Wybrane zagadnienie z ekonomii.

1. Wprowadzenie do zagadnień ekonomicznych.

Współczesne rozumienie ekonomii datuje się od momentu rozwoju gospodarki towarowo - kapitalistycznej tj. od XVIII wieku. Za ojca ekonomii uważany jest Adam Smith.

Ekonomia to nauka o procesach gospodarczych - ( produkcji, podziale. wymianie i konsumpcji środków zaspakajających potrzeby ludzkie ).

Ekonomia stara się poznać prawidłowości rządzące tymi procesami, a te prawidłowości określamy prawami ekonomicznymi.

Ekonomia dzieli się na :

1. mikroekonomię,

2. makroekonomię.

Mikroekonomia bada poszczególne elementy tworzące gospodarkę takie jak :

• podmioty gospodarcze ( gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, banki, giełdy ),

• rynki poszczególnych towarów i usług,

• sektory i gałęzie gospodarki,

bada również co wpływa na popyt i podaż poszczególnych dóbr oraz kształtowanie się cen poszczególnych dóbr.

Podmiot gospodarczy to każdy aktywny uczestnik procesu gospodarczego ;

• gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, banki, giełdy. gospodarstwa rolne

państwo.

Makroekonomia zajmuje się analizą gospodarki jako całości ;

• bada czynniki wpływu na poziom i zmianę np. całkowitej produkcji ( wzrost, spadek ) całkowitą konsumpcję, inflację, zagadnienia zatrudnienia i bezrobocia, dochody i wydatki budżetu państwa.

Analiza makroekonomii zajmuje się ogólnie np. dobrami konsumpcyjnymi.

Główne zagadnienia makroekonomiczne to teoria wzrostu, dochód narodowy, bezrobocie, inflacja, a także :

• ekonomia zagraniczna,

• analiza procesów gospodarczych w całym świecie tzn. globalna ekonomia.

Potrzeba - to stan niedoboru, brak czegoś, co w związku ze strukturą organizmu człowieka,

jego indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem społecznym, jest niezbędne do utrzymania go przy życiu i umożliwienia rozwoju, zachowania gatunku, a także utrzymania określonej roli społecznej.

Podział potrzeb :

• biologiczne i kulturowe,

• jednostkowe i zbiorowe,

• niższego i wyższego rzędu,

• teraźniejsze i przyszłe,

• konsumpcyjne i przyszłe.

Potrzeba - charakteryzuje się nieograniczonością co do liczby ( np. reklama wywołuje

kolejną potrzebę ).

Cechy potrzeb :

• są ograniczone co do swojej pojemności,

- konkurencyjne i zastępowane ( substytuty ),

• mają charakter komplementarny ( wiązany ) np. jeżeli samochód to i benzyna,

• są odnawialne ( np. głód ).

Potrzeby zaspakajane są dobrami ( produktami ).

Dobra dzielimy na :

• materialne to naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące efektem działalności produkcyjnej człowieka i odgrywają decydującą rolę w zaspakajaniu potrzeb,

( czyn zajmuje się ekonomia ),

• niematerialne dobra to szeroko rozumiane usługi wiedzy, kultury, usługi prawnicze, lekarskie, zapewnianie bezpieczeństwa.

We współczesnym świecie ( w wysoko rozwiniętych krajach ) widzimy zdecydowany wzrost usług materialnych i niematerialnych.

~ 65 % to usługi szeroko rozumiane,

~ 30 % to produkcja,

~ 5 % to rolnictwo.

Większość dóbr, którymi zaspakaja się potrzeby materialne otrzymuje się w wyniku produkcji.

Produkcja to proces polegający na wydobywaniu, przetwarzaniu i przemieszczaniu dóbr naturalnych.

Produkt to efekt produkcji.

Dobra zwane dobrani wolnymi to dobra, które nie są wynikiem produkcji, a występują w przyrodzie i nadają się bezpośrednio do konsumpcji np. energia słoneczna, wiatr, ryby.

Gospodarowanie odbywa się w ścisłej interakcji z otaczającym nas światem przyrody

( bogactwa naturalne, klimat mają wpływ na gospodarowanie ).

Zasoby odnawialne - lasy, ryby, zwierzęta ( mięso ).

Zasoby nieodnawialne - węgiel, ropa naftowa (inne ).

Zniszczenie środowiska utrudnia procesy gospodarcze.

Świat kultury - szeroko rozumiany - to postawy kulturowe, etyczne, moralne, zniszczenie w tym zakresie również utrudnia procesy gospodarcze.

Istnienie potrzeb ma ogromny wpływ na gospodarowanie.

Gospodarowanie jest ograniczone zasobami - dlatego przy podejmowaniu decyzji trzeba zadawać sobie pytania :

• co produkować,

• jak produkować,

• dla kogo produkować.

Głównym zadaniem ekonomii jest próba zaspakajania ciągle rosnących potrzeb, mając na uwadze ciągle malejące dobra.

Zasób rzadki to zasób, na który popyt przy jego cenie równej „ 0 „ przewyższa podaż.

Ceny powodują wzrost lub ograniczenie popytu.

Państwo poprzez swoją politykę określa ( determinuje ) możliwości gospodarcze, sposoby gospodarowania, wpływa również na podział poprzez dotacje, politykę fiskalną, monetarną.

Do produkcji potrzebne są nakłady pracy i inne czynniki produkcji.

Kombinację nakładów pracy i innych czynników nazywamy czynnikami wytwórczymi.

Podział czynników wytwórczych :

1. kapitał,

2. praca,

3. ziemia - (minerały, zasoby, siła np. wiatru ),

4. organizacja,

5. przedsiębiorczość.

Kapitał to dobra trwałe które są efektem pracy człowieka, a obecnie do kapitału włącza się również zasoby finansowe.

Praca to wykonywanie przez człowieka świadomej i celowej działalności.

Ziemia obejmuje zarówno zasoby naturalne jak wodę, surowce energetyczne, powietrze, a także ziemie do uprawy rolnej (gleba ).

Inny podział czynników wytwórczych to :

• czynnik rzeczowy (środki produkcji ),

• czynnik ludzki ( siła robocza ).

Środki produkcji dzielimy na :

1 ) środki pracy:

• narzędzia pracy,

• przedmiotowe warunki pracy,

• przedmioty pracy.

Środki pracy to maszyny, urządzenia, drogi dojazdowe, bocznice kolejowe - wszystko to służy do przerabiania, przekształcania przedmiotów pracy.

Przedmiot pracy to wszystko to, co w procesie produkcji zostaje przerabiane ( surowce, materiały ).

Środki pracy ( to maszyny ) i przedmioty pracy ( to surowce ) niezbędne do produkcji. Proces produkcji ma charakter społeczny ( zorganizowany ).

Siła wytwórcza to metody, sposoby i środki oddziaływania człowieka na przyrodę

( technika, kwalifikacje człowieka, technologia ).

Siła robocza to człowiek posiadający predyspozycje psychiczne i fizyczne do wykonywania pracy.

Forma gospodarowania :

• gospodarka towarowa - ma charakter historyczny,

• gospodarka towarowo - pieniężna.

Pierwotna forma gospodarowania to gospodarka naturalna, która polega na bezpośrednim zaspakajaniu potrzeb wre własnym zakresie, głównie na potrzeby gospodarstw domowych; wymiana miała charakter sporadyczny ( przedmioty zbytku ) aż do gospodarki kapitalistycznej.

Gospodarka towarowa tym różni się od gospodarki naturalnej, że jej celem jest produkcja na wymianę, a nie na bezpośrednie zaspakajanie potrzeb.

Gospodarka towarowa w rozwoju ;

1. społeczny podział pracy, podział na zawody, specjalizacje.

2. ekonomiczne wyodrębnienie się producentów na tle prywatnej własności produkcji.

Wielkie podziały pracy :

I Wyodrębnienie się rolnictwa i pasterstwa.

1I Wyodrębnienie się rzemiosła.

III Wyodrębnienie się kupiectwa.

Podział pracy był bardzo istotny dla rozwoju gospodarki towarowej. Rozwój pracy szedł w kierunkach rozwoju z podziałem np. na :

• specjalizacje,

• ekonomiczną odrębność producentów ( podział własności ).

Ewolucja gospodarki towarowej kształtowała się:

od prostej gospodarki towarowej charakteryzującej się tym, że właściciel środków produkcji sam produkuje towary do rozwiniętej gospodarki, w której towary produkuje najemna siła ­robocza.

Towar to produkt pracy ludzkiej przeznaczony do wymiany.

Cecha towarów to zdolność do zaspakajania potrzeb - wartość użytkowa.

Relacja wymiany między poszczególnymi towarami to wartość wymienna czyli cena.

O wartości towaru ( cenie ) decyduje :

• rynek,

• wartość nakładów pracy.

Cena oscyluje wokół wartości towaru, a podstawą jest wartość nakładów pracy

społecznie niezbędnej do wytworzenia towaru w tym;

• prace tzw. żywej - to tej którą daje człowiek,

• pracy uprzedmiotowionej, zmaterializowanej w urządzeniach, maszynach, surowcach, półproduktach.

2. Pieniądz i jego funkcje.

Cena jest ściśle związana z funkcjonowaniem w gospodarce towarowej pieniądza. Pierwsza forma wymiany towaru na towar odbywała się bez pośrednika i była :

• prosta,

• pojedyncza,

• przypadkowa ,

mogła się nigdy nie powtórzyć.

Forma pełna lub rozwinięta

• kruszce,

• bicie monet.

Pieniądz jest to towar, który w długim okresie czasu w sposób powszechny pełni rolę

ekwiwalentu ( związany z kruszcem ) :

• najpierw srebro,

• potem złoto.

Monometalizm - to pieniądz oparty o jeden kruszec ( srebro )

Bimetalizm - to pieniądz oparty o dwa kruszce ( srebro - złoto )

Funkcja pieniądza :

• miernik wartości,

• środek cyrkulacji,

• środek tezauryzacji polegający na wycofaniu pieniądza z obiegu i gromadzenie go jako skarbu (na koncie ),

• środek płatniczy występuje gdy akt kupna towaru nie jest równoznaczny z aktem przekazania równowartości za ten towar ( np. opłata rachunku za gaz wynagrodzenie pracownika ).

Parytet pieniądza

Pieniądz w procesie cyrkulacji jako pośrednik w procesie kupna i sprzedaży.

Weksel - jest to zobowiązanie dłużnicze, zobowiązujące wystawcę do zapłaty określonej sumy pieniężnej w określonym czasie ( kiedyś było również określone miejsce ).

Dyskonto - to przedterminowa realizacja weksla.

Czek - to pisemne polecenie właściciela konta bankowego dla banku w celu dokonania wypłaty określonej sumy pieniędzy osobie wymienionej na czeku lub jego okazicielowi.

Pieniądz światowy - to występowanie pieniądza we wszystkich pierwszych czterech funkcjach pieniądza w obrocie międzynarodowym.

Waluta - to pieniądz danego kraju.

Waluta międzynarodowa - to waluta kraju, która w sposób trwały i powszechny pełni funkcję pieniądza w rozliczeniach krajów trzecich.

Prawo ilości pieniądza w obiegu.

I - ilość pieniądza,

T - suma cen towarów i usług które są na rynku ( bez kredytowej ),

K - sprzedaż kredytowa,

B - wartość transakcji kompensacyjnych (wymiana towaru ),

Z - spłata zobowiązań,

S - szybkość obiegu pieniądza ( średnia szybkość ).

Pieniądz papierowy wprowadzono w okresie I wojny światowej, a po kryzysie lat 1929 - 33 reforma pieniężna ( pieniądz papierowy, bilon ), a następnie ograniczenie wymiany sztabowo - złotej i dewizowo - złotej, aż do zawieszenia wymiany pieniądza na złoto.

3. Rynek - gospodarka rynkowa.

Przez rynek rozumie się ogół transakcji kupna i sprzedaży towarów dokonujących się w sposób wolny i ciągły, w wyniku których określone zostają ceny nominalne oraz ilości nabywanych i sprzedawanych towarów.

Podziały rynku :

1. najczęściej ze względu na kryterium towaru, który jest przedmiotem wymiany,

2. ze względu na przestrzeń,

3. ze względu na stopień legalności transakcji.

Rynek ze względu na kryterium towaru :

• rynek dóbr konsumpcyjnych (dobra ),

• rynek dóbr produkcyjnych ( urządzenia ),

• rynek pracy ( zatrudniony - pracodawca ),

• rynek ziemi ( tytuły prawne do dóbr tzw. pierwotnych ),

• rynek dóbr kapitałowych ( bank - kredyty ),

• rynek pieniężny ( waluta różnych krajów ),

• rynek kapitału pieniężnego ( bony, akcje, obligacje ),

• rynek tytułów prawnych ( tytuły prawne do tzw. dóbr niematerialnych, patenty, licencje, znaki firmowe, prawa autorskie ).

Ze względu na przestrzeń :

- rynek lokalny,

- rynek krajowy,

- rynek światowy.

Ze względu na stopień legalności transakcji :

• rynek legalny,

• rynek półlegalny ( tzw. szary ) np. praca na czarno - w zasadzie dochody od których nie płaci się podatków ale nie są ze specjalną dokładnością ściągane,

• rynek nielegalny ( tzw. czarny ) np. handel narkotykami. bronią.

Gospodarka rynkowa

Przez gospodarkę rynkową rozumie się gospodarkę, w której regulatorem procesów gospodarczych jest samodzielnie działający rynek, czy też rynkowa alokacja gospodarcza.

Jeżeli mechanizmem regulowania jest rynek - mówimy o gospodarce rynkowej, której przeciwieństwem jest gospodarka nakazowa.

System rynkowy - charakteryzuje się dominacją prywatnych środków produkcji.

Prywatne środki produkcji ( własność prywatna ) dzielimy na :

1. Własność indywidualną( wtedy kiedy właścicielem jest jedna osoba ).

2. Własność kolegialna lub zbiorowa ( przede wszystkim własność spółek ).

3. Własność międzynarodowa ( jest stosunkowo najmłodszą własnością ) - jej rozwój nastąpił w XX wieku, a szczególnie w drugiej połowie - tworzenie korporacji międzynarodowych, spółek wielu krajów ( inaczej traktuje się firmy które tylko posiadają filie w innych krajach nazywamy taką firmę wielonarodową lub korporacją wielonarodową )

4. Własność społeczna - występuje w formie własności państwowej, komunalnej i spółdzielczej.

Cechą systemu rynkowego jest alokacja towarów.

Alokacja to mechanizm przesądzający o rozmieszczeniu i rozdysponowaniu zasobów będących w posiadaniu danej społeczności.

Rynek dostarcza niezbędnych informacji co produkować, w jakich ilościach oraz jak produkować, a w wyniku popytu i podaży dochodzi do ustalenia cen.

Mechanizm cenowy :

• spadek cen,

• wzrost cen.

Podział gospodarki :

System nakazowy istniał w warunkach gospodarki centralnej. Plan centralny wspomagało centralne rozdzielnictwo, a także centralne ustalanie cen.

Gospodarka mieszana ( miksekonomik ) - rząd i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych np. rząd kontroluje za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych ( obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne ).

Gospodarka rynkowa wolna w czystej formie nie występuje, występuje gospodarka rynkowa z różnym stopniem ingerencji państwa.

W świecie dominuje gospodarka mieszana rynkowo - rządowa.

Struktura rynkowa - podstawowe modele gospodarki rynkowej :

• np. rolnictwo charakteryzuje się występowaniem dużej ilości podmiotów gospodarczych,

• telekomunikacja, poczta - jedno przedsiębiorstwo,

• przemysł samochodowy - najczęściej kilka przedsiębiorstw.

Modele:

1. Model czystej konkurencji - charakteryzuje się dużą ilością przedsiębiorstw małych

dostarczających małe ilości produktów jednolitych np. cement, zboże, cukier. Przedsiębiorstwa te występują jako cenobiorcy, gdyż cena ustala się na rynku w zależności od popytu. W tym przypadku reklama jest bezcelowa, natomiast ważna jest konkurencja cenowa poprzez obniżenie kosztów produkcyjnych, wdrażanie nowych technologii, co powoduje w ­efekcie obniżenie ceny produktów.

2. Czysty monopol - to sytuacja, kiedy na rynku znajduje się jedno przedsiębiorstwo

produkujące jeden wyrób lub świadczące jedną usługę np. kolej, poczta, monopol tytoniowy, spirytusowy i inne. W monopolu pełnym przedsiębiorstwo ma decydujący wpływ na cenę, ale musi się liczyć z popytem, a także wziąć pod uwagę politykę podatkową np. wysoka stopa podatkowa przy wysokim zysku.

3. Konkurencja monopolistyczna - charakteryzuje się dużą ilością przedsiębiorstw na

rynku, a produkty są zróżnicowane np. proszki do prania. Przedsiębiorstwa te mają ograniczony wpływ na cenę muszą się liczyć z cenami konkurencji. W konkurencji monopolistycznej stosuje się głównie poza cenowe metody konkurencji, a najważniejsza jest tutaj reklama, znak firmowy pozwalający wyróżnić daną firmę na rynku.

4. Oligopol - spotykany najczęściej w przemyśle ciężkim tj. wówczas kiedy rynek został opanowany przez kilka lub kilkanaście przedsiębiorstw. Dotyczy to między innymi branży samochodowej, elektronicznej, chemicznej.

Oligopol może być :

• asymetryczny - polegający na braku równowagi sił tzn. że na rynku wyłania się jedno przedsiębiorstwo pełniące rolę przywódcy i ustala ceny - przywódca cenowy.

• symetryczny - polegający na tym, że każde z przedsiębiorstw liczących się na rynku prowadzi własną politykę, w tym również ustala własną cenę.

W oligopolu mamy do czynienia z tzw. ceną administrowaną którą przedsiębiorstwo narzuca rynkowi, a nie rynek przedsiębiorstwu. W tym modelu reklama odgrywa zasadniczą rolę, ale głównym motorem jest podnoszenie jakości wyrobów, lepszy serwis, uatrakcyjnienie form sprzedaży ( np. dłuższa gwarancja, pakiet ubezpieczeń ).

4. Prawo podaży i popytu.

Popyt efektowny jest to ilość dóbr jaką nabywcy chcą i mogą kupić przy danej cenie w określonym czasie.

Popyt potencjalny - czyli taki, jaki byłby zrealizowany gdybyśmy mieli określone środki finansowe. Ten popyt może czasem przekształcić się w popyt efektywny.

Popyt w największym stopniu zależy od ceny. Popyt kształtuje się odwrotnie proporcjonalnie do ceny.

Poza cenowe aspekty popytu.

1. Popyt na dany towar zależy również od zmiany dochodu realnego ( tj. ten dochód, który określa nam możliwości zakupu ilości danych dóbr. Dochód nominalny to taki ile otrzymujemy a realny to ten ile możemy za niego nabyć ).

2. Substytucyjność - większość towarów ( dóbr ) posiada swoje substytuty np. masło, margaryna. Jeżeli jest duża różnica cen pomiędzy nimi, to staramy się kupić produkt tańszy, jeżeli zaś zaś ceny są zbliżone, to kupujemy produkt lepsze.

3. Komplementarność ( dobra komplementarne to dobra, które się uzupełniają np. samochód ­benzyna. Ponieważ używanie samochodu jest zależne od kupna benzyny, to nawet jeżeli cena benzyny wzrośnie to i tak będzie na nią popyt przy dużej ilości samochodów.

Nie kupując benzyny, nie będziemy mogli korzystać z dobra, jakim jest samochód.

4. Zmiana mody, gustów - modne towary kupuje się z reguły drożej.

5. Zmiana wielkości i struktury ludzkiej populacji ( wiek, ilość, miejsce zamieszkania ). Wzrost struktury ludzkiej wpływ na popyt, również zmiana struktury ( wiek ) ma wpływ na popyt poszczególnych dóbr.

6. Oczekiwana zmiana sytuacji rynkowej.

Paradoks Gieffena - ekonomista angielski opisał zjawisko mające miejsce w Irlandii w XVIII wieku, gdzie wtedy głównym źródłem odżywiania były ziemniaki. Na ziemniaki przeszła zaraza, po czym zdecydowanie wzrosły ich ceny, ale również wzrósł popyt na ziemniaki. Przyczyną było to, iż mimo wzrostu cen i tak ziemniak pozostał jednym z tańszych sposobów odżywiania.

Paradoks Wehlena - dotyczy tzw. dóbr luksusowch, jest to kupno ze względów snobistycznych. Grupa ludzi pokazowo kupuje rzeczy najdroższe mimo np. ich wzrostu cen. .leżeli na dany towar dotychczas luksusowy spadnie cena i stają się ogólnie dostępne wtedy grupa ta przestaje je kupować.

Podaż - jest to ilość dóbr i usług zaoferowanych do sprzedaży w określonej cenie i w określonym czasie.

Czynnikiem determinującym wielkość podaży jest przede wszystkim cena.

Podaż rośnie wraz ze wzrostem ceny. Na podaż również wpływają takie czynniki jak :

• zmiana kosztów produkcji ( wzrost kosztów produkcji obniża podaż ) na koszty może mieć wpływ np. polityka podatkowa, ochrona środowiska,

• zmiany cen innych dóbr ( szybkie przestawienie się produkcji ),

• czynniki klimatyczne ( np. w rolnictwie ).

Popyt i podaż spotykają się na rynku i punkt ich przecięcia nazywamy ceną równowagi.

Cena rynkowa która równoważy nam aktualny popyt z aktualną podażą to cena równowagi. Jeżeli przy danej podaży będzie rósł popyt, to będzie rosła również cena - ma to zastosowanie przy wolnym rynku.

O sile popytu i podaży informują nas miary elastyczności.

Elastyczność cenowa popytu - mierzy reakcję zmian wielkości popytu na zmianę wielkości cen.

Elastyczność krzyżowa ( lub mieszana ) popytu - wskaźnik ten pokazuje, w jaki sposób zmiana ceny dobra b wpływa na zmianę ceny dobra a.

Elastyczność dochodowa popytu - informuje nas jak zmienia się popyt na dane dobro ze względu na zmianę dochodu.

Wskaźnik elastyczności cenowej podaży - informuje nas jak zmienia się podaż ze względu na wzrost ceny.

Ekonomiczno - prawne formy przedsiębiorstw :

• Spółka Akcyjna,

• Wielkie Korporacje,

• Korporacje Wielonarodowe.

Pierwotna forma przedsiębiorstwa to przedsiębiorstwo jednoosobowe.

Przedsiębiorstwo jest to jednostka gospodarcza, wyodrębniona pod względem organizacyjno -­ technicznym, ekonomicznym, prowadząca działalność handlową, usługową lub produkcyjną.

Zakład może być częścią przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa najczęściej mają osobowość prawną.

Podział ze względu na własność :

• prywatna ( jednoosobowe lub kolegialne np. spółki ),

• uspołeczniona ( własność społeczna, własność spółdzielcza, publiczna, państwowa lub komunalna).

Podział wg wielkości :

• przedsiębiorstwa małe,

• przedsiębiorstwa średnie,

• przedsiębiorstwa duże.

Podział ze względu na branże :

• samochodowa,

• naftowa,

• węglowa.

Podział ze względu na zasięg :

• zasięg lokalny,

• zasięg krajowy,

• zasięg międzynarodowy ( ponad narodowe ).

Nowa własność prywatna międzynarodowa rozwinęła się stosunkowo niedawno.

Przedsiębiorstwo własności jednoosobowej - to jeden właściciel który najczęściej był również przedsiębiorcą.

Przedsiębiorca - to osoba która podejmuje ryzyko, podejmując się prowadzenia działalności gospodarczej. Właściciel dostarcza kapitału a przedsiębiorca zarządza tym kapitałem. Motywem powstawania przedsiębiorstw była przede wszystkim chęć samorealizacji, bycia niezależnym, nadzieja na dorobienie się majątku.

W przedsiębiorstwach tych najczęściej pracuje rodzina i mało pracowników. Wg statystyk przedsiębiorstwa te najbardziej są narażone na bankructwo. ale pod względem liczebności przedsiębiorstwa te liczą się głównie na rynku krajowym ( głównie na rynku lokalnym )

np. w USA aż 80 % pod względem liczebności.

Przedsiębiorstwa te rozwiązują lokalne problemy zatrudnienia i zaopatrzenia rynku lokalnego. Przedsiębiorstwa te bankrutują z powodu małego kapitału ( nie mogą go zgromadzić ), są słabsze więc mają kłopoty z konkurencją. Brak kapitału jednoosobowych firm był przyczyną tworzenia się spółek.

Druga połowa XIX wieku to rozwój przemysłu ciężkiego ( kolej żelazna ), a postęp techniczny zmuszał do tworzenia ( budowania ) dużych kapitałowych przedsiębiorstw ( np. hut w związku z rozwojem kolei żelaznej ).

Spółka - jest to umowa, na mocy której wspólnicy zobowiązują się dążąc do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Burzliwy okres rozwoju spółek przypada na drugą połowę X1X wieku. Przyczyną powstawania spółek był przede wszystkim kapitał, a także korzyść skali. Produkcja na większą skalę powoduje obniżkę kosztów tzw. stałych przypadających na jednostkę wyrobu.

Tworzenie i zasady prowadzenia spółek regulowane są prawem danego kraju.

Wielkie korporacje powstały z uwagi na wymogi natury ekonomicznej, jak również z chęci sprostowania postępowi technicznemu. Tworzone są najczęściej poprzez fuzje ( łączenie się istniejących przedsiębiorstw ) przedsiębiorstw o zbliżonej sile ekonomicznej, co powoduje wzmocnienie pozycji na rynku lub poprzez łączenie się przedsiębiorstw o nierównej sile ekonomicznej, często wymuszone przez silniejszego.

Wielkie przedsiębiorstwa powstały pod koniec XIX wieku, głównie w przemyśle naftowym, stalowym, aluminiowym, maszyn rolniczych, chemicznym i samochodowym ( gałęzie najsilniej zmonopolizowane gałęzie relatywnie młode).

W czołówce wielkich przedsiębiorstw ( firm ) znajdują się firmy naftowe, samochodowe, elektroniczne.

Kryteria wg wielkości przedsiębiorstw :

• posiadanych aktywów ( majątek przedsiębiorstwa ),

• wielkości sprzedaży ( obrotu ),

• zatrudnienia ( nie odzwierciedlają na dzień dzisiejszy wielkości z uwagi na rozwój automatyzacji i techniki ),

• wartości dodanej ( nowo wytworzona wartość po odliczeniu kosztów rzeczowych ).

Rozwój korporacji wielonarodowych nastąpił głównie po wojnie a szczególnie w latach 60 - 70. Od roku 1970 ilość ich wzrosła siedmiokrotnie. Tempo wzrostu inwestycji bezpośrednich było trzykrotnie szybsze, aniżeli tempo bezpośredniego eksportu.

Inwestycje bezpośrednie - są to wszelkie zakłady produkcyjne i nieprodukcyjne budowane za granicą oraz przedsiębiorstwa już istniejące, w których właściciel zagraniczny posiada pakiet kontrolny akcji.

Główne przyczyny inwestowania i tworzenia filii :

• strategia popytu ( tworzenie nowych rynków zbytu ),

• strategia podaży ( zabezpieczenie dostępu do surowców w kraju inwestowania ),

• nadmiar kapitału we własnym kraju ( nasycony rynek, anty monopol ),

• zabezpieczenie sobie dostępu do surowców ,

• chęć ominięcia barier celnych,

• chęć korzystania z tańszej siły roboczej ( chociaż nie zawsze ),

• chęć korzystania z siły roboczej dobrze wykwalifikowanej ( np. Europa ),

• wykorzystanie łagodniejszego ustawodawstwa w zakresie ochrony środowiska.

5. Rynek, giełda, banki.

Przedmiotem obrotu na rynku oprócz towarów i usług może być również kapitał. Kapitał jest towarem na rynku finansowym, a podmiotami w obrocie są ci, którzy dysponują kapitałem i ci, którzy kapitał potrzebują. Transakcja polega na udostępnieniu na pewien okres za opłatą kapitału innym podmiotom.

Rynek kapitałowy ( finansowy ) dzielimy na :

• rynek pieniężny, obejmujący pożyczki, papiery wartościowe, bony, weksle krótko terminowe ( do jednego roku ),

• rynek kapitałowy, obejmujący średnio i długoterminowe papiery wartościowe

( akcje, obligacje ) i kredyty.

Akcja stwierdza udział osoby ( przedsiębiorstwa ), które wykupiły akcje w kapitale spółki akcyjnej. Każda akcja ma wartość nominalną ( znaczenie księgowe ) na rynku, zaś występuje w wartości rynkowej .

Akcja daje zyski tylko wtedy, kiedy przedsiębiorstwo ma zyski, a także wtedy, kiedy walne zgromadzenie podejmie decyzje o ich wypłacie. Dywidendy są wypłacane w stosunku do wartości nominalnej.

Obligacja jest dokumentem stwierdzającym udzielenie pożyczki, a ich posiadacz staje się wierzycielem. Najczęściej obligacje emituje Państwo i jest to tzw. dług państwowy. Obligacja musi być wykupiona w ściśle określonym czasie oraz gwarantuje stałe oprocentowanie. Emisja obligacji następuje poprzez publiczną subskrypcję lub w drodze oferty skierowanej do konkretnego adresata.

W emisji i obrocie akcjami i obligacjami występuje również rynek pierwotny.

Na rynku pierwotnym sprzedaje się nowo wyemitowane akcje i obligacje sprzedawane przez emitenta. Wszystkie dochody otrzymuje emitent, który jest zobowiązany do przedstawienia prospektu emisyjnego.

Oferta publiczna występuje wówczas, gdy w akcji proponowania nabycia akcji wykorzystuje się środki masowego przekazu lub propozycja skierowana jest do więcej niż 300 osób lub do nieoznaczonego adresata.

Oferta niepubliczna to oferta skierowana do mniej niż 300 osób lub jeżeli zostaje udostępniona pracownikom po cenach preferencyjnych.

Na rynku pierwotnym akcje sprzedaje się w cenie stałej lub zmiennej, gdzie cena stała gwarantuje z góry określoną ilość kapitału którą emitent otrzyma.

Rynek wtórny występuje głównie na giełdach papierów wartościowych, gdzie akcje żyją własnym życiem, a korzyści przypadają handlującym tymi akcjami. Ceny akcji mają pośredni wpływ na emitenta ( przedsiębiorstwo ).

Giełda - to stale odbywająca się w określonym czasie i miejscu, podporządkowana określonemu regulaminowi spotkania osób prawnych zawrzeć transakcję kupna - sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawieraniu transakcji, których przedmiotem są pieniądze, dewizy, weksle, papiery wartościowe, bądź też towary o pewnych określonych właściwościach.

Giełda charakteryzuje się :

• stałością spotkań,

• stałym miejscem spotkań - stałym terminem spotkań,

• ściśle określonymi zasadami zawierania transakcji,

• w transakcji pośredniczą osoby upoważnione lub maklerzy,

• jednorodnością przedmiotu obrotu albo akcje, albo towary lub usługi.

Uważa się, że giełda papierów wartościowych spełnia funkcje :

• ułatwia mobilizację kapitału,

• ułatwia transformację kapitału,

• ułatwia ocenę kapitału znajdującego się poza obrotem giełdowym.

Kursy giełdowe ogłaszane są w cedule giełdowej która zawiera kursy obecne, poprzednie, a także informacje dotyczące zmiany wielkości obrotów.

Obserwacja giełd spowodowała utworzenie wskaźników giełdowych. Jednym z ważniejszych jest: wskaźnik DOUW - JONES`A ( średnia arytmetyczna wybranych akcji - obecnie 30 spółek akcyjnych ).

WIG - Warszawski Indeks Giełdowy jest uważany za oficjalny indeks giełdy warszawskiej. W indeksie tym jest obliczana wartość rynkowa wszystkich spółek notowanych na giełdzie łącznie z ich wartością na sesjach poprzednich.

Organizacja giełdy

Giełda jest instytucją bardzo sformalizowaną. Ogólne zgromadzenie członków giełdy jest jej najwyższą władzą, a także zajmuje się wyborem :

• Rady Giełdy,

• Komisji Rewizyjnej,

• Komisji Dyscyplinarnej,

• Komisji Rozjemczej,

• Komisji Notowań.

a także nadaje uprawnienia do wykonywania funkcji maklera.

Uczestnicy giełdy :

• członkowie giełdy - przedsiębiorstwa produkcyjne, handlowe, usługowe, których towary, usługi lub papiery wartościowe są przedmiotem obrotu giełdowego,

• uczestnicy giełdy, którzy mogą zawierać transakcje, ale nie przysługuje im żadna prowizja,

• maklerzy ( brokerzy ) - osoby zaprzysiężone, pośredniczące w dokonywaniu transakcji na giełdzie,

• goście, którzy mogą dokonywać transakcji włącznie za pośrednictwem maklerów.

System bankowy w gospodarce rynkowej.

Banki to instytucje systemu pieniężno - kredytowego pośredniczące w obiegu pieniądza w gospodarce towarowo - pieniężnej. Gromadzą i pożyczają środki pieniężne.

Współczesny system bankowy :

• Bank Centralny,

• system banków o szerokim zakresie działania ( komercyjne, handlowe ),

• banki wyspecjalizowane ( rolne, żywnościowe, morskie ).

Czynności bankowe dzielimy na :

• bierne, w wyniku których bank staje się dłużnikiem poprzez przyjmowanie pieniędzy na rachunki bieżące, terminowe za odpłatnością w formie procentu,

• czynne, polegające na udzielaniu różnego rodzaju pożyczek i kredytów za odpłatnością ( odsetki ), gdzie bank występuje w roli wierzyciela,

• pośredniczące, polegające na świadczeniu usług ( za odpłatnością - prowizją ) typu wymiana walut, obsługa finansowa, przechowywanie, zarządzanie wkładami.

Bank Centralny - to jedyny bank, który ma prawo emisji banknotów.

Bank Centralny może być bankiem państwowym lub prywatnym, ale jest zawsze bankiem państwa tzn. że ma wspomagać funkcje państwa i stać na straży trwałości waluty państwa i jest bankiem banków.

Bank Centralny sprawuje kontrolę nad prawidłowością funkcjonowania przedsiębiorstw, sprawuje władzę wierzchnią w stosunku do banków handlowych, steruje rozmiarami akcji kredytowej stosowanej przez inne banki. Ustala minimalne rezerwy obowiązkowe. Rezerwa obowiązkowa jest to wielkość, która określa jaki procent depozytariuszy banki handlowe zobowiązane są trzymać na wszelki wypadek w kasie ( np. 10%, 15 %, 20 % ). Jeżeli Bank Centralny obniży rezerwy obowiązkowe to jednocześnie zwiększy się ilość pieniądza na rynku. Poprzez podwyższenie rezerw zmniejsza się ilość kredytów pieniądza na rynku.

Weksel - jest dokumentem stwierdzającym zaciągnięcie kredytu i musi być sporządzony w określonej formie przewidzianej prawem. Zobowiązuje wystawcę weksla ( lub osobę wskazaną przez niego ) do bezwarunkowego zapłacenia do rąk określonej osobie w oznaczonym czasie i miejscu wymaganej sumy pieniężnej.

Weksle z reguły są krótkoterminowe. Odsprzedanie wcześniej weksla bankowi ( za opłatą ) nazywa się dyskontem ( np. weksel o wartości 1000.00 gdyby został wykupiony za gotówkę, to otrzymalibyśmy w przyszłości np. 900.00, ale weksel ten chcemy spieniężyć wcześniej, wobec powyższego odsprzedajemy go bankowi, który odkupując go potrąca stopę dyskontową. Jeżeli bank handlowy sprzeda ten weksel do Banku Centralnego, taka sprzedaż nazwa się redyskontem. Bank Centralny odkupi taki weksel po zapłacie stopy redyskontowej ).

Stopa redyskontowa ustalana przez Bank Centralny ma duży wpływ na stopę procentową udzielaną przy kredytach przez banki handlowe.

Operacje otwartego rachunku polegają na kupnie i sprzedaże obligacji państwowych sektorom bankowym. Jeżeli Bank Centralny sprzedaje bankom obligacje to Bank Centralny ściąga pieniądze, a banki mają obligacje, lecz nie mają pieniędzy. Odwrotnie - jeżeli Bank Centralny skupuje obligacje, to do banków wpływają pieniądze.

LITERATURA :

1. Begg D. I inni, Ekonomia, Warszawa, 1995 r.

2. Dach Z., Mikroekonomia, Kraków 1995 r.

3. Duda S., Mamcarz H., Pakuła A., Ekonomia, Lublin, 1998 r.

4. Mickiewicz T., Wybór w gospodarce, Lublin 1996 r.

5. Samuelson W., Marks S., Ekonomia menedżerska, Warszawa, 1998 r.

PYTANIA KONTROLNE :

1. Omów przedmiot ekonomii.

2. Co rozumiesz pod pojęciem : „ potrzeba” ? Podaj rodzaje i cechy potrzeb.

3. Wymień i omów rodzaje dóbr.

4. Wymień i omów czynniki wytwórcze.

5. Podaj definicję pieniądza, omów funkcje pieniądza.

6. Pojęcie rynku, podział rynku.

7. Co to jest gospodarka rynkowa ?

8. Pojęcie popytu.

9. Pojęcie przedsiębiorstwa i jego podział.

10. Co to jest giełda, podaj organizację giełdy.

11. Omów system bankowy w gospodarce rynkowej.

12. Co rozumiesz pod pojęciem : „ weksel”, „ dyskonto”, redyskonto” ?

2

83

---