sposób o tym ostatnim czynniku mówi mi,dzy in-
nymi dokument biskupa Miko•aja1 który wraz z kapitu•( pozna)sk(
pragn(• przeznaczy7 nadania dla „rozwini,cia i rozkrzewienia kultu
Bo$ego w diecezji pozna)skiej [oraz] […] wspierania i rozszerzenia

/#

Skrótowe omówienie tego problemu zob. A.M. Wyrwa1 Rozprzestrzenianie

si" cystersów

1 s. /5–/*@ uwagi dotycz(ce tego okresu zob. m.in.: E. Rymar1

Interwencja niemiecka w ++(' roku a walka potomstwa W!adys!awa II Wygna&-
ca o polski pryncypat w latach ++9)–++3*

1 „6l(ski Kwartalnik Historyczny

Sobótka”1 /%1 •%%/1 s. ••#–•*%.

/5

Zob. T. Manteu8el1 Rola cystersów w Polsce XIII wieku1 PH1 /•1 •%#21 s. •*2–

–"2"@ ten$e1 Papiestwo i cystersi1 T. Dunin-W(sowicz1 Kilka uwag w sprawie
dzia!alno#ci misyjnej cystersów na Rusi w XII–XIII wieku

1 w: ta$1 Drogami

#red niowiecznej Polski. Studia z dziejów osadnictwa i kultury

1 oprac. A. Jane-

czek1 Warszawa "2•• 3Collectio Archaeologica1 Historica et Ethnologi-
ca1 /41 s. '#'–'5'@ S. Trawkowski1 Cystersi1 w: Encyklopedia historii gospodar-
czej Polski do +/81 roku

1 t. I1 red. A. M(czak1 Warszawa •%*•1 s. ••' i n. Owe

motywy misyjne mia•y by7 prawdopodobnie miejscowym odzewem na
nawo•ywania !wi,tego Bernarda z Clairvaux do drugiej krucjaty1 czego
po!rednim !wiadectwem jest list biskupa Mateusza do !wi,tego Bernar-
da1 zob. B. Kürbis1 Cystersi w kulturze polskiego #redniowiecza. Trzy #wiadec-
twa z XII wieku

1 w: Historia i kultura cystersów1 s. '"•–'/" [przedruk: ta$1 Na

progach historii. Prace wybrane

1 Pozna) •%%/1 s. '"•–'/'].

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

/*

!wi,tej religii”

/•

. Nie mamy jednak $adnej pewno!ci czy pojawienie

si, cystersów na ziemiach polskich mo$na bezpo!rednio wi(za7 z mi-
sj( chrystianizacyjn( na Rusi czy w Prusach1 co sugeruj( niektórzy
historycy. Misja pruska jest spraw( znacznie pó&niejsz( 3od oko•o
•"2#–•"2• r.41 a misja ruska w ogóle jest bardzo problematyczna. Cy-
stersom1 jak wynika z dotychczasowych bada)1 mi,dzy innymi Au-
gustyna Ciesielskiego OCist1 mimo ca•ej z•o$ono!ci problemu1 przy-
!wieca•y przede wszystkim pobudki zwi(zane z realzacj( ich anacho-
reckiego idea•u odosobnienia i oderwania si, od !wiata

/*

.

Na podstawie dokumentów mo$na stwierdzi71 $e jedyn( kwesti(1

która nie wymyka si, naszej obserwacji1 s( motywy religijne o cha-
rakterze dewocyjno-eschatologicznym i presti$owym. Motywy reli-
gijne wynika•y1 jak to okre!li• Jerzy K•oczowski1 ze !redniowiecznej
religijno!ci i wr,cz neo+ckiego zapa•u ksi($(t i arystokracji polskiej
XII i XIII w. do zak•adania klasztorów i bogatego ich uposa$ania
dziesi(tkami wsi

/%

. Czynniki presti$owe stanowi•y za! najprawdo-

podobniej swoistego rodzaju „instrument w•adzy”1 dzi,ki któremu
fundator stara• si, zagwarantowa7 przychylno!7 z jednej strony Boga1
a z drugiej ludzi1 a przede wszystkim Ko!cio•a1 którego zdanie mia•o
w wielu przypadkach1 szczególnie dla ksi($(t1 niebagatelne znacze-
nie polityczne

#2

. Wszystkie inne1 o których mówi si, w literaturze1

moim zdaniem stanowi( ich bezpo!deni( konsekwencj,.

/•

W KDW I wydawcy b•,dnie zidenty+kowali biskupa Miko•aja z jako bi-

skupa Andrzeja 3uwaga ta dotyczy równie$ innych artyku•ów w niniej-
szym tomie1 w których cytowany jest KDW I1 nr /'%4.

/*

A. Ciesielski1 J,drzejów na tle cystersów w Polsce1 Mogi•a •%#2 3mps w Ar-

chiwum Opactwa Cystersów w Krakowie-Mogile41 s. •%•–"22. Zob. te$:
D. Farkasfalvy1 Pismo #wi"te1 s. •% i n.

/%

J. K•oczowski1 Zakony na ziemiach polskich1 w: Ko#ció! w Polsce1 t. I1 red. ten$e1

Kraków •%5*1s. /2•–/2*. Zob. te$: S. Kwiatkowski1 Powstanie i kszta!towanie
si" chrze#cija&skiej mentalno#ci religijnej w Polsce XII wieku

1 Warszawa–Po-

zna)–Toru) •%*2@ ten$e1 Moralne i spo!eczne innowacje etosu mendykanckiego
w trzynastowiecznej Polsce. Etos cystersów a etos mendykancki

1 w: Zakony fran-

ciszka&skie w Polsce

1 t. I1 cz. •1 Lublin •%*'1 s. •*#–•%/.

#2

Na ten temat zob. m.in.: R. Micha•owski1 Princeps fundator. Studium z dzie-

jów kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku

1 Warszawa •%*% i inne wyda-

nia@ J. Dobosz1 Dzia!alno#$ fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego1 Pozna)
•%%#1 s. •"•–•#•@ ten$e1 Ko#ció! jako element uposa5enia klasztorów cysterskich
w Polsce w XII i pocz%tkach XIII wieku

1 w: Nihil super<uum esse1 s. •*•–•%/@

A.M. Wyrwa1 Procesy fundacyjne1 s. •5•–••*@ D. Karczewski1 Zwi%zki ge-

/%

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

W momencie przybycia na ziemie polskie cystersów postrzegano

jako mistyczn( elit, spo•ecze)stwa i wzorzec moralno!ci chrze!cija)-
skiej1 godnej na!ladowania i poparcia

#•

.

Bior(c za punkt wyj!cia daty fundacji opactw cysterskich lokowa-

nych na ziemiach polskich

#"

w okresie !redniowiecza mo$emy wy-

ró$ni7 dwa podstawowe etapy fundacji:

I etap — druga po•owa XII w. 3od oko•o ••/2?–••#' – oko•o ••%#41
II etap — XIII–XIII;XIV w. 3od oko•o •"•2–•"•* – oko•o •'224

#'

.

nealogiczne fundatorów dwunastowiecznych fundacji klasztornych

1 w: Genea-

logia — rola zwi%zków rodzinnych i rodowych w 5yciu publicznym w Polsce
#redniowiecznej na tle porównawczym

1 Toru) •%%51 s. "#%–"•% — w wy$ej wy-

mienionych pracach dalsza literatura przedmiotu. Zob. te$ artyku•: Moty-
wy fundacji i osiedlenia si" cystersów w Wielkopolsce

w niniejszym tomie.

#•

Na ten temat zob. m.in.: B. Kürbis1 Cystersi w kulturze polskiego #redniowie-

cza

1 s. ''*.

#"

Przyjmujemy tu terytorium Polski wed•ug granic po •%/# r.

#'

Bibliogra+, do dziejów i kultury cystersów na ziemiach polskich zob.: Mo-

nasticon

I–II 3tu literatura do •%%* r.4. Zob. te$ inne opracowania 3wybór4:

K.K. Ja$d$ewski1 Lubi%5. Losy i kultura umys!owa #l%skiego opactwa cystersów
4++9)–+98'6

1 Wroc•aw •%%"@ Opactwo cysterskie w Parady5u. Jego rola w dzie-

jach i kulturze pogranicza

1 red. J. Karczewska1 Zielona Góra "22/@ A. Pobóg-

-Lenartowicz1 Uposa5enie górno#l%skich klasztorów cysterskich na tle uposa-
5enia innych klasztorów cysterskich w #redniowiecznej Polsce

1 w: A Pomerania

ad ultimas terras. Studia o•arowane Barbarze Popielas-Szultce w sze#$dziesi%-
t% pi%t% rocznic" urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej

1 red. J. Sochac-

ki1 A. Tetrycz-Puzio1 S•upsk "2••1 s. '#2–'#%@ J. Rajman1 Jemielnica. Wie#
i klasztor na Górnym 0l%sku

1 Katowice •%%#@ P. Smyka•a1 P. Michalik1 Jemiel-

nica. Dzieje wsi i para•i

1 Opole–Jemielnica "2•/@ H. Gerlic1 Konwent cyster-

ski w Jemielnicy w latach +13*–+3+* 4+31*6

1 „Zeszyty Gliwickie”1 '•1 "22'1

s. 5%–•52@ Krzeszów u#wi"cony !ask%1 red. H. Dziurla1 K. Bobowski1 Wro-
c•aw •%%• 3Acta Universitatis Wratislaviensis1 ••*"4@ R. Stelmach1 Pocz%tki
prepozytury cystersów krzeszowskich w Cieplicach

1 „Rocznik Jeleniogórski”1

'/1 "22"1 s. •#–*"@ J. Pasierb1 Pelplin i jego zabytki1 Warszawa–Pelplin •%%'@
B. 6wita•a1 W#ród ciszy modlitwy i przestrzeni sztuki. Cystersi na Pomorzu
Wschodnim

1 Z(bki "22#@ ten$e1 Parady5. Klejnot architektury lubuskiej1 Z(bki

"22•@ M. Borkowska1 Dzieje cystersów sulejowskich1 Kraków "22*@ J.M. Mar-
szalska1 Najwa5niejsze 2ród!a r"kopi#mienne do dziejów klasztoru oo. cystersów
w Szczyrzycu

1 NP1 •2/1 "22#1 s. '•–•2@ ta$1 Opactwo cystersów w Szczyrzycu

od XIII do ko&ca XX wieku. Dzieje — gospodarka — kultura

1 Kraków "2••@

ta$1 W. Graczyk1 Opaci i przeorzy Klasztoru OO. Cystersów w Szczyrzycu od
XIII do XX wieku

1 Kraków "225@ P. Dro&dzik1 M. Wcze!ny1 Opactwo cyster-

sów w Szczyrzycu

1 Nowy S(cz "22#@ K. Morajko1 Pocz%tki fundacji klasztoru

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

#2

W dotychczasowej historiogra+i za najstarsze opactwo cysterskie

na ziemiech polskich uwa$ano klasztor w J,drzejowie. Do miana tego1
w oparciu o sfa•szowany dokument fundacyjny1 pretendowa• te$1 i za
taki by• uwa$any od oko•o XVIII w.1 klasztor w L(dzie

#/

. W wyniku

najnowszych ustale) poczynionych na podstawie analizy procesów
fundacyjnych klasztoru w 0eknie i J,drzejowie stwierdzi7 nale$y1 $e
starania o ich fundacj, podj,to w zbli$onym okresie. Ich procesy fun-
dacyjne przebiega•y równolegle. Wcze!niej jednak1 bior(c pod uwag,

Cystersów w Szczyrzycu

1 Kraków "22*@ E. 0u$yniecka1 J.M. Marszalska1

Szczyrzyc. Dzieje budowy opactwa cysterskiego

1 Wroc•aw "22#@ Wp!yw opac-

twa cystersów na rozwój Kamie&ca Z%bkowickiego

1 red. L. Wi!niewska1 Ka-

mieniec Z(bkowicki "225@ R. Koz•owski1 M. Kobus1 Kamieniec Z%bkowicki.
Ko#ció! pw. Wniebowzi"cia NMP i #w. Jakuba ST.

1 Wroc•aw "22#@ J. Augusty-

niak1 Cysterskie opactwo w Sulejowie. Rozwój przestrzenny do ko&ca XVI wie-
ku w #wietle bada& archeologiczno-architektonicznych w latach +/3/–'**)

1

0ód& "22#@ Dziedzictwo cystersów w Polsce1 red. G.F. Wawoczny1 Racibórz
"2•'@ G.J. Brzustowicz1 Cystersi z Lasu 0wi"tej Marii i domena Pa&stwowa
w Bierzwniku 4+'39–+/816

1 Choszczno "22/@ D. Karczewski1 Pomorskie

posiad!o#ci klasztoru cystersów w Byszewie 4Koronowie6 w #redniowieczu

1

w: A Pomerania ad ultimas terras1 s. '52–'5/@ P. Oli)ski1 Cysterskie nekrologi
na Pomorzu Gda&skim od XIII do XVII wieku

1 Toru) •%%• 3RTNT1 **1 z. •4@

K. Gralak1 Monastyczna kultura pi#mienna@ A. Wa•kówski1 Skryptoria cy-
stersów •liacji portyjskiej na 0l%sku do ko&ca XIII w.

1 Zielona Góra–Wroc•aw

•%%•@ ten$e1 Skryptorium klasztoru cystersów w Mogile do ko&ca XIII wieku1
0ód& "22%@ Z. Dom$a•1 A. Wa•kówski1 Imi" ró5y inaczej… Ze studiów nad
skryptorium klasztoru Cystersów w Mogile do pocz%tku XVI wieku

1 0ód& "2•#@

J. Sto!1 Starodruki Parady5a. Katalog starodruków seminaryjnej biblioteki w Pa-
rady5u

1 Warszawa "22•@ T. Jasi)ski1 Ksi"ga turniejowa ze zbiorów klasztoru

cysterskiego w Bledzewie

1 RH1 *21 s. •%•–"2/@ D. Tabor1 Iluminacje cysterskich

kodeksów #l%skich XIII wieku

1 Kraków "22/@ M. Babicz1 Stare drudki bibliote-

ki Wy5szego Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezja&skiego w L%dzie
nad Wart%

1 „Archiwa1 Biblioteki i Muzea Ko!cielne”1 *21 "22'1 s. ••–"•@ Ka-

talog inkunabu!ów Biblioteki Opactwa OO. Cystersów w Szczyrzycu

1 oprac.

J.M. Marszalska1 Kraków "22"@ M. Starzy)ski1 Herby #redniowiecznych opa-
tów mogilskich

1 Kraków "22#@ A. S•yszewska1 D. Deka)ski1 Szlak cysterski

Pomorze Wschodnie. ;arnowiec, Gda&sk-Oliwa, Pelplin, Byszewo, Koronowo

1

Pelplin "22# — w wy$ej wymienionych pracach dalsza literatura przed-
miotu@ zob. te$ literatura z przyp. •#.

#/

Ten temat zob.: K.F. Jarmundowicz1 Series chronologiczna o konvencie,

progresach

[…] klasztoru lendzkiego1 w: ten$e1 Fundacya ko#cio!a y klasztoru

lendzkiego #wi"tego Zakonu Cystercyenskiego, sze#cioma wiekami trwa!o#ci swo-
iey stwierdzona

1 Pozna) ••/5.

#•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

zasady obowi(zuj(ce w zakonie i prawo kanoniczne

##

1 proces funda-

cji i erygowanie opactwa zosta•o zako)czone w 0eknie. Pogl(d ten ma
swoje uzasadnienie w dokumentach fundacyjnych i zasadach proce-
su fundacji1 wed•ug których pocz(tek samodzielnego funkcjonowa-
nia klasztoru nale$y liczy7 od wystawienia dokumentu fundacyjnego
i konsekracji ko!cio•a

#5

. Dokument fundacyjny klasztoru w J,drzejo-

wie zosta• wystawiony przynajmniej kilka miesi,cy pó&niej ni$ dla
klasztoru w 0eknie1 podobnie wygl(da sprawa konsekracji ko!cio•a
klasztornego 3rekonsekracja w ••55;••5• r.4

#•

. Tak wi,c na obecnym

etapie bada) godno!7 protoopactwa na ziemiach polskich nale$y
przyzna7 klasztorowi w 0eknie.

Od po•owy XII do ko)ca XIII w. w obr,bie dzisiejszych granic Pol-

ski ufundowano "5 klasztorów cysterskich linii m,skiej1 co stanowi
oko•o '1#| wszystkich klasztorów powsta•ych w Europie do ko)ca
XV w.

#*

Klasztory1 które wed•ug prawa obowi(zuj(cego w zakonie

i prawa kanonicznego uznano za samodzielne jednostki zakonne1
rozlokowa•y si, we wszystkich historycznych dzielnicach Polski1 to
jest w Wielkopolsce1 w Ma•opolsce1 na 6l(sku i na Pomorzu. W pierw-
szym okresie powsta•o % opactw: / w Ma•opolsce1 " w Wielkopolsce
i po • na Pomorzu Zachodnim i Pomorzu Gda)skim oraz na 6l(sku.

W drugim etapie •(cznie lokowano •• opactw: " w Ma•opolsce1

/ w Wielkopolsce1 # na 6l(sku1 ' na Pomorzu Zachodnim1 po • na
Pomorzu Gda)skim1 Kujawach i w ziemi dobrzy)skiej.

Najwi,ksza liczba klasztorów powsta•a w latach siedemdziesi(-

tych XII w. 3# opactw4 oraz w latach trzydziestych i osiemdziesi(tych
XIII w. 3po / klasztory4. Wszystkie te fundacje zwi(zane s( z okresem
rozbicia dzielnicowego. Jak mo$na wywnioskowa7 z analizy materia-
•ów &ród•owych1 fundacje cysterskie na ziemiach polskich stanowi(

##

Ten temat zob.: J. Zawadzka1 Proces fundowania@ A.M. Wyrwa1 Procesy fun-

dacyjne

.

#5

J. Zawadzka1 Proces fundowania@ szerzej zob. artyku•: Zasady fundacji opactw

cysterskich

w niniejszym tomie.

#•

Ten temat zob.: J. Dobosz1 Proces fundacyjny i pierwotne uposa5enie opactwa

cystersów w J"drzejowie

1 w: Cystersi w Polsce1 s. /2–•%@ A.M. Wyrwa1 Procesy

fundacyjne

1 s. #'–5/1 •*•–•*" i n.

#*

A.M. Wyrwa1 Rozprzestrzenianie si" cystersów — tam dane wed•ug dotych-

czasowego stanu bada)@ najnowsze ustalenia m.in. na temat procesu i dat
fundacji zob. opracowania w: Monasticon II.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

#"

w wielu przypadkach bezpo!rednie odzwierciedlenie mi,dzy inny-
mi d($enia fundatorów do „ugruntowania swojej w•adzy” na posia-
danym terytorium przez lokowanie popularnego wówczas zakonu.
Zauwa$y7 te$ mo$na1 $e w wielu przypadkach zak•adanie nowych
klasztorów stanowi•o przedmiot konkurencji w!ród ksi($(t i mo$-
nych. Szczególnie dobrze jest to widoczne mi,dzy innymi w przy-
padku opactw fundowanych w zachodniej Wielkopolsce i na granicy
wielkopolsko-!l(skiej1 na przyk•ad klasztory w Wieleniu1 Obrze czy
Zemsku

#%

.

Tabela '. Klasztory cysterskie na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej —
tablica chronologiczna

Klasztor

Czas fundacji

Data translo-

kacja

Data kasaty

0ekno [W(gro wiec]‡

}}Š€? –}}‚€‡‡ oko•o }€ˆ~ lub

}€ˆ‹ – }Šˆ€

}†€‚;}†€‹

J,drzejów

}}Šƒ–}}Šˆ

}}‚€–}}‹‹;}}‹‰

—

}†}‚

Lubi($

od oko•o }}‹€–

}}‰‚

—

}†}ƒ

Ko•bacz

od oko•o }}‰€–

}}‰‹

—

}‚€‚

Sulejów

pocz. }}‰‹–?

—

}†}ˆ

W(chock

ostatnia

w XII w.@

pocz. }}‰ˆ

—

}†}ˆ

Koprzywnica

przed }}†‚

—

}†}ˆ

Oliwa

}}‰†–}}†‹

—

}†€}

L(d

}}‰‚?@

}}†‹? – }}ˆ‚‡‡‡

?

}†}ˆ

[Prandocin] [Ka cice]

Mogi•a

}~}†–}~~‹

z Prando-

cina do Kacic

}~~}–}~~~@

z Kacic do

Mogi•y }~~‚

—

Parady$ [Go!ciko wo]

}~€ƒ–}~€‹

—

}†€Š

#%

Zob. artyku•y pomieszczone w niniejszym tomie i literatur, tam zebran(.

#'

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

Henryków

}~~~–}~€†

—

}†}ƒ

Obra

}~€}–}~€†

—

}†€‚;}†€‹

[Lud&mierz] Szczyrzyc

}~€}–}~€Š

;}~€†–}~Š~

do Szczyrzy ca

od oko•o }~Š‚

—

Kamieniec Z(bkowicki

}~Š†–}~‚}

—

}†}ƒ

[Byszewo] Koro nowo

}~‚ƒ – po }~‚‹ do Koron owa

po }~††

}†}ˆ

[Woszczyce] Rudy

[}~۠]

Woszczyce

do Rud przed

}~‚†

}†}ƒ

[Pogódki] Pel plin

lata ‚ƒ. XIII w.

– }~‚†

do Pelplina

}~‰‹

}†~€

Bukowo Morskie

}~Š†–}~‚ˆ

—

}‚€‚

Szpetal

}~€~ – }~‚† do

}~‹~

—

}~†‚ 3wcielony

do Byszewa4

Zemsko [Ble dzew]

}~‚ˆ–}~‹ƒ

–}~†ƒ;}~†}

do Ble dzewa

}Š}~–}Š}Š –

}‚‰†

}†€‚;}†€‹

[Kaszczor] Wie le)

[Przem,t]

}~‰‰–}~†‚

do Wie lenia

XIII;XIV w.@

do Prze m,tu

}Šƒˆ–}Š}†

—

Bierzwnik

}~†‹–}~ˆ†

—

oko•o }‚€ˆ

Jemielnica

przed }~†ˆ–?

na pocz. XIV

z ko!cio•a !w.

Jaku ba w obe-

cne miej sce

}†}ƒ

Krzeszów

przed }~ˆ~

—

}†}ƒ

Mironice

}€ƒƒ–}€‰~

—

}‚€ˆ

Wistycze

}‹‰ƒ–}‹‰‚

—

}†€~

Olizarowy Staw

}‰ƒŠ–}‰}}

—

}†€~

Kimbarówka

}‰}}–}‰‰‚

—

}†‹Š

‡ W nawiasach kwadratowych 3[]4 zanotowano pierwotne lub potranslokacyjne sie-
dziby opactw. Strza•ka 3 4 oznacza za! translokacj,. Uszeregowanie klasztorów w tej
kolejno!ci zosta•o zde+niowane wed•ug dat 3przybli$onych b(d& dok•adnych4 zako)-
czenia procesu fundacji.
‡‡ Wed•ug najnowszych bada) opactwo w 0eknie erygowane prawnie w ••#' r. jest
pierwszym opactwem tej obserwancji na ziemiach polskich1 zob. oprac. w niniejszym
tomie.
‡‡‡ Klasztor w L(dzie1 wed•ug najnowszych bada)1 by• najprawdopodobniej fundo-
wany dopiero pod koniec XII w. 3oko•o ••%#–•"2" r.4. Zastrze$enia i uwagi do dotych-

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

#/

czasowej datacji pocz(tków opactwa w L(dzie funkcjonuj(cych w historiogra+i zob.
m.in.: A.M. Wyrwa1 Opactwo cysterskie w L%dzie nad Wart%. Wst"pne, sonda5owe badania
wykopaliskowe w '**9 r.

1 „Architektus”1 "22*1 •3"'41 s. /•–#'@ ten$e1 Klasztor pocysterski

w L%dzie nad Wart%. Zarys historii budowy, stan bada& archeologiczno-architektonicznych
i wst"pne wyniki sonda5owych bada& wykopaliskowych w '**9 roku 4stan. L++ — wirydarz6

1

FAP1 //1 "22*1 s. •/'–•*/@ E. 0u$yniecka1 Badania architektoniczne klasztoru cysterskiego
w L%dzie

1 w: Lenda medii aevi. 0redniowieczne zabytki dawnego opactwa w L%dzie — nowe

odkrycia, najnowsze badania

1 red. J. Nowi)ski1 L(d–Pozna)–Warszawa "2•#1 s. •2–'•.

Ze &róde• wiadomo te$1 $e obok klasztorów1 które funkcjonowa•y

na ziemiach polskich1 w zamierzeniach by•y równie$ lokacje innych.
Wed•ug obecnego stanu bada) ich fundacje planowano na koniec XII
i na XIII w. Jedn( z pierwszych takich fundacji mia• by7 klasztor1 któ-
rego zamys• powstania powzi(• ksi($, opolski Jaros•aw. Zamierza•
wznie!7 go na Górnym 6l(sku1 w pobli$u granic z Królestwem Czech1
w miejscowo!ci o nazwie Jaros•aw 3nazw, przej,to od za•o$yciela41
pó&niej zwanej Kazimierzem. Klasztor ten mia• by7 obsadzony za-
konnikami z saskiej Pforty. Pocz(tki tej fundacji ze wzgl,du na brak
i enigmatyczno!7 &róde• s( trudne do ustalenia. Wed•ug Antoniego
Barciaka1 który przedstawi• obszerne jej omówienie1 dat, ad quem po-
wstania wyznacza obj,cie przez Jaros•awa biskupstwa wroc•awskiego
• czerwca ••%* r.1 a post quem obj,cie przez niego ksi,stwa opolskiego1
co mia•o miejsce oko•o ••%• r. W •"2• r. cystersi pforte)scy zrezygno-
wali jednak z nada)1 a tym samym z organizacji nowego klasztoru1
a dobra przekazane na ten cel1 za zezwoleniem Kapitu•y Generalnej1
zosta•y przej,te przez cystersów lubi(skich

52

.

Kolejn( fundacj(1 która nie zosta•a zrealizowana1 jest fundacja

ksi,cia W•adys•awa Odonica z •"•2 r. w Przem,cie1 w kasztelanii
przem,ckiej1 na granicy wielkopolsko-!l(skiej. Mieli j( równie$ orga-
nizowa7 zakonnicy z saskiej Pforty. Obszerne studium tego problemu
przedstawi• Józef Frieske. Dotychczas ta fundacja nie doczeka•a si,
jednak dalszych krytycznych opracowa)

5•

.

52

Canivez I1 s. "•/1 nr #/@ A. WelŒel1 Die Zisterzienser-Probstei Kasimir1 Breslau

•**%@ A. Barciak1 Jaros!aw-Kazimierz, Pierwsza nieudana fundacja cysterska na
Górnym 0l%sku

1 NP1 *'1 •%%/1 s. •*%–"2•@ ten$e1 Czechy a ziemie po!udniowej

Polski w XIII oraz w pocz%tkach XIV wieku. Polityczno-ideologiczne problemy
ekspansji czeskiej na ziemie po!udniowej Polski

1 Katowice •%%"1 s. /*–/%.

5•

KDW I1 nr 55@ Canivez I1 s. '/'1 nr #• i n.@ J. Frieske1 Pierwsza fundacja klasz-

toru w Przem"cie z roku +'+*

1 RH1 •/1 •%'*1 s. "*–/•@ wzmianki na ten temat

##

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

W latach trzydziestych XIII w.1 jak wykaza• Stanis•aw Rybandt1

podj,to prób, fundacji klasztoru cysterskiego w Woszczycach ko•o
Rybnika na Górnym 6l(sku. Wed•ug dokonanej przez niego anali-
zy materia•ów &ród•owych1 przede wszystkim w oparciu o zapiski
w uchwa•ach Kapitu•y Generalnej cystersów z •"'* r.

5"

doszed• on do

wniosku1 $e dzie•a tego podj(• si, kanonik krakowski magister Bogu-
s•aw. Fundacja ta nie zosta•a jednak zrealizowana do ko)ca i klasztor
w Woszczycach równie$ nie powsta•. Nast,pnie kontynuacj( tej ini-
cjatywy by•y prawdopodobnie Rudy

5'

.

W pocz(tku lat czterdziestych XIII w. biskup pruski Chrystian pod-

j(• starania o osadzenie cystersów w Prusach. Informacje na ten temat
posiadamy równie$ z uchwa• Kapitu•y Generalnej cystersów. Pocho-
dz( one z lat •"/" i •"/'

5/

. Dzia•ania te jednak nie zosta•y uwie)czone

wzniesieniem nowego klasztoru mi,dzy innymi w wyniku !mierci
Chrystiana

5#

.

Z innych uchwa• Kapitu•y Generalnej cystersów wynika1 $e podob-

ne dzia•ania celem sprowadzenia cystersów podj(• w latach osiem-

zob. te$: J. Nowacki1 Dzieje archidiecezji pozna&skiej1 t. II: Archidiecezja po-
zna&ska w granicach historycznych i jej ustrój

1 Pozna) •%5/1 s. •#%@ A. W,dz-

ki1 Ze studiów nad grodem i kasztelani% w Przem"cie1 „Studia i Materia•y do
Dziejów Wielkopolski i Pomorza”1 •'1 •%•%1 s. •*%–"2/@ Przem"t. Zarys
dziejów

1 red. K. Ziemniewicz1 Warszawa–Pozna) •%%•1 s. 5" i n.@ S. Szczur1

Zmiany polityczne w Wielkopolsce w latach ++3+–++/1

1 RH1 /51 •%*21 s. *@

ostatnio równie$ K. Kaczmarek1 Proces fundacyjny klasztoru cystersów
w Wieleniu 4+'(( – ok.+'316

1 NP1 *#1 •%%51 s. /%–•'.

5"

Canivez II1 s. •%•1 nr '' z •"'* r.

5'

S. Rybandt1 0redniowieczne opactwo cystersów w Rudach1 Wroc•aw •%••1

s. •#–"/ i n.@ Opactwo cysterskie w Rudach na Górnym 0l%sku w #wietle bada&
terenowych w latach +//'–+//1

1 red. L. Kajzer1 Katowice "22•@ Park Kraj-

obrazowy „Cysterskie kompozycje krajobrazowe Rud Wielkich”. To5samo#$
przestrzeni

1 red. A. Barciak i inni1 Rudy Wielkie •%%/ 3Scripta Rudensia1 •4@

Klasztor cystersów w Rudach. Materia!y z ogólnopolskiej konferencji naukowej
odbytej ( czerwca '**3 r. w Rudach

1 red. N. Mika1 Racibórz "22*@ Cyster-

si w Rudach

— w wy$ej wymienionych pracach dalsza literatura przed-

miotu.

5/

Canivez II1 s. "#21 nr "%1 s. "5"1 nr ••@ szerzej zob. artyku•: Biskup Chrystian

i jego próba fundacji klasztoru cysterskiego w Prusach

w niniejszym tomie.

5#

A.M. Wyrwa1 Procesy fundacyjne1 s. •##–•5# 3tam omówienie g•osów

w dotychczasowej historiogra+i4@ zob. te$: K. Zieli)ska-Melkowska1 0wi"-
ty Chrystian, cysters, misyjny biskup Prus 4próba nowego spojrzenia6

1 NP1 *'1

•%%/1 s. '#–5•.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

#5

dziesi(tych XIII w. „kanclerz ksi,cia polskiego Andrzej” Zaremba.
Zapiska kapitu•y na ten tamat pochodzi z •"*2 r.1 kiedy to zleci•a ona
wizytacj, miejsca lokacji nowego klasztoru opatom z Parady$a i 0ek-
na

55

. Klasztor ten prawdopodobnie mia• by7 fundowany nad Noteci(1

na pograniczu wielkopolsko-pomorskim w dobrach rodowych An-
drzeja Zaremby

5•

.

Tak wi,c obok powsta•ych klasztorów cysterskich na ziemiach pol-

skich w !redniowieczu mia•o by7 fundowanych jeszcze przynajmniej
pi,7 kolejnych opactw. Z ró$nych1 cz,sto nieznanych nam obecnie
przyczyn1 nie zosta•y one zrealizowane

5*

.

6redniowieczne klasztory cysterskie na ziemiach polskich wy-

wodzi•y si, z dwóch linii +liacyjnych1 to jest Clairvaux i Morimon-
du. Za po!rednictwem Clairvaux powsta•y trzy klasztory na Pomo-
rzu Zachodnim — Ko•bacz1 Mironice1 Bierzwnik i jeden na Pomorzu
Gda)skim — Oliwa. Opactwa te stanowi( oko•o •1•"| wszystkich
+lii 3bezpo!rednich i po!rednich4 tej linii do ko)ca XV w.

5%

Pozosta•e klasztory by•y bezpo!rednimi i po!rednimi +liami Mo-

rimondu. Fundowano je w Ma•opolsce1 w Wielkopolsce1 na 6l(sku

55

Canivez III1 s. "2#1 nr •#.

5•

W historiogra+i nie ma na ten temat praktycznie $adnych wzmianek

oprócz krótkiego komentarza uchwa•y z •"*2 r. pope•nionego przez
K. Kaczmarka1 Proces fundacyjny klasztoru cystersów w Wieleniu1 s. 5'–5/
3tam wskazówki bibliogra+czne4.

5*

Istnieje prawdopodobie)stwo1 $e w trakcie dalszych studiów nad uchwa-

•ami Kapitu•y Generalnej cystersów uzyskamy jeszcze jakie! informacje
na ten temat — badania b,d( kontynuowane. W tym kontek!cie wa$ne
b,dzie te$ przeanalizowanie informacji Kapitu•y na temat nieznanej do-
tychczas w historiogra+i zapiski dotycz(cej fundacji klasztoru cystersów
przez ksi,cia Rusi@ miejsce lokacji tego klasztoru mieli wizytowa7 opaci
z J,drzejowa i W(chocka1 zob. Canivez III1 s. •%/1 nr *•: Inspectio loci in quo
fundare abbatiam monachorum nobilis vir dux Rusciae, de Andrea

[J,drzejów]

et de Vascoriis

[W(chock] abbatibus commititur, etc.@ zapisk, t, wspomina•

B. Zientara1 Opactwo w%chockie na Kapitu!ach Generalnych cystersów w Cî-
teaux

1 w: Z dziejów opactwa cystersów w W%chocku. Materia!y z sesji naukowej,

+//+ rok

1 red. A. Massalski1 D. Olszewski1 Kielce •%%'1 s. #•–521 cyt. s. #/.

5%

Zob.: L. Janauschek1 Originum Cisterciensium I@ F. van der Meér1 Atlas1 mapy

i indeks@ J. K•oczowski1 Zakony na ziemiach polskich1 s. '•#–/%/@ A.M. Wyr-
wa1 Rozprzestrzenianie si" cystersów@ D. Olszewski1 Fundacje cysterskie na
kielecczy2nie. Stan bada&

1 w: Z dziejów opactwa cystersów w W%chocku1 s. %–"•

— w wy$ej wymienionych pracach dalsza literatura przedmiotu.

#•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

oraz jedno na Pomorzu Zachodnim — Bukowo Morskie — i jedno na
Pomorzu Gda)skim — Pelplin

•2

.

Filie bezpo!rednie tej linii by•y natomiast fundowane tylko w Ma-

•opolsce. Stanowi( one oko•o 21•/| wszystkich +lii tej kategorii
opactwa morimondzkiego w Europie. 0(cznie za po!rednictwem
Morimondu 3+liacje bezpo!rednie i po!rednie4 na ziemiach polskich
powsta•y "" klasztory1 co stanowi oko•o •21'| domów zakonnych lo-
kowanych do ko)ca XV w. w linii morimondzkiej na terenie Europy.
Oprócz tego opactwo w W(chocku mia•o sw( +li, poza granicami
Polski1 to jest w Szepes na Spiszu 3pocz(tek fundacji w •""' r.4

••

.

Pod wzgl,dem liczby fundacji "5 opactw za•o$onych w !rednio-

wieczu na ziemiach polskich stawia Polsk, na • miejscu w Europie1
z udzia•em oko•o '1#|1 po Francji 3oko•o "•|41 Wielkiej Brytanii 3oko-
•o •'1#|41 Niemczech 3oko•o •2|41 Hiszpanii 3oko•o *|41 W•oszech
3oko•o #|4 i Irlandii 3oko•o /|4.

Klasztory1 które nie doczeka•y si, realizacji1 mia•y by7 +liami: Ja-

ros•aw-Kazimierz Pforty1 Przem,t 3•"•2 r.4 równie$ Pforty1 Woszczy-
ce J,drzejowa1 a klasztor biskupa Chrystiana w Prusach mia• mie7
obsad, zakonników z 0ekna. Na temat ewentulanego pochodzenia
zakonników w klasztorze fundacji Andrzeja Zaremby niestety nic nie
wiemy.

Od ostatniej !redniowiecznej fundacji cysterskiej na prze•omie XIII

i XIV w. w Mironicach na Pomorzu Zachodnim przez oko•o '•# lat
nie fundowano w Polsce klasztorów cysterskich. Niewielki wzrost za-

•2

B. Popielas-Szultka1 Rozwój gospodarczy dominium bukowskiego od po!owy

XIII do po!owy XVI wieku

1 S•upsk •%*2@ ta$1 Jeszcze o dziejach opactwa cy-

stersów w Bukowie. Na marginesie nowych bada&

1 w: Komturzy, rajcy, 5upa-

ni

1 red. B. 6liwi)ski1 Malbork "22# 3Studia z Dziejów 6redniowiecza1 ••41

s. "2•–"•2@ zob. prac, zbiorow(: Pelplin@ korygujemy tu omy•kowo poda-
ne w pracy A.M. Wyrwy 3Rozprzestrzenianie si" cystersów1 s. #"4 powi(za-
nia +liacyjne klasztorów w Pelplinie i Bukowie Morskim1 które wywodz(
si, z linii morimondzkiej. Kwesti, t, poprawili!my ju$ w: A.M. Wyrwa1
Cystersi polscy i losy ich patrimonium do czasów wspó!czesnych. Zarys proble-
mu

1 NP1 *'1 •%%/1 s. •/ i przyp. #.

••

Canivez II1 s. "*1 nr "%@ L. Janauschek1 Originum Cisterciensium I1 s. ""#–""5@

F.L. Hervay1 Repertorium1 s. ••"–•*2 3tam dalsze wskazówki bibliogra+cz-
ne4@ zob. te$ wzmiank, na ten temat: M. Niwi)ski1 0redniowieczni opaci
klasztoru w%chockiego

1 Kraków •%'•1 s. #–5@ B. Zientara1 Opactwo w%chockie1

s. #'.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

#*

interesowania tym zakonem nast(pi• dopiero w drugiej po•owie XVII
i w pocz(tku XVIII w.

•"

Wed•ug zasad nakre!lonych przez zakon w uchwa•ach Kapitu•y

Generalnej z ••'/ r. klasztory cysterskie mia•y by7 lokowane z dala
od miast1 kaszteli1 wsi1 tak1 aby by•y one oddalone 3semotis [semotus]4
od terenów zamieszka•ych przez ludzi

•'

. W nawi(zaniu do tego za-

pisu w dotychczasowej historiogra+i cystersom stawiano zarzut1 $e
tak na terenie Europy Zachodniej1 jak i na ziemiach polskich osiedlali
si, oni w miejscach zasiedlonych od dawna1 w punktach o g,stym
osadnictwie1 przy szlakach pielgrzymkowych1 w granicach miast1
przy czynnych ko!cio•ach katedralnych1 para+alnych lub grodowych1
przy szpitalach1 w klasztorach innych regu• po opuszczeniu ich przez
dawnych mieszka)ców itp. Lakoniczny zapis w tej uchwale — semo-
tis

— interpretowano bardzo cz,sto jako lokalizacj, „na pustkowiu”.

Obszern( analiz, tego problemu przedstawi•a Krystyna Bia•oskórska.
Stara•a si, ona ukaza71 obok typowych dla cystersów lokalizacji klasz-
torów1 wiele przyk•adów z Europy Zachodniej i 6rodkowej obrazuj(-
cych rozbie$no!ci i odst,pstwa od zasad nakre!lonych w tym zapisie

•/

.

Interpretacj, tego zjawiska w odniesieniu do ziem polskich1 na przy-
k•adzie procesów fundacyjnych klasztorów wielkopol skich1 przed-
stawi• Andrzej Marek Wyrwa

•#

. Wed•ug dotychczasowego stanu ba-

da7 stwierdzi7 mo$na1 $e lokalizacj, klasztorów cysterskich widzie7
nale$y jako z•o$ony proces1 uzale$niony od aktualnych w danym
czasie potrzeb i trendów zwi(zanych z ekspansj( terytorialn( zako-
nu. Nie b,dziemy tu szerzej komentowa7 tego problemu. Wymaga on
bowiem obszernej1 wieloaspektowej analizy

•5

. Stwierdzi7 jednak mo-

$emy1 $e lokalizacja prawie wszystkich klasztorów fundowanych na
ziemiach polskich1 mimo ró$nych g•osów historyków1 nie odbiega•a

•"

Zob. Monasticon I–II.

•'

Canivez I1 s. •'1 pkt. I@ o „mitach” zwi(zanych z lokalizacja klasztorów

cysterskich zob. m.in. S. Epperlein1 Mit fundacyjny niemieckich klasztorów cy-
sterskich a relacja mnicha lubi%skiego z XIV wieku

1 PH1 /*1 •%5•1 s. #*•–52'.

•/

K. Bia•oskórska1 Czy o wyborze miejsca na za!o5enie opactwa cysterskiego decy-

dowa!y zawsze wskazania regu!y? Mi"dzy teori% i rzeczywisto#ci%

1 w: Cystersi

w kulturze

1 s. •/%–••*.

•#

A.M. Wyrwa1 Procesy fundacyjne1 s. •*/–•*• i n.

•5

Problem ten zasygnalizowali A.M. Wyrwa1 Procesy fundacyjne@ zob. te$:

D.H. Williams1 Atlas of Cistercian1 s. "–' i n.

#%

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

od zasad nakre!lonych przez zakon. Pod wzgl,dem topogra+cznym
klasztory cysterskie na ziemiach polskich by•y lokowane na terenach
równinnych1 w dogodnych warunkach hydrogra+cznych 3jeziora1
rzeki1 stawy lub brzegi zatoki morskiej4 i obszarach przystosowanych
do gospodarki rolno-hodowlanej. Klasztory lokowane w terenach
górzystych1 jak na przyk•ad Szczyrzyc1 by•y zawsze — je$eli nie zaj-
mowa•y obiektów klasztornych innych obserwancji — usytuowane
w dolinach 3w obni$eniach terenowych4 otoczonych górami. Z kolei
lokalizacja klasztorów wzgl,dem sieci osadniczej w przypadku wie-
lu opactw wymaga jeszcze pog•,bionych studiów archeologiczno-
-historycznych1 ale ju$ dotychczasowe badania zmuszaj( do wi,kszej
pow!ci(gliwo!ci interpretacyjnej1 ni$ czyniono to w dotychczasowej
historiogra+i. Wed•ug obecnego stanu naszej wiedzy stwierdzi7 na-
le$y1 $e problem ten wygl(da nieco inaczej1 ni$ dotychczas uwa$ano.
Przyk•adem na odmienne widzenie tego zjawiska mo$e by7 mi,dzy
innymi analiza stosunków osadniczych wokó• klasztorów cysterskich
lokowanych w Wielkopolsce. W oparciu o badania archeologiczne
i historyczne mo$na jednoznacznie ustali71 $e by•y one usytuowa-
ne z dala od ró$nej wielko!ci osad i innych punktów osadniczych1
a je$eli usytuowywano je w miejscach wcze!niej zasiedlonych1 jak na
przyk•ad w 0eknie na grodzie1 to obiekty te ju$ w momencie fun-
dacji i erekcji by•y opuszczone przez ich dawnych w•a!cicieli. Po-
dobnie ma si, sprawa lokalizacji klasztoru cysterskiego w Lubi($u1
który równie$ by• lokowany na wcze!niejszym1 opuszczonym gro-
dzie

••

. Stwierdzono te$1 $e najbli$sze osady funkcjonowa•y w pew-

nym „bezpiecznym” oddaleniu od klasztoru1 takim aby dzia•alno!7
!wieckich nie zak•uca•a spokoju modlitewnego mnichów. Wyniki
tych bada) rzucaj( wi,c nieco inne !wiat•o1 a co najwa$niejsze nie
wydaj( si, sprzeczne z g•ównymi za•o$eniami preferowanymi przez
zakon. W $adnej bowiem ustawie nie ma mowy o tym1 w jakiej od-
leg•o!ci nowy klasztor ma by7 lokowany od najbli$szych osad i $e
ma to by7 „pustkowie”1 jak interpretowa•a to dotychczas wi,kszo!7
historyków1 zwracaj(c najcz,!ciej uwag, na pó&niejsze stosunki osad-
nicze1 a nie te z czasu fundacji. Pojawienie si, klasztoru w danej prze-

••

Zob. m.in. T. Kaletyn1 Stan bada& archeologicznych nad osadnictwem wczesno-

#redniowiecznym w Lubi%5u

1 w: Cystersi w kulturze1 s. '5'–'5%.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

52

strzeni intensy+kowa•o w jego najbli$szej okolicy osadnictwo

•*

. Ten

etap nie mo$e wi,c stanowi7 podstawy do interpretacji tego zjawi-
ska w okresie fundacji. Pami,ta7 te$ nale$y1 $e cystersi byli przede
wszystkim „zakonem rolniczym”1 bardzo silnie zwi(zanym z wsi(1
a to mia•o bardzo du$y wp•yw na to1 $e praktycznie byli oni zmu-
szeni do lokowania swych klasztorów w przestrzeniach1 w których
istnia•y dogodne warunki do uprawy ziemi. Oprócz tego pami,ta7
równie$ nale$y1 $e zakon cystersów by• organizmem $ywym1 który
w ci(gu wielu lat istnienia podlega• ewolucjom i przemianom1 które
powodowa•y dostosowywanie go do aktualnych potrzeb i warunków
otaczaj(cego !wiata. Taki obraz wynika mi,dzy innymi z analizy naj-
starszych1 dwunastowiecznych tekstów cysterskiej obserwancji uka-
zuj(cych zmiany organizacyjne. G•ówne przemiany w tym wzgl,dzie
nast(pi•y jeszcze przed ukonstytuowaniem si, cystersów na ziemiach
polskich. Tak wi,c osiedli na ziemiach polskich zakonnicy byli ju$ jak
gdyby zakonnikami „nowej generacji”

•%

.

Klasztory lokowane na ziemiach polskich w wi,kszo!ci przypad-

ków by•y budowane od podstaw i prawdopodobnie tylko w przy-
padku klasztorów w Szpetalu1 Krzeszowie i Lubi($u cystersi przej,li

•*

Na temat intensy+kacji osadnictwa wokó• klasztorów zob. m.in.: W. Stör-

mer1 Beobachtungen zur historisch-geographischen Lage der ältesten bayeri-
schen Klöster und ihres Besitztes

1 w: Frühes Mönchtum in Salzburg. Probleme

der Forschung. Wissenschaftliche Tagung zur ). Salzburger Landesausstellung
„St. Peter in Salzburg” vom +9. bis +3. September +/3' in der Universität Sal-
zburg

1 hrsg. von E. Zwinck1 Salzburg •%*' 3Salzburg Discussionen1 /41

s. •2%–•"'@ Z. Kurnatowska1 Rola klasztoru benedyktynów w Lubiniu w or-
ganizacji osadnictwa Wielkopolski wczesno#redniowiecznej

1 w: Klasztor w kul-

turze #redniowiecznej Polski. Materia!y z ogólnopolskiej konferencji naukowej
zorganizowanej w D%browie Niemodli&skiej w dniach 8–9 XI +//) przez Insty-
tut Historii WSP w Opoli i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc!awskiego

1

red. A. Pobóg-Lenartowicz1 M. Derwich1 Opole •%%#1 s. /•–/5.

•%

Na temat tych przemian zob. m.in.: R. Fossier1 Les déviationes économiques

des Cisterciens

1 w: L’espace cistercien1 s. '%–//@ J. K•oczowski1 Wspólnoty

chrze#cija&skie

1 s. "••–"•/@ zob. te$: T. Manteu8el1 Ewolucja1 s. /%"–#2#@

J. Sto$ek1 Wp!ywy cysterskiej Kapitu!y Generalnej@ S. Epperlein1 Zur Wirt-
schaftspolitik von Zisterzienserklöstern östlich und westlich der Elbe im +'. und
+). Jahrhundert

1 w: Historia i kultura cystersów1 s. "#–'•@ E. Tremp1 Mönche

als Pioniere. Die Zisterzienser im Mi7elalter 4Schweitzer Pioniere der Wirtschaft
und Technik6

1 Meiln •%%•@ rozwini,cie tego zagadnienia zob. te$ w innych

artyku•ach pomieszczonych w niniejszym tomie.

5•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

pierwsze zabudowania po benedyktynach1 a w Kamie)cu Z(bkowic-
kim po augustianach. Z kilku przyk•adów wiemy te$1 $e w momencie
budowy swego sta•ego opactwa przyby•a cz,!7 zakonników funk-
cjonowa•a przy istniej(cym w miejscu lub w ko!ciele w pobli$u ich
nowej siedziby1 by•o tak na przyk•ad w J,drzejowie. Miejscem ich
lokacji by•y te$ dawne grody1 na przyk•ad 0ekno1 Lubi($. Oprócz
tego niektóre opactwa w kilka lub kilkana!cie lat po pierwotnej lo-
kacji przenosi•y swe siedziby w nowe miejsca. By•y to tak zwane
translokacje pierwotne

*2

. Procesom takim podlega•y mi,dzy innymi:

Prandocin-Kacice-Mogi•a1 Pogódki-Pelplin1 Ptowe-Wiele)1 Byszewo-
-Koronowo

*•

. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia nast,pnie

w ko)cu XIV i w XV w.

*"

Wszystkie opactwa by•y te$ lokowane przy pierwszo- lub drugo-

rz,dnych szlakach komunikacyjnych.

Fundatorami opactw cysterskich na ziemiach polskich byli ksi(-

$,ta1 mo$ni i duchowni. Ich udzia• jest jednak bardzo zró$nicowa-
ny. Najwi,kszy wk•ad w rozwój sieci klasztorów cysterskich na tym
terytorium wnie!li ksi($,ta i mo$ni. Znacznie mniejszy duchowni.
W XII w. fundatorami • domów zakonnych by•y osoby !wieckie
3ksi($,ta i mo$ni41 • klasztor by• fundowany przez duchownego1
a • by• fundacj( •(czon( duchowno-!wieck(. W XIII w. w •' funda-
cjach uczestniczyli dostojnicy !wieccy1 " by•y fundacjami duchow-
nymi 3Obra — kantor gnie&nie)ski S,dziwój@ Kamieniec Z(bkowic-
ki — biskup wroc•awski Tomasz4 a " ufundowano przy udziale osób
duchownych i !wieckich 3Mogi•a i Szpetal4. Zjawisko to jest ca•ko-

*2

H. Niedermeier1 Klostertranslationen bei den Zisterzienser1 Cîteaux1 "/1 •%•'1

s. '•–#"@ szerzej na ten temat zob. artyku•: Translokacja opactwa cystersów
z =ekna do W%growca. Czas, inicjator i przyczyny translokacji w #wietle 2róde!
pisanych, archeologicznych i poda&. Próba na#wietlenia problemu

w niniejszym

tomie.

*•

Zob. Monasticon II.

*"

A.M. Wyrwa1 Uwagi o przyczynach translokacji wielkopolskich klasztorów cy-

sterskich w XIV–XV wieku

1 w: Mente et li7eris. O kulturze i spo!ecze&stwie

wieków #rednich

1 red. H. Ch•opocka1 Pozna) •%*/1 s. "'%–"/5@ ten$e1 Trans-

lokacja opactwa z =ekna do W%growca. Inicjator, czas i przyczyny translokacji
w #wietle 2róde! pisanych, archeologicznych i poda&. Próba na#wietlenia prob-
lemu

1 w: Translokacja opactwa z =ekna do W%growca. Materia!y z sesji, która

odby!a si" w W%growcu w dniach '*–'+ lipca +//9 roku

1 red. A.M. Wyrwa1

W(growiec •%%*1 s. •'–/• 3tam szersze omówienie tego problemu4.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

5"

wiecie zbie$ne z tendencjami1 które znamy z Europy Zachodniej1
gdzie stosunek fundatorów !wieckich do duchownych wynosi ':•

*'

.

6wiadczy to1 jak stwierdzi• Jerzy K•oczowski1 o silnym zwi(zku cy-
stersów ze !wieckimi si•ami spo•ecznymi

*/

. Taki udzia• fundatorów

!wieckich i duchownych w fundacjach klasztornych nie jest specy+k(
tylko klasztorów zak•adanych dla cystersów. Identycznie zjawisko to
prezentuje si, w przypadku !redniowiecznych fundacji klasztornych
dla innych obserwancji a$ po koniec XV w.

*#

Podstawowym elementem fundacji i prawid•owego rozwoju da-

nego klasztoru by•o jego odpowiednie uposa$enie. Ono bowiem
decydowa•o o charakterze i zamo$no!ci danego opactwa. Dobra
nadawane w uposa$eniu pierwotnym by•y z regu•y zlokalizowane
w najbli$szej okolicy danego klasztoru. Stanowi•y one w miar, zwar-
te kompleksy ziemskie. Mniejsza cz,!7 znajdowa•a si, w pewnej od-
leg•o!ci od opactwa. W rozwoju uposa$enia poszczególnych opactw
w okresie !redniowiecza daje si, zauwa$y7 nast,puj(ce tendencje.
W pierwszym okresie1 to jest od fundacji do oko•o drugiej po•owy
XIII w.1 cystersi pomna$ali swe dobra przede wszystkim w wyniku
darowizn. Pó&niej1 zw•aszcza od pocz(tku XIV w.1 liczba darowizn
mala•a1 a zwi,kszanie maj(tków nast,powa•o przez kupna i zamia-
ny. W rozwoju uposa$enia ziemskiego bra•y udzia• g•ównie osoby
!wieckie. Natomiast udzia• duchowie)stwa prawie we wszystkich
klasztorach by• bardzo niewielki. Z jego strony natomiast zakonnicy
otrzymali wiele dziesi,cin

*5

.

W!ród ró$nych form dzia•alno!ci cystersów na ziemiach polskich

wa$ne miejsce zajmuje problem misji chrystianizacyjnych w Prusach

*'

J. Zawadzka1 Proces fundowania1 s. •/•. Zob. te$: D. Karczewski1 Zwi%zki

genealogiczne fundatorów

.

*/

J. K•oczowski1 Zakony na ziemiach polskich1 s. /2* i n.

*#

Zob. m.in.: A.M. Wyrwa1 Procesy fundacyjne1 s. •*'–•*/@ ten$e1 Rozwój sieci

klasztornej zakonów mniszych, kanoniczych i 5ebrz%cych na Kujawach i w ziemi
dobrzy&skiej w #redniowieczu

1 „Ziemia Kujawska”1 •"1 •%%•1 s. #'–*2@ ten$e1

0redniowieczna sie$ klasztorów w Wielkopolsce i na Kujawach. Stan, potrzeby
bada& i wst"pna analiza problemu

1 w: Zakony i klasztory w Europie 0rodkowo-

-Wschodniej X–XX wieku. Materia!y z mi"dzynarodowego seminarium pt.: Atlas
ruchu zakonnego w Europie 0rodkowo-Wschodniej X–XX wiek, Lublin, '1–'( li-
stopada +//)

1 red. H. Gapski1 J. K•oczowski1 Lublin •%%%1 s. •5–•/5.

*5

Szerzej zob.: J. Dobosz1 A.M. Wyrwa1 Dzia!alno#$ gospodarcza cystersów na

ziemiach polskich — zarys problemu

1 w: Monasticon I1 s. •*%–"•".

5'

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

oraz na Rusi. Misja pruska cystersów1 zapocz(tkowana oko•o •"2# r.
i prowadzona w pierwszym okresie przez cystersów •ekne)skich1 zo-
sta•a szeroko omówiona w historiogra+i

*•

. Bardziej dyskusyjna jest

natomiast kwestia misji cysterskiej na Rusi. Problem ten do historio-
gra+i wprowadzi• Tadeusz Manteu8el. Do dzi! jednak nie jest on roz-
wi(zany do ko)ca. Stan bada) i nowe1 cho7 odmienne pogl(dy na ten
temat1 przedstawili Teresa Dunin-W(sowicz1 Jerzy K•oczowski i Józef
Dobosz

**

.

*•

Na ten temat zob. m.in.: M. Perlbach1 Zur Geschichte der ältesten preussischen

Bischöfe

1 „Altpreussische Monatschrift”1 %1 •*•"1 s. ##2–##'@ M. 0ody)ski1

Opat Gotfryd i biskup Chrystian

1 KH1 "/1 •%•21 s. %*–•"2@ S. Kujot1 Dzieje

Prus Królewskich

1 cz. •: Do roku +)*/1 Toru) •%•' 3RTNT1 "24@ T. Glemma1

Misja pruska XIII wieku a5 do przybycia zakonu krzy5ackiego

1 „Miesi,cznik

Diecezji Che•mi)skiej”1 •%'•1 nr 51 s. '••–'%#@ J. Nowacki1 Opactwo #w. Go-
tarda w Szpetalu pod W!oc!awkiem Zakonu Cysterskiego 4ok. +''3–+'31–+)136

1

Gniezno •%'/@ G. Labuda1 Polska i krzy5acka misja w Prusach do po!. XIII wie-
ku

1 „Annales Misiologicae”1 %1 •%'•1 s. "2•–/'#@ Historia Pomorza1 t. I: Do

roku +899

1 red. ten$e1 Pozna) •%5%1 s. /"•–/## i n.@ ten$e1 O nadaniu biskupa

Chrystiana dla Dobrzy&ców z roku +''3

1 RHum.1 "21 •%•"1 s. /'–#2@ T. Man-

teu8el1 Papiestwo i cystersi1 s. %•–•25@ ten$e1 Próba stworzenia cysterskiego
pa&stwa biskupiego w Prusach

1 „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toru-

niu”1 •*1 •%#'1 s. •#•–••'@ S.M. Szacherska1 Opactwo cysterskie w Szpetalu
a misja pruska

1 Warszawa •%52@ ta$1 Pierwsi protektorzy biskupa Chrystiana1

w: Wieki #rednie1 s. •"%–•/•@ J. Powierski1 Na marginesie najnowszych bada&
nad problemem misji cysterskiej w Prusach i kwestia Santyra

1 „Komunikaty

Mazursko-Warmi)skie”1 "1 •%5*1 s. •'%–"5"@ ten$e1 Stosunki polsko-pruskie
do +')* r. ze szczególnym uwzgl"dnieniem roli Pomorza Gda&skiego

1 Toru)

•%5* 3RTNT1 •/1 z. •4@ A. Schneider1 Kolonisation und Mission im Osten1
w: Die Zisterzienser. Geschichte, Geist, Kunst1 s. •2–•2'@ M. Dygo1 Studia
nad pocz%tkami w!adztwa zakonu niemieckiego w Prusach 4+''9–+'1/6

1 War-

szawa •%%"@ T. Jasi)ski1 Okoliczno#ci nadania ziemi che!mi&skiej Krzy5akom
w +''3 roku w #wietle dokumentu !owickiego

1 w: Balticum. Studia z dziejów

polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku, o•arowane Marianowi Biskupowi
w siedemdziesi%t% rocznic" urodzin

1 red. Z.H. Nowak1 Toru) •%%"1 s. •#•–•5'@

K. Melkowska-Zieli)ska1 0wi"ty Chrystian1 s. '#–5•@ ta$1 Klucz dobrowski
w uposa5eniu misji pruskiej

1 w: Nihil super<uum esse1 s. "2•–""2@ A.M. Wyr-

wa1 Procesy fundacyjne1 s. •##–•5#@ A. Radzimi)ski1 Wokó! pocz%tków diecezji
che!mi&skiej

1 ZH1 5•1 •%%51 s. •–•% — w wy$ej wymienionych pracach dal-

sza literatura przedmiotu.

**

Na temat misji ruskiej cystersów zob. m.in.: T. Manteu8el1 Papiestwo i cy-

stersi

1 /5–/*1 *2–*" i n.@ [rec.] K. Tymieniecki1 KH1 5'1 •%#51 s. •5•–••'@

T. Dunin-W(sowicz1 Projets missionnaires cisterciens dans la Rus’ du sud-
ouset aux XII

e

–XIII

e

siècles

1 „Harvard Ukrainian Studies”1 •"–•'1 •%**–•%*%1

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

5/

Wa$nym elementem zwi(zanym z duchem „reformy cysterskiej”

by•a wprowadzona w pierwszych dziesi,cioleciach XIII w. i obowi(-
zuj(ca a$ do zako)czenia soboru trydenckiego zasada prawnej i fak-
tycznej egzempcji spod w•adzy biskupiej. Posiadali j( równie$ cyster-
si dzia•aj(cy na ziemiach polskich. By• to wa$ny przywilej1 z którym
wi(za•o si, wyj,cie zakonników cysterskich spod w•adzy wizytacyj-
nej1 s(dowej i karnej biskupów. Wyklucza•o to jednocze!nie udzia•
biskupa w ustanawianiu i deponowaniu opata danego klasztoru oraz
pozwala•o na odprawianie nabo$e)stw w czasie ogólnego interdyk-
tu itp. Z przestrzeganiem tych przywilejów ze strony biskupów cy-
stersi polscy mieli niekiedy wiele problemów1 o czym !wiadczy mi,-
dzy innymi konYikt klasztorów w 0eknie i L(dzie z arcybiskupem
Dobrogostem w •'%/ r.

*%

W XIII w. niektóre klasztory ucierpia•y w wyniku najazdów tatar-

skich z •"/• i •"#%–•"52 r.1 mi,dzy innymi klasztory ma•opolskie —
Koprzywnica1 Mogi•a1 Sulejów1 W(chock1 J,drzejów

%2

.

W okresie !redniowiecza cz,!7 klasztorów fundowanych na zie-

miach polskich w wyniku delimitacji granic znalaz•a si, poza obr,-
bem pa)stwa polskiego. I tak na przyk•ad klasztory lokowane na Po-
morzu Zachodnim od oko•o lat osiemdziesi(tych XII w. a$ do •%/# r.
znajdowa•y si, poza granicami Królestwa Polskiego1 a potem Rzeczy-
pospolitej. Od oko•o po•owy XIV w. a$ do •%/# r. poza granicami Kró-
lestwa Polskiego1 a potem odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej znaj-

s. #'•–##2@ ta$1 Kilka uwag w sprawie dzia!alno#ci misyjnej cystersów na Rusi
w XII–XIII wieku

1 w: Spo!ecze&stwo Polski #redniowiecznej. Zbiór studiów1 t. V1

red. S.K. Kuczy)ski1 Warszawa •%%"1 s. •5•–••' [przedruk: ta$1 Drogami
#redniowiecznej Polski

1 s. '#'–'5']@ J. K•oczowski1 Die Zisterzienser in Klein-

-Polen und das Problem ihrer Tätigkeit als Missionare und Seelsorger

1 w: Die

Zisterzienser

II1 s. ••–•*@ A.M. Wyrwa1 Pocz%tek1 s. •••–••*@ J. Dobosz1 Dzia-

!alno#$ fundacyjana

1 s. •'/–•// i n.

*%

KDW III1 nr •%#5@ szeroko problem egzempcji omawia F. Bogdan1 Gene-

za i rozwój klauzury

@ ten$e1 Ze studiów nad egzempcj% #redniowiecznych za-

konów w Polsce. Egzempcja polskich cystersów

1 RHum.1 *1 •%521 s. •"'–••"@

zob. szrzej rozdzia• w niniejszym tomie.

%2

Na ten temat zob. m.in.: Bitwa legnicka. Historia i tradycja1 red. W. Kor-

ta1 Wroc•aw •%%/@ J. Matuszewski1 Relacja D!ugosza o naje2dzie tatarskim
w +'8+ roku. Polskie zdania legnickie

1 0ód& •%*2@ G. Labuda1 Zaginiona kroni-

ka z pierwszej po!owy XIII w. w Rocznikach Królestwa Polskiego Jana D!ugosza.
Próba rekonstrukcji

1 Pozna) •%*'1 s. •'•–•/51 "•2–"%" i n.@ T. Jasi)ski1 Prze-

rwany hejna!

1 Kraków •%**1 s. /#–5• i n.

5#

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

dowa•y si, równie$ klasztory !l(skie. Do reformacji rozwija•y si, one
w obr,bie pa)stwa czeskiego1 a nast,pnie w monarchii Habsburgów
i Prus

%•

. Klasztory Pomorza Gda)skiego od •'2* r. do pokoju toru)-

skiego w •/55 r. pozostawa•y poza granicami Królestwa Polskiego

%"

.

Po okresie niekwestionowanej !wietno!ci zakonu cystersów na

ziemiach polskich od oko•o pocz(tku XIV do pocz(tku XV w. zauwa-
$alny jest stopniowy kryzys i za•amanie si, dotychczasowych struk-
tur organizacyjnych. By•o to spowodowane zjawiskami zewn,trzny-
mi i wewn,trznymi. Przyczyn zewn,trznych nale$y upatrywa7 mi,-
dzy innymi w schizmie w Ko!ciele Zachodnim1 która przyczyni•a si,
na przyk•ad do powstania nie•adu organizacyjnego czy rozlu&nienia
istniej(cych dotychczas powi(za) +liacyjnych

%'

. Wi(za•y si, z tym

próby tworzenia prowincji cysterskich1 w tym prowincji polskiej. Jak
stwierdzi• Jerzy K•oczowski1 „wielka schizma spowodowa•a rozbicie
zakonu na obediencje papieskie wed•ug krajów1 a nie […] +liacji za-
konnych. […] Papie$e rzymscy wprost nakazywali zerwanie wszyst-
kich wi,zów z Cîteaux i odbywania odr,bnych kapitu• generalnych.
[…] W wyniku tego os•ab•a nie tylko wi,& z Kapitu•( Generaln(1 ale
tak$e wi,zy +liacyjne. Rosn(ce w pot,g, pa)stwa i czynniki naro-
dowo!ciowe prowadzi•y z kolei klasztory do •(czenia si, w grupy
terytorialne1 odpowiadaj(ce zwykle okre!lonym organizmom pa)-
stwowym. […] Nowy system prowincjonalny mia• dzia•a7 niejako
niezale$nie od +liacyjnego”

%/

. Pierwsze sygna•y tworzenia prowincji

%•

Zob. m.in.: Historia 0l%ska1 t. I: Do roku +(9)1 red. K. Maleczy)ski1 Wro-

c•aw •%5•@ T. Silnicki1 Dzieje i ustrój Ko#cio!a katolickiego na 0l%sku do ko&ca
w. XIV

1 Warszawa •%#'.

%"

Zob. m.in.: Dzieje Pomorza Nadwi#la&skiego od VII wieku do +/81 roku1 red.

S. Mielczarski1 Gda)sk •%•*@ M. Biskup1 G. Labuda1 Dzieje zakonu krzy5ac-
kiego w Prusach. Gospodarka, spo!ecze&stwo, pa&stwo, ideologia

1 Gda)sk •%*5@

J.R. Godlewski1 W. Odyniec1 Pomorze Gda&skie. Koncepcje obrony i militar-
nego wykorzystania od wieku XIII do +/)/

roku1 Warszawa •%*".

%'

Na temat schizmy w XIV;XV w. zob.: F.P. BliemeŒrieder1 Handschrift liches

zur Geschichte des grossen abendländischen Schismas

1 „Studien und Mi9ei-

lungen aus dem Benediktiner- und dem Zisterzienserorden”1 "/1 •%2'1
s. •22–•2#@ ten$e1 Der Zisterzienserorden im großen abendländischen Schisma1
tam$e1 "#1 •%2/1 s. 5"–*"@ E. Krausen1 Generalkapitel außerhalb Cîteaux wäh-
rend des großen Schismas

1 CC1 5'1 •%#51 s. •–"".

%/

J. K•oczowski1 Prowincja polska1 s. ••%–•%*1 cyt. s. •*"–•*# i n.. Zob. te$:

K. Kaczmarek1 Mi"dy Krakowem i Lipskiem. Prowincja szkolna polskich cyster-

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

55

polskiej wed•ug Jerzego K•oczowskiego mo$na odnosi7 do •/•' r.
Dok•adniejsze informacje pochodz( jednak dopiero z lat •/"•–•/""
i nast,pnych1 kiedy to zarysowuj( si, wyra&ne kszta•ty polskiej pro-
wincji cysterskiej1 na czele której sta• wizytator z ramienia Kapitu•y
Generalnej celem wizytowania wszystkich klasztorów1 niezale$nie
od ich zwi(zków +liacyjnych. Szczególn( rol, w tej kwestii odgrywa-
•a Mogi•a1 której opaci kilkakrotnie w XV w. byli wizytatorami

%#

.

sów w #redniowieczu

1 NP1 *'1 •%%/1 s. •"#–•'*@ A.M. Wyrwa1 Polska Kongre-

gacja Cystersów i jej opaci prezesi

1 w: Ingenio et humilitate1 s. ••–••".

%#

Obok pracy J. K•oczowskiego1 Prowincja polska cystersów1 zob. A. Ciesiel-

ski1 Wizytatorzy, komisarze i wikariusze generalni kongregacji cystersów w Pol-
sce XIV–XIX wieku

1 w: ten$e1 Dziedzictwo cystersów. Prace wybrane1 red.

M. Starzy)ski1 M. Zdanek1 Kraków "2•' 3Cistercium Mater Nostra. Studia
et documenta1 •41 s. •#•–•#'@ ten$e1 J,drzejów na tle cystersów w Polsce1
s. %2–%/. Autor ten dokona• zestawienia m.in. wizytatorów i komisarzy
generalnych. Podajemy za nim dos•owny spis dla XIV–XV w.:

„M i k o • a j — profes i opat mogilski 3•'%2–•/2"41 komisarz generalny

na Polsk,1 Prusy i 6l(sk.

P i o t r S t r o s b e r g — profes i opat koprzywnicki 3•'%/–•/224@ komi-

sarz •/•#–•/"2.

M i k o • a j S u c h o r a b s k i — profes j,drzejowski1 opat szczyrzycki1

nast,pnie koprzywnicki 3•/"2–•/"/41 komisarz na Polsk, w •/"/ r.

J a n S t e c h i r — profes i opat mogilski 3•/2'–•/"541 zmar•y * lip-

ca •/"/ r.1 komisarz na metropoli, gnie&nie)sk( i 6l(sk1 mianowany na
•2 lat.

F i l i p — opat mogilski 3•/"/–•/"#41 komisarz na Polsk, i 6l(sk.
P a w e • P a y c h b i r n e r — profes i opat mogilski 3•/"5–•• lipca •/'541

komisarz generalny na Polsk,1 6l(sk i Prusy w •/"5 r.

M i k o • a j E d e r e r — profes i opat mogilski 3•/'5–•/'%41 komisarz.
D o m i n i k — profes i opat mogilski 3•/'%–•///4.
H e r m a n — profes i opat oberski 3•/•5–•/#•41 komisarz 3•//#–•/#24.
T o m a s z — profes i opat mogilski 3•//#–•/5241 komisarz na Polsk,

3•/#"–•/##4.

P i o t r K u l k a — opat szczyrzycki1 nast,pnie koprzywnicki 3•/'•–

•/#"41 mianowany •# pa&dziernika •/#" r. komisarzem na Ma•opolsk,
oraz Sulejów1 zrezygnowa• przed obj,ciem urz,du.

M i k o • a j T r e b n i c 3Trzebiniec1 Trzebi)ski41 herbu Szreniawa —

profes i opat koprzywnicki1 komisarz generalny na Polsk,1 6l(sk i Spisz
od "2 wrze!nia •/## r.1 zmar•y •' kwietnia •/•/ r.

P i o t r H i r s z b e r g — profes i opat mogilski 3/ maja •/5•–"' sierp-

nia •/•#41 trzykrotnie mianowany komisarzem generalnym na Polsk,
i Prusy.

5•

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

Zapocz(tkowany w XIV w. kryzys rozwija• si, w stuleciu XV1 a po-

g•,bia• intensywnie w XVI w. Wewn,trzne przyczyny owego kryzysu
zwi(zane by•y mi,dzy innymi ze zmianami w systemie gospodaro-
wania cystersów polskich1 przechodz(cych w tym czasie stopniowo
od gospodarki czynszowej do folwarcznej1 oraz w aktywizacji gospo-
darczej rycerstwa polskiego i ekspansji maj(tkowej instytucji ko!ciel-
nych. W odró$nieniu od cystersów Europy Zachodniej polscy „biali
mnisi” do po•owy XIV w. utrzymywali gospodark, towarow(1 której
za•amanie si, spowodowa•o du$e trudno!ci ekonomiczne.

W okresie tym zauwa$alne s( te$ pewne tendencje do podejmo-

wania przez cystersów dzia•alno!ci duszpasterskiej 3od oko•o po-
•owy XIII w.1 np. Tarnowo Pa•uckie4. W pocz(tkowym okresie1 jak
stwierdzi• Jerzy K•oczowski1 tylko „pod naciskiem okoliczno!ci” i za
zezwoleniem Kapitu•y Generalnej cystersi mogli obs•ugiwa7 ko!cio•y
para+alne. Proces ten mia• jednak charakter ograniczony. W &ród•ach
zakonnych nie ma !ladu1 aby „prowadzenie sta•ych akcji duszpaster-
skich wesz•o w !redniowieczu do !wiadomego i zaakceptowanego
przez najwy$sz, w•adz, zakonn( programu”. Pewne nasilenie tego
procesu jest zauwa$alne pod koniec XIV i w XV w. Ko!cio•y konwen-

M a r c i n M a t y s p a s e k — profes i opat mogilski 3•/•#–"/ marca

•/**4.

J a n B r e n n e r — profes i opat koprzywnicki 3•/•/–•/%541 komisarz

na Ma•opolsk,1 6l(sk i Spisz od •/%* r.

J a n z P a r a d y $ a — profes i opat paradyski 3•/*/–•' marca •/%"41

komisarz Wielkopolsk, od •/*% r.

M i k o • a j R a d u ) s k i — profes i opat w(chocki1 komisarz generalny

na Polsk, od •/%" r.

M i k o • a j M s z c z u j 3M!ciwy4 — profes i opat sulejowski 3•/**–

–•/%#41 komisarz od •/%" r.1 biskup sufragan gnie&nie)ski od •#2% r.1
przyj(wszy biskupstwo1 zrezygnowa•1 zmar• 5 lutego •#"5 r.

J a n — profes i opat w(growiecki 3•/••–"' czerwca •#"541 komisarz

3od •/%54.

M i k o • a j — profes i opat koprzywnicki 3•/%•–•#2*4.
J a n Ta c z e k — profes i opat mogilski 3•/%'–* grudnia •#2'41 komi-

sarz 3od •/%#4.

M i k o • a j — opat l(dzki 3•#2'–•#"*41 komisarz przez •2 lat”.
Mimo postulatu J. K•oczowskiego tworzenie i charakter prowincji pol-

skiej nie zosta•y dotychczas szerzej przebadane. Nale$y je podda7 dal-
szym szczegó•owym studiom@ wst,pne opracowanie na ten temat zob.
A.M. Wyrwa1 Polska Kongregacja1 s. ••–••".

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

5*

tualne jednak w dalszym ci(gu pozostawa•y wy•(cznie do u$ytku
i dzia•alno!ci liturgicznej mnichów zwi(zanych z $yciem kontempla-
cyjnym

%5

.

Od XV do pierwszej tercji XVI w. w wi,kszo!ci opactw widoczne

s( trendy zmierzaj(ce do przezwyci,$ania kryzysu1 stopniowej stabi-
lizacji i powolnego rozwój klasztorów1 mi,dzy innymi dzi,ki popar-
ciu króla1 duchownych i mo$now•adców

%•

. Proces ten jednak zosta•

zak•ócony przez wojny.

Opactwa !l(skie prze$ywa•y wówczas najazd husytów. W po-

cz(tku XV w. w wyniku tych dzia•a) obrabowane1 zniszczone czy
spalone zosta•y klasztory: Lubi($ 3•/"'41 Krzeszów 3•/"•41 Kamie-
niec 3•/"*41 Henryków 3•/"%41 Jemielnica 3•/'"4. Kl,ski nieurodzaju
przyczy ni•y si, do spadku ich dochodów. Równie niszcz(ce skutki
przynosi•y walki mi,dzy ksi($,tami na 6l(sku w drugiej po•owie
XV w. Podobne losy prze$ywa•y opactwa na Pomorzu Gda)skim.
Najazdy husyckie w •/'' r. spowodowa•y spl(drowanie klasztoru
i spalenie cz,!ci zabudowa) gospodarczych oraz po•udniowej cz,!ci
nawy ko! cio•a w Pelplinie. Klasztor w Oliwie1 jak g•osi zapiska na
tablicy ko!ciel nej1 zosta• „spustoszony ogniem i mieczem1 a opat Ber-
nard wraz z zakonnikami schroni• si, w Gda)sku1 gdzie zamieszka•
w spichrzu nale$(cym do cystersów”.

Kolejne spustoszenia tych klasztorów przynios•a wojna trzynasto-

letnia 3•/#/–•/554. Wszystko to przyczyni•o si, do rozprz,$enia $y-
cia klasztornego1 lekcewa$enia przepisów1 niepos•usze)stwa wobec
prze•o$onych1 apostazji itp.

Pod koniec XIV i w pocz(tku XV w. niektóre klasztory w Wielko-

polsce przenosi•y swoje siedziby w nowe miejsca1 w wyniku czego
odzyska•y one mi,dzy innymi stabilno!7 gospodarcz(. Transloko-
wano wówczas klasztor z 0ekna do W(growca 3od oko•o •'%" do

%5

J. K•oczowski1 Z zagadnie& funkcji spo!ecznych cystersów w Polsce #rednio-

wiecznej. Problem duszpasterstwa para•alnego

1 w: Opuscula Casimiro Tymie-

niecki septuagenario dedicata

1 red. A. Horst1 Pozna) •%#%1 s. •2#–•"5@ ten$e1

Vita communis kleru w XI–XII wieku

1 RHum.1 •21 •%5•1 s. #–/2@ F. Bogdan1 Ze

studiów nad egzempcj%

1 s. •#"–•## i n.. Zob. te$ literatura z przyp. •#1 /21 #/.

%•

Na ten temat zob. m.in.: J. Krzy$aniakowa1 W!adys!aw II Jagie!!o wobec

klasztorów cysterskich w Królestwie Polskim

1 NP1 *'1 •%%/1 s. %'–•"/@ P. Poko-

ra1 O dewocyjnych motywach donacji króla W!adys!awa Jagie!!y dla klasztorów
wielkopolskich w #wietle dokumentów

1 w: Nihil super<uum esse1 s. /2%–/•/.

5%

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

konsekracji ko!cio•a klasztornego w •/%' r.41 z Zemska do Bledze-
wa 3od •/•"–•/•/ do •#*•4 i z Wielenia do Przem,tu 3od •/2% do
•/•*4. Oprócz tego zmiana miejsca lokacji nast(pi•a prawdopodobnie
w przypadku klasztoru w Jemielnicy na 6l(sku1 a podczas panowania
zakonu krzy$ackiego w Nowej Marchii na pocz(tku XV w. planowa-
no przeniesienie klasztorów z Mironic i Bierzwnika do Prus. Moty-
wami tych przenosin by•y przede wszystkim czynniki gospodarcze
i organizacyjne

%*

.

W okresie tym wzros•a aktywno!7 intelektualna zakonników.

Przejawia•o si, to w wi,kszym ni$ dotychczas zainteresowaniu cy-
stersów z ziem polskich w studiach na Uniwersytecie Krakowskim
i na innych uniwersytetach europejskich. Nast(pi• te$ intensywniej-
szy rozwój szkó• klasztornych itp.

%%

Dalsze zmiany w organizacji i $y-

ciu cystersów na ziemiach polskich zasz•y w XVI w.

Uzupe•nieniem m,skiej sieci klasztornej by•y klasztory $e)skie tej

obserwancji. Jak wynika z obecnego stanu bada) w obr,bie dzisiej-
szych ziem polskich i dawnej Rzeczypospolitej funkcjonowa•o oko•o
•5 placówek cysterek. Przewa$aj(ca ich cz,!71 to jest oko•o •/ 3pla-
cówki translokowane traktujemy jako jeden klasztor41 powsta•o od
oko•o po•owy do ko)ca XIII w.: • klasztor fundowano w pocz(tku
XIV w. 3Toru)41 a • dopiero w latach czterdziestych XVIII w. 3Kim-
barówka4@ * klasztorów lokowano na Pomorzu Zachodnim1 to jest:
Cedynia 3oko•o •"•*?–•"%#@ przedtem w Trzci)sku?41 Koszalin 3•"••–
–•"•%41 Marianowo 3oko•o •"/*41 Pe•czyce 3oko•o •"*"–•"%241 Recz
3oko•o •"%541 Szczecin 3oko•o •"/'41 Trzci)sko 3Schönebeck1 przed •"/*@
pó&niej w Cedyni41 Wolin 3oko•o •"**4@ • klasztor ufundowano na Po-
morzu Gda)skim — Qarnowiec 3po •"#' – przed •"#•41 " w Wielko-

%*

Na temat translokacji zob.: H. Niedermeier1 Klostertranslationen bei den

Zis terzienser

@ A.M. Wyrwa1 Uwagi o przyczynach translokacji@ ten$e1 Rozprze-

strzenianie si" cystersów

1 s. #"–#'1 ten$e1 Informacje 2ród!owe i historia bada&

stanowiska nr ) w =eknie od translokacji do pocz%tku bada& wykopaliskowych

1

SMDP1 •1 •%*%1 s. •2#–•"2@ ten$e1 Pod!o5e historyczne poda& zwi%zanych
z translokacj% klasztoru z =ekna do W%growca w #wietle bada& historycznych
i archeologicznych

1 w: Christianitas et cultura Europae. Ksi"ga jubileuszowa

Profesora Jerzego K!oczowskiego

1 cz. •1 red. H. Gapski1 Lublin •%%*1 s. '"5–

–''•@ ten$e1 Translokacja opactwa cystersów z =ekna do W%growca@ wcze!niej1
ju$ w XIV w. translokacji mia•o by7 poddane opactwo w Wieleniu — na
ten temat zob. rozdzia• w niniejszym tomie.

%%

Zob. K. Kaczmarek1 Studia uniwersyteckie cystersów.

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

•2

polsce: O•obok 3•"••–•"•'41 Owi)ska 3•"/"?–•"#"41 • w ziemi wie-
lu)skiej 3w kasztelanii kaliskiej4 — 0ubnice 3•"/#?@ pó&niej konwent
po•(czono z O•obokiem41 " w ziemi che•mi)skiej — Czyste-Che•mno
3Czyste przed •"5#1 od oko•o •"5# w Che•mnie41 Toru) 3•'••41 • na
6l(sku — Trzebnica 3•"2"–•"2'1 w •"•* r. inkorporowana do zakonu4
i • na wschodnich terytoriach dawnej Rzeczypospolitej — Kimbarów-
ka 3••/'4. W liczbie tej1 jak wynika z obecnego stanu bada)1 znajduj(
si, tak$e klasztory1 które w kilka lat po fundacji by•y przeniesione
w inne miejsce. Z takim procesem by• zwi(zany klasztor lokowany
w Trzci)sku1 który prawdopodobnie po kilkunastu latach funkcjo-
nowania na przedmie!ciach Trzci)ska 3w Schönebeck4 zosta• translo-
kowany do Cedyni. Podobne sta•o si, z fundowanym przed •"5# r.
klasztorem w Czystem1 który przeniesiono oko•o •"5# r. do Che•mna.
Z kolei mniszki klasztoru w 0ubnicach w wyniku zamieszek •"#2 r.
w Wielkopolsce po oko•o # latach od fundacji1 po•(czy•y si, z cyster-
kami klasztoru w O•oboku1 opuszczaj(c sw( pierwotn( siedzib,. Mia-
no te$ utworzy71 obok Trzebnicy1 inny klasztor na 6l(sku1 zamiaru
tego jednak nie zrealizowano. Oprócz tego1 jak wnosz( niektórzy ba-
dacze1 w XIII w. benedyktynki w Gubinie mia•y przyj(7 obserwan-
cj, cystersk(. Pod wzgl,dem administracyjno-prawnym klasztory
powsta•e na ziemiach polskich mo$na podzieli7 na dwa typy1 to jest
klasztory obiediencji zakonnej 3w•(czone i pozostaj(ce pod opiek( za-
konu cystersów4 i obiediencji biskupiej1 czyli b,d(ce pod zarz(dem
biskupów diecezjalnych. Do klasztorów obiediencji zakonnej nale-
$a•y: Trzebnica1 O•obok1 Owi)ska1 Qarnowiec 3do •#*% r.41 Kimba-
rówka. W obiediencji biskupiej by•y natomiast wszystkie klasztory
Pomorza Zachodniego1 ziemi che•mi)skiej i wielu)skiej: Trzci)sko-
-Cedynia1 Czyste-Che•mno1 Koszalin1 0ubnice1 Marianowo1 Pe•czyce1
Recz1 Szczecin1 Toru)1 Wolin oraz Gubin. Losy tych klasztorów by•y
zbie$ne z losami opactw lini m,skiej na poszczególnych terytoriach.
Dzieje i zwi(zki +liacyjne tych opactw mimo kilku prób nie zosta•y
w pe•ni rozpoznane i opracowane ze wzgl,du na brak i enigmatycz-
no!7 &róde•. Wymagaj( one dalszych szczegó•owych bada)

•22

.

•22

E.G. Krenig1 Mi7elalterliche Frauenklöster nach den Konstitution von Cî teaux1

Würzburg •%#'. Na temat klasztorów cysterek na ziemiach polskich
i dawnej Rzeczypospolitej zob. m.in. 3tu wybór najnowszych opraco-
wa)4: K. Siuchni)ski1 Pochodzenie i pierwotna przynale5no#$ zakonna kon-

••

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich…

Reasumuj(c niniejsze rozwa$ania1 stwierdzi7 nale$y1 $e dzieje

wentu klasztoru cystersek w Trzebnicy

1 RH1 •"1 •%'51 s. •*•–•%•@ H. Grüger1

Trebniz. Zisterzienserinnenabtei

1 „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-

-Wilhelms-Univeresität zu Breslau”1 ""1 •%*"1 s. ##–*' 3tu bardzo boga-
ty zestaw literatury do dziejów tego klasztoru4@ J. Rozp,dowski1 Ko#ció!
cysterek w Trzebnicy

1 Trzebnica •%*'1 s. /%–5"@ ten$e1 Opactwo pa& cyste-

rek w Trzebnicy

1 w: Historia i kultura cystersów1 s. "5'–"*•@ M. Borkowska1

S!ownik mniszek benedykty&skich w Polsce

1 Tyniec •%*% 3tu katalog i wybór

literatury4@ M. M•ynarska-Kaletynowa1 Rozwój maj"tno#ci klasztoru cysterek
trzebnickich w XIII w.

1 „Kwartalnik Historiii Kultury Materialnej”1 •%%21

z. '–/1 s. ""•–"//@ K. Bobowski1 Rozwój klasztorów cysterek w Niemczech i na
ziemiach polskich

1 „Zeszyty Historyczne Wy$szej Szko•y Pedagogicznej

w Cz,stochowie”1 "1 •%%/1 s. "%–'/@ @ród!a do dziejów klasztoru trzebnickie-
go 4XVI–XIX w.6

1 wyd. K. Bobowski1 Wroc•aw •%%'@ B. Popielas-Szultka1

Klasztory cysterek na Pomorzu Zachodnim w #redniowieczu

1 S•upsk "225@ ta$1

Dzieje cysterek woli&skich

1 w: Nihil super<uum esse1 s. '••–'"5@ G.J. Brzusto-

wicz1 Klasztory cysterskie w Bierzwniku, Pe!czycach i Reczu1 Choszczno •%%#@
E. Rymar1 Pocz%tki 5e&skich konwentów cysterskich w Cedyni, Pe!czycach i Re-
czu

1 w: Dziedzictwo kulturowe cystersów na Pomorzu1 Szczecin •%%#1 s. #%–55@

ten$e1 Cystersi na terytorium Nowej Marchii przed i w trakcie jej tworzenia
oraz ich stosunki z margrabiami brandenburskimi z dynastii aska&skiej

1 w: His-

toria i kultura cystersów

1 s. •%'–"•2@ T. Nawrolski1 Klasztor cysterek w Cedyni

pow. Chojna w #wietle bada& archeologicznych

1 cz. •–"1 „Materia•y Zachodnio-

pomorskie”1 •*1 •%•"1 s. '2#–/••@ •%1 •%•'1 s. "••–'*/@ B. Popielas-Szultka1
Uwagi w sprawie organizacji i pochodzenia cystersek z Koszalina w XIII–XIV w.

1

w: Dziedzictwo kulturowe cystersów na Pomorzu1 s. 5•–•5@ B. Wachowiak1 Re-
jestr dochodów z posiad!o#ci klasztoru cysterek w Wolinie z +18* roku

1 w: A Po-

merania ad ultimas terras

1 s. '*/–'%•@ J. Kochanowska1 Dzieje cystersek

w Marianowie po wprowadzeniu reformacji w #wietle bada& historyka sztuki

1

w: Dziedzictwo kulturowe cystersów na Pomorzu1 s. •2#–•2%@ K. D(browski1
Rozwój wielkiej w!asno#ci ziemskiej klasztoru cysterek w ;arnowcu od XIII do
XVI wieku

1 Gda)sk •%•2@ F. Sikora1 Pocz%tki klasztoru cysterek w ;arnow-

cu

1 ZH1 /*1 •%*'1 s. •–"%@ M. Borkowska1 Pocz%tek i koniec cysterskiej przy-

nale5no#ci klasztoru w ;arnowcu

1 w: Cysterki w dziejach i kulturze ziem pol-

skich

1 s. *•'–**"@ A.M. Wyrwa1 B. Kucharski1 Szlak cysterski w Wielkopolsce1

Pozna) •%%51 s. •25–•"2@ S. Karwowski1 Klasztor PP. Cysterek w O!oboku1
„Roczniki Towarzystwa Naukowego w Poznaniu”1 "51 •*%%1 s. •–••/@
H. Likowski1 Pocz%tki klasztoru cysterek w Owi&skach 4+'8'–+'1*61 Pozna)
•%"/@ F. Sikora1 Uwagi o dokumentach klasztoru cysterek w Owi&skach1 S^1 %1
•%5/1 s. 5•–•'@ A.M. Wyrwa1 Cistercian Monasteries in Wielkopolska. Historical
Background and State of Research

1 Cîteaux1 /'1 •%%"1 s. '/'–/25 3s. /22–/25 —

katalog i wybór literatury do klasztorów cysterek w Wielkopolsce@ K. Ra-
tajczak1 Proces fundacyjny klasztoru cysterek w Owi&skach i zarys jego #rednio-

I. O powstaniu1 rozwoju1 to$samo!ci i europejskim dziedzictwie zakonu

•"

klasztorów cysterskich lokowanych w !redniowieczu 3od drugiej po-
•owy XII do ko)ca XIII w.4 na ziemiach polskich 3tak linii m,skiej1 jak
i $e)skiej4 mimo ca•ej z•o$ono!ci problemu stanowi( bezpo!rednie
odzwierciedlenie przemian politycznych1 spo•eczno-gospodarczych
i kulturowych dokonuj(cych si, w Europie i na ziemiach polskich oraz
w ramach Ko!cio•a i zakonu. W dotychczasowej historiogra+i cyster-

wiecznych dziejów

1 w: Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich1 w: Cysterki

w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy 0rodkowej.
Materia!y z siódmej Mi"dzynarodowej Konferencji Cystersologów odbytej z oka-
zji 3** rocznicy fundacji opactwa cysterek w Trzebnicy. Trzebnica +3–'+ wrze#-
nia '**' roku

1 red. A.M. Wyrwa1 A. Kie•basa1 J. Swastek1 Pozna) "22/1

s. 5'/–5/5@ D. Matyaszczyk1 Ko#ció! i klasztor panien cysterek w Owi&skach
w #wietle 2róde!

1 w: Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich1 s. 5/*–5*"@

D. Matyaszczyk1 K. Tomalik1 Program ikonogra•czny i teologiczny ko#cio!a
klasztornego cysterek w Owi&skach

1 w: tam$e1 s. 5*'–•"5@ J. Marszalska1 Spór

mi"dzy klasztorem cysterek w Owi&skach a biskupstwem pozna&skim o zarz%d
dóbr klasztornych w okresie wakansów w #wietle dokumentu z +(++ r

.1 w : tam-

$e1 s. •"•–•'•@ K. Kaczmarek1 Szko!y w klasztorach cysterek w Owi&skach
i O!oboku w XIII–XVI w

.1 w: tam$e1 s. •'*–•/5@ dalsze uzupe•nienie naszej

wiedzy o klasztorze w Owi)skach przynosz( badania archeologiczne1
zob. m.in.: B. Stolpiak1 Owi&ska, gm. Czerwonak — „siostrzany” klasztor cy-
sterek z O!oboku

1 w: Cysterki w O!oboku. Jubileusz 3**-lecia lokacji klasztoru1

red. J. Spru9a1 Sieroszewice "2•/1 s."'–"*@ M. Poklewska-Kozie••1 B. Stol-
piak1 Owi&ska, gm. Czerwonak — w poszukiwaniu #redniowiecznych pocz%t-
ków klasztoru cysterek

1 „Wielkopolskie Sprawo zdania Archeologiczne”1

••1 "2•21 s. •'#–•#2@ M. Poklewska-Kozie••1 Ka<e z bada& archeo logicznych
na terenie klasztoru cysterek w Owi&skach, gm. Czerwonak, pow. pozna&ski,
woj. wielkopolskie

1 tam$e1 •'1 "2•"1 s. •5•–•5*@ R. Witkowski1 Wizytacje

klasztoru cysterek w Owi&skach

1 w: Monastica Polonorum. Fontes et Studia1

red. ten$e1 A.M. Wyrwa1 Warszawa "22%1 s. •#–•#@ J. Domas•owski1 Ko#-
ció! i dawny klasztor cysterek w Che!mnie

1 Warszawa–Pozna)–Toru) •%*'@

W. Szo•drski1 Z dziejów benedyktynek toru&skich1 „Miesi,cznik Diecezji
Che•mi)skiej”1 •%'21 nr •"1 s. •#•–••5@ J. Fankidejski1 Klasztory 5e&skie
w diecezji che!mi&skiej

1 Pelplin •**'@ R. K,sinowska1 Architektura klaszto-

rów cysterek

1 w: Sztuka Pomorza Zachodniego1 red. Z. 6wiechowski1 War-

szawa •%•'1 s. /#–*%1 zw•. •2–•#@ na temat klasztoru w Kimbarówce zob.
m.in.: R. Witkowski1 Klasztor cysterek w Kimbarówce1 w: Cysterki w dziejach
i kulturze ziem polskich

1 s. *%%–%2•@ J. Gwio&dzik1 Dzieje ksi"gozbioru Panien

Cysterek z Kimbarówki

1 w: tam$e1 s. %2*–%'5@ tak$e: M. Daniluk1 Cysterki1

w: Encyklopedia katolicka III1 kol. •••–•"• 3tu wybór starszej literatury41
omówienia dziejów i kultury klasztorów cysterek z bogat( literatur(
zob. w pracy zbiorowej Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich1 passim.

som przypisywano wielkie znaczenie kulturotwórcze mi,dzy innymi
w dziedzinie gospodarki czy architektury. W kontek!cie najnowszych
bada) ich rol, w ró$nych dziedzinach $ycia nale$y widzie7 jednak
nieco inaczej i ocenia7 bardziej pow!ci(gliwie1 ani$eli czyniono to
w starszej literaturze. Jak wynika z dotychczasowych studiów1 trzeba
ich postrzega7 raczej jako tych1 którzy bardzo umiej,tnie1 w ró$nych
okresach1 w•(czali si, w rytm $ycia ówczesnego spo•ecze)stwa na za-
sadzie wzajemnych oddzia•ywa)1 a nie monopolisty.

Wszechstronne i wiarygodne zobrazowanie roli tego zakonu na

naszych ziemiach jest jednak bardzo trudne. Podejmowane w tym
wzgl,dzie próby dotychczas nie przynios•y zadawalaj(cego rozwi(-
zania. Tak wi,c dla pewniejszego zobrazowania tego problemu po-
trzebne b,d( dalsze badania1 w ramach których zostan( przeanalizo-
wane osi(gni,cia kulturowe cystersów mi,dzy innymi na tle dokona)
innych zakonów1 kleru !wieckiego i innych grup spo•ecznych1 w tym
mo$now•adztwa1 z którego dobrodziejstwa w bardzo du$ym stopniu
cystersi korzystali. Kwestia ta pozostaje zatem jednym z g•ównych
postulatów badawczych na przysz•o!7.