ZWIĄZKI PRAWA Z PAŃSTWEM

W podręczniku poświęconym problemom prawa nie ma miejsca na podjęcie głębszych rozważań nad państwem. Stanowią one przedmiot odrębnych wykładów w ramach nauki o państwie (lub przedmiotów po­krewnych). Jednakże dla zrozumienia związków prawa z państwem nie­zbędne jest przynajmniej zdefiniowanie państwa i syntetyczne scha­rakteryzowanie elementów tej definicji.

W historii naukowej refleksji nad państwem sformułowano wiele różnych określeń państwa - począwszy od celnych spostrzeżeń grec­kiego filozofa Arystotelesa na temat państwa sformułowanych w IV w p.n.e., aż do czasów nam współczesnych. Spośród tych różnych prób definicyjnych na przypomnienie zasługuje zwłaszcza określenie pań­stwa autorstwa wspomnianego już wyżej niemieckiego wybitnego praw­nika G. Jellinka, który wskazał na trzy konstytutywne elementy (ce­chy) każdej organizacji państwowej, a mianowicie ludność, teryto­rium, najwyższą (suwerenną) władzę (jest to tzw. trójelementowa definicja państwa). Do spostrzeżeń Jellinka nawiązywało bezpośred­nio lub pośrednio wielu późniejszych teoretyków państwa.

Biorąc pod uwagę określenia państwa występujące we współczesnej li­teraturze prawniczej, można sformułować następującą definicję: państwo jest to organizacja polityczna, globalna, przymusowa, terytorialna, hierarchiczna i suwerenna. Wszystkie te cechy łącznie przysługują tyl­ko państwu i dlatego każda z tych cech wymaga kilku słów wyjaśnienia.

Państwo jest organizacją, tj. sformalizowaną celową grupą społecz­ną, zespołem ludzi wyposażonym w środki działania i instrumenty ko­ordynacji tych działań. Państwo nie jest jedyną istniejącą organizacją;

poza nim istnieje jeszcze wiele innych organizacji (np. kościoły, sto­warzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne).

Państwo jest organizacją polityczną, a więc taką, której osią zainte­resowania jest rządzenie, kierowanie społeczeństwem (lub jego czę­ścią). Państwo jest jedną z organizacji politycznych (taki charakter mają też np. partie polityczne, czy niektóre grupy nacisku), ale organizacją o charakterze kluczowym, głównym narzędziem służącym przywódcom politycznym do rządzenia.

Państwo jest organizacją globalną w takim sensie, że obejmuje ona całe społeczeństwo, wszystkich obywateli danego kraju. Jest jedyną organizacją o takim charakterze, bowiem inne obejmują tylko część (większą lub mniejszą) społeczeństwa.

Państwo jest organizacją przymusową w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze - przynależność do państwa jest przymusowa, co różni państwo od innych organizacji o charakterze dobrowolnym. Po drugie, jeszcze waż­niejsze - państwo jest organizacją która może skutecznie stosować przy­mus. Przymus nie jest oczywiście zjawiskiem związanym wyłącznie z pań­stwem. Przymus wykorzystywany przez państwo wykazuje jednak pewne swoiste, niepowtarzalne cechy: stosują go organy państwa na podstawie norm prawnych; stosowany jest w sposób sformalizowany, w ramach pro­cedur przewidzianych przez prawo; dla wyegzekwowania własnych decyzji państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczną.

Państwo jest organizacją terytorialną, a więc jest organizacją lud­ności osiadłej na określonym terytorium. Podstawowym kryterium przynależności do państwa jest kryterium terytorialne, a obywatelem państwa jest najczęściej jednostka osiadła na jego terytorium.

Państwo jest organizacją hierarchiczną, ponieważ jego działalność przejawia się w formie aktywności rozbudowanego systemu organów wła­dzy publicznej, których kompetencje są rozdzielone i uporządkowane we­dług zasad hierarchii. Każda większa organizacja posiada mniej czy bar­dziej rozbudowany system organów. Struktura systemu organów państwo­wych jest określona przez normy prawne, zaś sama stanowi jedno z pod­stawowych kryteriów dla hierarchicznego zróżnicowania norm prawnych.

Państwo jest organizacją suwerenną. Suwerenność to cecha, która od początków istnienia państwa odróżniała je od innych organizacji. Suwerenność oznacza, że państwo nie uznaje nad sobą żadnej władzy zwierzchniej, zaś władza państwowa jest samoistna - nie pochodzi od żadnej innej władzy, ani z punktu widzenia formalnoprawnego nie jest od innej władzy zależna. Dzisiejsze doświadczenia pokazuj ą jednak, że w rzeczywistości niezależność państw nie występuje w pełnym zakre­sie, lecz jest w mniejszym lub większym stopniu ograniczona - zwłasz­cza przez przynależność do organizacji międzynarodowych. Trzeba jed­nak zwrócić uwagę, że zazwyczaj to ograniczenie niezależności pań­stwa jest wynikiem jego suwerennej decyzji. Drugi element składający się na suwerenność państwa wyraża się w zwierzchności państwa wo­bec wszystkich podmiotów znajdujących się na jego terytorium. Wła­dza państwowa ma wobec nich charakter najwyższy i muszą się one tej władzy podporządkować (państwo może do tego przymusić).

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że cechą wyróżniającą pra­wo od innych norm istniejących w społeczeństwie są ścisłe i różno­rodne związki prawa z państwem. Charakteryzując te związki najczę­ściej wskazuje się na:

1) związek genetyczny, przejawiający się w tym, że prawo i pań­stwo powstały w tym samym czasie i w wyniku podobnych proce­sów społecznych;

2) wielostronne związki funkcjonalne, przejawiające się we wza­jemnych uzależnieniach prawa i państwa w toku codziennego bytu tych zjawisk.

W poglądach na temat genezy państwa wyróżnić można dwa nurty: w jednym z nich traktuje się państwo jako zjawisko historyczne, któ­re powstało na określonym historycznym etapie rozwoju społeczeń­stwa (np. teorie umowy społecznej, teoria rozwarstwienia klasowego, teoria przemocy i podboju); w drugich uważa się, że państwo jest two­rem wiecznym, że istniało zawsze (teorie teistyczne, teorie państwa jako społeczności naturalnej, teoria przyrodzonego stanu państwowego). Jedni teoretycy upatrywali przy tym źródeł powstania państwa w czynnikach wewnętrznych, autonomicznych (np. w umowie spo­łecznej, w rozwarstwieniu klasowym społeczeństwa wspólnoty pier­wotnej), inni natomiast upatrywali przyczyn powstania państwa w czyn­nikach zewnętrznych, heteronomicznych (w podboju, w woli istoty nadprzyrodzonej). W obu jednak przypadkach postrzegano ścisły zwią­zek genetyczny prawa i państwa: uważano, że przyczyny, które dopro­wadziły do powstania państwa, legły także u źródeł powstania prawa.

Wielostronnie postrzegane są w literaturze przedmiotu związki funk­cjonalne prawa i państwa. Państwo jest kreatorem prawa - ustanawia ono normy prawne, albo decyduje, że niektóre z tych norm przestają być obowiązujące, a także uznaje ono pewne normy społeczne za normy praw­ne. Tworząc i stosując prawo państwo realizuje swoje funkcje wład­cze (polityczne) wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy suwerennej. Państwo stoi na straży norm prawnych. Zabezpiecza prze­strzeganie norm prawnych przez adresatów przy pomocy wszelkich do­stępnych mu środków - organizacyjnych, ekonomicznych i ideologicz­nych, a w razie konieczności - przy pomocy przymusu państwowego.

Prawo określa strukturę, kompetencje i tryb funkcjonowania organów państwa, legitymizując prawnie (normatywnie) władze pań­stwa. Prawo wyznacza status obywatela w państwie, określając uprawnienia i obowiązki obywatela w państwie. Prawo jest wyrazem polityki państwa. Jest zjawiskiem politycznym, wielostronnie uwi­kłanym w procesy sprawowania władzy w państwie. Związek prawa z procesami sprawowania władzy wyraża się szczególnie w tym, że:

- prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawo­wania władzy publicznej, wyznaczając zakazy i nakazy określo­nego zachowania się preferowanego przez władzę, poparte możli­wością zastosowania przymusu państwowego. Dzięki temu rządzą­cy mogą osiągać zakładane przez siebie cele;

- prawo wyznacza ramy (a przynajmniej powinno wyznaczać), w jakich mogą „poruszać się" sprawujący władzę (cele władzy, struktury władzy, kompetencje, procedury podejmowania decyzji),

- prawo wyraża określone treści aksjologiczne preferowane przez władzę, kształtując w ten sposób wyobrażenia, postawy i zachowa­nia adresatów.

Nie należy jednak zapominać, że prawo jest w pewnym stopniu samodzielne, autonomiczne w stosunku do polityki państwa. Posługiwa­nie się prawem wyłącznie jako narzędziem sprawowania władzy publicz­nej może prowadzić do instrumentalizacji prawa.

---