LEKI UKŁADU ODDECHOWEGO

Kaszel - złożony odruch obronny, mający na celu usunięcie wydzieliny lub ciała obcego z dróg oddechowych

• punkty kaszlu - brzeg nagłośni, rozwidlenia tchawicy i dużych oskrzeli, opłucna, tylna ściana przewodu słuchowego zewnętrznego → unerwione przez nerw błędny

• mediatory zapalenia (histamina, bradykinina itp.) → receptory włókien C → substancja P → RARs

LEKI WYKRZTUŚNE

• leki sekretolityczne - zwiększają wydzielanie śluzu w oskrzelach i powodują jego upłynnienie

• solne leki wykrztuśne

• leki drażniące błonę śluzową oskrzeli

• leki drażniące błonę śluzową żołądka

• leki mukolityczne - upłynniają śluz oskrzelowy i zmniejszają jego lepkość

Solne środki wykrztuśne działające bezpośrednio

KI - jodek potasu

• powoduje ↑ wydzielanie gruczołów dróg oddechowych, a także ślinianek

• oprócz działania bezpośredniego drażni też słabo błonę śluzową żołądka

• DN

• obrzęk ślinianek, wyciek z nosa

• nasila objawy trądziku

• zaburzenia czynności tarczycy

• zaburzenia żołądkowo-jelitowe

• przy dłuższym stosowaniu powoduje zatrucie (jodzicę) lub uczulenie

• p/wskazania: gruźlica, planowane badania czynnościowe tarczycy

• preparat i dawkowanie: Kalium iodatum - substancja do receptury; roztwór 5,0 g/150,0 g co 8 h po ½ łyżki stołowej = 0,5 g 3 x dziennie

• nie łączyć z innymi lekami!

Solne środki wykrztuśne działające pośrednio - sole mineralne zmieniające odczyn pH wydzieliny gruczołów oskrzelowych.

Wodorowęglan sodu (soda oczyszczona)

• alkalizacja płynów ustrojowych, w tym wydzieliny gruczołów śluzowych, zwiększa jej wydzielanie i ułatwia odkrztuszanie

• preparaty:

• Natrium bicarbonicum (substancja do receptury)

• Sal Ems Factitium

• wody mineralne („Józefina”, „Mieszko”, „Vichy”)

• DN: kamica nerkowa, zakażenie dróg moczowych

Chlorek amonu

• działa zakwaszająco - powoduje hydremię odłączając wodę od białek

• działa także moczopędnie (w dużych dawkach) i słabo pobudza ośrodek oddechowy

• p/wskazania: choroba wrzodowa

• preparaty: Ammonium chloratum (substancja do receptury)

Leki drażniące błonę śluzową oskrzeli

Pochodne gwajakolu/ kreozoty

• kreozot - produkt destylacji smoły z drzewa bukowego, oleisty płyn o piekącym smaku, zawiera:

• gwajakol

• eterowe połączenia - gwajafezyna, gwajetolina

• estrowe połączenia - gwacetyzal

• sulfogwajakol - działanie odkażające

• wykazują działanie drażniące na tkanki, zwiększają wydzielanie gruczołów śluzowych i surowiczych

• powodują dosyć mocne podrażnienia przewodu pokarmowego → nudności, wymioty

• dobrze wchłaniają się z pp i uzyskują stężenie max po 15-30 min, wydalane przez nerki w postaci niezmienionej

Olejki eteryczne

• Oleum Pini, Oleum Terebinthinae, Oleum Menthae, Oleum Thymi, Oleum Serpylli, Oleum Eucalypti itp.

• mają działanie drażniące, zwiększają ukrwienie oskrzeli, ułatwiają odkrztuszanie

• słabe działanie przeciwbakteryjne i odwadniające; często zawierają inne substancje czynne

• najlepiej - inhalacje; powodują subiektywną poprawę

• DN

• drażnią przewód pokarmowy,

• mogą uszkadzać narządy miąższowe i surfaktant (po podaniu p.o.)

Leki drażniące błonę śluzową żołądka

Korzeń wymiotnicy (Radix Ipecacuanhae)

• zawiera alkaloidy: emetynę i cefelinę

• silnie drażnią błonę śluzową żołądka i zakończenia nerwu błędnego w żołądku

• odruchowo pobudzają włókna nerwu błędnego płuc i ↑ wydzielanie gruczołów surowiczych w tchawicy i gruczołów ślinowych w jamie ustnej

• w dawkach > 30 mg - działanie wymiotne

• działa kardiotoksycznie!

• nie stosować u pacjentów z chorobą wrzodową i chorobami pp, bo może nasilać dolegliwości

Benzoesan sodu

• głównie wykorzystywany jako środek konserwujący (słabe działanie antyseptyczne)

• lek wykrztuśny o odruchowym mechanizmie działania

• może nasilać dolegliwości u pacjentów z chorobą wrzodową

• Natrium benzoicum - p.o. w postaci proszków, roztworów i w mieszankach wykrztuśnych

Balsamy

• płynne lub półpłynne żywicowe substancje pochodzenia roślinnego zawierające kwas benzoesowy, kwas cynamonowy oraz ich estry organiczne

• działają znieczulająco, drażniąco, bakteriostatycznie

• inhalacje → wykrztuśnie

• balsam tolutański

• balsam peruwiański

• żywica benzoesowa syjamska

Saponiny

• podrażniają aferentne zakończenia włókien nerwu błędnego, zwiększają wydzielanie w obrębie oskrzeli

• działają drażniąco, w większych dawkach wymiotnie, mogą powodować krwotoczne zapalenie błony śluzowej żołądka

• korzeń senegi (Radix Senegae)

• korzeń lukrecji (Radix Liquiritiae s. Glycirrhizae)

• korzeń pierwiosnka (Radix Primulae)

• korzeń żywokostu (Radix Symphyti)

LEKI MUKOLITYCZNE

Acetylocysteina

• rozszczepia wiązania disiarczkowe, tworzy kompleksy hydrofilne i wspomaga oczyszczanie śluzowo-rzęskowe

• usuwa wolne rodniki tlenowe

• dużo silniej działa po podaniu bezpośrednio do drzewa oskrzelowego niż po podaniu doustnym

• dobrze wchłania się z pp, ale ma słabą biodostępność w miejscu działania (max po 3-5 h), T1/2 = 1-2 h

• szybko metabolizowana - ulega metabolizmowi już w błonie jelita, poza tym w wątrobie, wydalana przez nerki

• stosowana jako antidotum w zatruciu paracetamolem!

• wskazania: ostre i przewlekłe choroby układu oddechowego, zapalenie zatok przynosowych, mukowiscydoza (zawsze razem z kinezyterapią)

• p/wskazania:

• silna duszność, alergiczny nieżyt nosa, astma

• nadwrażliwość

• choroba wrzodowa

• ciąża

• DN

• po podaniu wziewnym - podrażnienie nosa i gardła (ma nieprzyjemny smak)

• skurcz oskrzeli, kaszel

• szumy w uszach

• nudności, wymioty, zgaga, biegunka

• reaguje z gumą i metalami - uwaga na sprzęt medyczny

Karbocysteina

• wolniej metabolizowana

• wydalana z moczem w postaci niezmienionej w 30-84%

• T1/2 = 1,5-2 h

Erdosteina

• działa mukolitycznie i ułatwia odkrztuszanie

• trzy aktywne biologicznie metabolity działają mukolitycznie poprzez zwiększenie wytwarzania śluzu i zmniejszenie jego lepkości oraz poprawę transportu śluzowo-rzęskowego

• wykazują one ponadto działanie unieczynniające wolne rodniki poprzez hamowanie indukowanej przez dym tytoniowy oksydacji α1-antytrypsyny

• p/wskazania

• zaburzenia czynności wątroby

• niewydolność nerek

• homocystynuria

• DN

• często: ból w nadbrzuszu, nudności, ból głowy

• niezbyt często: zaparcie, biegunka, suchość jamy ustnej, zawroty głowy, ogólnie złe samopoczucie

• rzadko: osutka, pokrzywka, gorączka. w kilku przypadkach zaburzenia lub zniesienie smaku (na początku leczenia)

Mesna

• lek stosowany miejscowo do oskrzeli: inhalacje, wlewy, rozpylania w drzewie oskrzelowym (r-ry 10-20%)

• mechanizm działania: rozłącza mostki dwusiarczkowe mukoprotein, zmniejsza lepkość śluzu

• szybko metabolizowana w wątrobie i wydalana przez nerki

• podana dożylnie ulega przekształceniu do dimesny - też nie przenika do narządów i tkanek

• unieczynniana w kontakcie z powietrzem

• wskazania

• ułatwienie odkrztuszania

• odessanie wydzieliny z dróg oddechowych przed zabiegiem operacyjnym

• stosowana łącznie z ifosfamidem lub cyklofosfamidem - zapobiegają krwotocznemu zapaleniu pęcherza (podawana w ilości 20% względem cytostatyku , potem 2x co 4 h w tej samej dawce)

• DN - mniej niż acetylocysteina

• skurcz oskrzeli - zwłaszcza w astmie

• podrażnienie błony śluzowej nosa i gardła

• nudności, wymioty

• po zastosowaniu i.v. bóle mięśni i głowy, biegunki, przyspieszenie pracy serca i niekiedy wzrost ciśnienia krwi

• osłabia aktywność p/bakteryjną aminoglikozydów

Bromheksyna

• działa w mechanizmie odrchowym i bezpośrednio na gruczoły oskrzelowe

• ułatwia oczyszczanie dróg oddechowych, powoduje depolimeryzację kwaśnych mukopolisacharydów i albumin, zwiększa wydzielanie śluzu i surfaktantu

• łatwo wchłania się z pp, duży efekt 1. przejścia (biodostępność 20%), w 99% wiąże się z białkami krwi, T1/2 = 12 h

• ulega przekształceniu do metabolitów (w tym aktywnych - ambroksol)

• jedyny lek wykrztuśny, który można podać dożylnie w napadzie dychawicy oskrzelowej

• DN

• nudności, wymioty, biegunka, bóle w nadbrzuszu

• rekcje nadwrażliwości

• u osób chorych na astmę może wystąpić skurcz oskrzeli

Ambroksol

• aktywny metabolit bromheksyny (pochodna N-metylowa), działa silniej

• zwiększa wydzielanie śluzu i zmniejsza jego lepkość, poprawia oczyszczanie śluzowo-rzęskowe

• pobudza syntezę surfaktantu, ułatwia oczyszczanie dróg oddechowych

• szybko wchłania się z pp, max stężenie po 2 h, biodostępność 70%, T1/2 = 1 i 9 h (eliminacja dwufazowa)

• metabolizowany w wątrobie, wydalany przez nerki (6% w postaci niezmienionej)

• DN rzadko, zwykle ↑ wydzieliny z nosa, bóle w chorobie wrzodowej (p/wskazanie!)

Dornaza α1

• (deoksyrybonukleaza, rhDNaza), uzyskana na drodze inżynierii genetycznej

• powoduje hydrolizę zewnątrzkomórkowego DNA, którego duże ilości znajdują się w drzewie oskrzelowym u chorych na mukowiscydozę → ↓ lepkość wydzieliny i upłynnia ją

• stosowana wziewnie

• p/wskazania: dzieci do 5 rż. i nadwrażliwość na lek

• DN

• chrypka, zapalenie gardła

• ból w klatce piersiowej

• alergiczne zmiany skórne

Trypsyna i chymotrpsyna

• działają głównie przy obecności w wydzielinie włóknika i śluzu, nieskuteczne w przypadku wydzieliny ropnej

• DN: odczyny alergiczne, wstrząs, skurcz oskrzeli, podrażnienie błon śluzowych

• rzadko stosowane

Tyloksapol

• detergent, zmniejsza napięcie powierzchniowe

• przywraca ruch rzęsek nabłonka oskrzelowego i przez to ułatwia usuwanie wydzieliny

• stosowany tylko w warunkach szpitalnych, podawany jako inhalacje, aerozol

• w torakochirurgii - zabiegi na klatce piersiowej

• w zaburzeniach oddychania u małych dzieci

• należy go starannie dawkować, bo może spowodować zapadnięcie pęcherzyków płucnych!

Surfaktant (beraktant)

• naturalna substancja wytwarzana w pęcherzykach płucnych

• podawany bezpośrednio do dróg oddechowych przez rurkę intubacyjną we wlewie kroplowym

• stosowany w zaburzeniach oddychania u noworodków i profilaktycznie u wcześniaków co 8-12 h

• może być podawany łącznie z ambroksolem

PAMIĘTAJ O PRZYJMOWANIU DUŻEJ ILOŚCI PŁYNÓW PODCZAS STOSOWANIA LEKÓW WYKRZTUŚNYCH !!!

LEKI PRZECIWKASZLOWE

• działające ośrodkowo

• opioidowe

• wykazujące silne działanie narkotyczne i uzależniające

• wykazujące słabe działanie narkotyczne i uzależniające

• niewykazujące działania uzależniającego

• nieopioidowe

• działające obwodowo

Leki działające ośrodkowo

• działają depresyjnie na ośrodek kaszlu w rdzeniu przedłużonym

• zwalniają rytm oddychania przez hamowanie ośrodka oddechowego

• nie działają wybiórczo

• duża skuteczność, ale liczne DN

Leki opioidowe wykazujące silne działanie narkotyczne i uzależniające

• wszystkie narkotyczne leki przeciwbólowe

• TYLKO gdy wskazane jest łagodzenie bólu i wstrzymanie odruchu kaszlu (np. uszkodzenia opłucnej)

• ryzyko rozwoju uzależnienia

• bardzo dużo działań niepożądanych

• morfina - dawki p/kaszlowe (8-10 mg) są mniejsze od dawek p/bólowych (ok. 30 mg); źle wchłania się z pp, stosowana wyjątkowo, np. w sytuacjach zagrożenia krwotokiem z płuc, przy silnym bólu

• etylomorfina

• metadon

• oksykodon - podawany s.c.

• hydromorfon

• bezitramid - działanie p/kaszlowe 1-2 h po podaniu, utrzymuje się przez 8 h; podawany p.o.; wydalany z kałem

Opioidowe leki przeciwkaszlowe o słabych właściwościach narkotycznych i uzależniających

Kodeina

• działa przeciwkaszlowo, przeciwbólowo, zwalnia rytm oddychania

• po 2 h uzyskuje we krwi stężenie p/kaszlowe (niższe niż p/bólowe), działa 4-6 h

• łatwo wchłania się z pp, nie wiąże się z białkami krwi, łatwo przenika do tkanek, OUN, mleka matki i przez łożysko

• metabolizowana w wątrobie w 10% do morfiny, 70% do norkodeiny, wydalana z moczem w postaci glukuronidów

• wskazania

• krótkotrwale w celu złagodzenia napadów kaszlu

• wzmacnia działanie przeciwbólowe niektórych leków

• działanie przeciwkaszlowe: 20-60 mg kodeiny

• DN

• uzależnienie fizyczne i psychiczne (po 1-2 miesiącach stosowania, rzadziej po podaniu p.o.)

• euforia, niepokój, senność

• zmniejszenie częstości oddechu (zwłaszcza u dzieci i osób starszych - możliwe drgawki)

• nudności, wymioty, zaparcia

• sinica, swędzenie skóry

• zwężenie źrenic i zaburzenia widzenia

• w stanach ciężkich - obrzęk płuc zagrażający życiu

• często składnik preparatów złożonych z lekami p/bólowymi

• nalokson - antidotum w zatruciu kodeiną

• podobnie działa normetadon

Hydrokodon

• półsyntetyczny lek p/kaszlowy i p/bólowy

• ma krótki T1/2 dlatego podawany jest z kopolimerem sulfonowanego styreno-diwinylobenzenu

• stosowany w USA, Kanadzie, nie w Polsce

Dihydrokodeina

• działa słabiej p/kaszlowo, ale silniej p/bólowo i uspokajająco niż kodeina

• działanie po 30 min

Leki opioidowe niewywołujące uzależnienia

Dekstrometorfan

• mechanizm działania: depresja ośrodka kaszlu

• działa p/kaszlowo, również p/drgawkowo i lekko uspokajająco, nie działa p/bólowo, nie hamuje ośrodka oddechowego

• łatwo wchłania się z pp, działa już po 15 min przez 5-6 h (u dzieci 6-9 h)

• metabolizowany w wątrobie, wydalany przez nerki głównie w postaci metabolitów (80-90%)

• uwalnia histaminę → p/wskazany w astmie i zapaleniu oskrzeli

• często w preparatach złożonych z paracetamolem, pseudoefedryną, lekami p/histaminowymi

• DN

• senność, nudności, zawroty głowy

• biegunka lub zaparcia

• po dużych dawkach: upośledzenie oddychania i wzrost ciśnienia w drogach żółciowych

Folkodyna

• działa słabiej, lecz dłużej niż kodeina, T1/2 = 37 h

• nie ulega przemianom do morfiny

• nie powoduje zaparć, słabiej hamuje ośrodek oddechowy

• DN: nudności, senność, niepokój; większe dawki → ataksja

Noskapina

• naturalny alkaloid, pochodna izochinolinowa opium

• działanie p/kaszlowe podobne do folkodyny, słabe działanie spazmolityczne

• szybko wchłania się z pp, działa do 4 h

• DN zależne od dawki: senność, nudności, zawroty głowy, uczulenia

Nieopioidowe leki przeciwkaszlowe działające ośrodkowo

Pentoksyweryna

• hamuje ośrodek odruchu kaszlowego oraz obwodowo hamuje kurczliwość oskrzeli

• ma także działanie miejscowo znieczulające i cholinolityczne

• działa po 30 min przez 1,5 h

• DN

• ośrodkowe: senność

• odczyny skórne

• zaburzenia ze strony pp

Lewodropropizyna

• ma też silne działanie obwodowe p/kaszlowe, p/uczuleniowe i rozszerzające oskrzela

• dobrze się wchłania z pp, słabo wiąże z białkami, T1/2 = 1-2 h

• wydalana głównie z moczem w postaci niezmienionej i metabolitów

• p/wskazana w ciąży, okresie laktacji, u małych dzieci, osób starszych i z ciężką NN

• DN: j.w., bardzo rzadko

Butamirat

• hamuje ośrodek kaszlu 3x silniej niż kodeina, nie wywołuje lekozależności

• rozszerza również nieznacznie oskrzela, upłynnia wydzielinę oskrzelową

• dobrze wchłania się z pp, max stężenie po 1,5 h, T1/2 = 6 h

• metabolizowany w wątrobie do czynnych metabolitów, wydalany przez nerki w postaci glukuronidów

• DN

• senność

• utrata równowagi

• spadek ciśnienia

• nudności, wymioty, biegunka

Oksomemazyna

• ma działanie p/kaszlowe, p/histaminowe i uspokajające

• DN: senność, nudności, skórne odczyny alergiczne

• alimemazyna - podobna; stosowana głównie w anestezjologii w premedykacji

Benproperyna - działa ośrodkowo p/kaszlowo i hamuje czynność aferentnych nerwów przewodzących odruch kaszlu.

Bibenzonium

Dimetoksanat

• hamuje ośrodek kaszlu, działa cholinolitycznie, słabo znieczulająco i rozkurczająco na mięśnie gładkie

• wchłania się szybko z pp, działa po 30 min przez 3-4 h

• DN: nudności, zawroty głowy, pobudzenie czynności serca

Eprazinon - działanie p/kaszlowe i słabe wykrztuśne.

Glaucyna - naturalny alkaloid z ziela siewca żółtego (Glaucium favum), nie hamuje ośrodka oddechowego, nie uzależnia.

Klobutinol

Klofenadol - hamuje odruch kaszlu, ma słabe działanie znieczulające i cholinolityczne; w większych dawkach powoduje pobudzenie OUN (zwiększona pobudliwość, koszmary senne, halucynacje).

Kloperastina - działa p/kaszlowo i p/histaminowo.

Okseladyna - działa słabo p/kaszlowo i wykrztuśnie, nie hamuje ośrodka oddechowego.

Pipazetat

• działa ośrodkowo p/kaszlowo oraz obwodowo słabo znieczulająco

• wchłania się szybko z pp, działa po 30 min przez 4-6 h

• DN: nudności, zawroty głowy, pobudzenie czynności serca

Ziperpol - hamuje odruch kaszlowy oraz skurcz oskrzeli, DN po przedawkowaniu: niepokój, drgawki, ataksja, zwolnienie rytmu oddychania, śpiączka.

Leki działające obwodowo

Benzonatat

• działa przez hamowanie aferentnych włókien nerwu błędnego umiejscowionych w oskrzelach, płucach, opłucnej

• hamuje także ośrodkowo odruch kaszlu, ma działanie słabo znieczulające po zastosowaniu na błonę śluzową jamy ustnej

• działa po 15-30 min, do 8 h

• stosowany w anestezjologii, np. w premedykacji przed bronchoskopią

• DN

• pobudzenie lub hamowanie OUN → senność, zawroty głowy

• nudności, zaparcia

• reakcje nadwrażliwości

Prenoksdiazyna, oksolamina

• hamują miejscowe odczyny zapalne w drogach oddechowych

• słabo rozkurczają oskrzela - ułatwiają odkrztuszanie

• nie hamują rytmu oddychania

• oksolamina w dużych dawkach może powodować halucynacje u dzieci

Śluzy roślinne

• słabe działanie przeciwkaszlowe przez wpływ osłaniający na błonę śluzową dróg oddechowych

• leki mało toksyczne i bezpieczne

• korzeń i liść prawoślazu lekarskiego (Radix et Flos Althaeae)

• liście i kwiaty ślazu (Folia et Flore Malvae)

• liść podbiału (Folium Farfarae)

• kwiat dziewanny (Flos Verbasci)

• liść babki lancetowatej (Folium Plantaginis lanceolatae)

• siemię lniane (Semen Lini)

7