Podstawowe zasady prawa wyborczego

Pod tym pojęciem rozumie się zazwyczaj podstawowe rozstrzygnięcia prawa wyborczego, decydujące o charakterze wyborów oraz określające kształt poszczególnych instytucji wyborczych. Właśnie dlatego w problema­tyce podstawowych zasad prawa wyborczego poświęca się w piśmiennic­twie naukowym tak wiele uwagi.

Katalog podstawowych zasad prawa wyborczego określony jest w Kon­stytucji RP oraz w ustawach wyborczych. W świetle przepisów Konstytucji, wybory do Sejmu (art. 96), na urząd Prezydenta (art. 127) oraz do organów stanowiących samorządu terytorialnego (art. 169, ust. 2) są wyborami czteroprzymiotnikowymi, czyli są powszechne, równe, bez­pośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Wybory do Senatu (art. 97) określiła Ustawa Zasadnicza jako trzyprzymiotnikowe - powszech­ne, bezpośrednie i odbywane w głosowaniu tajnym. Nowa ordynacja wy­borcza do Sejmu RP i do Senatu RP zawiera rozwiązania, które przybliżają urzeczywistnienie zasady równości także w wyborach do Senatu. Obecnie więc, wszystkie wybory, o których wyżej mowa, są albo zbliżają się do wyborów czteroprzymiotnikowych.

5.2.1. Zasada powszechności

Konstytucyjny katalog prawa wyborczego otwiera zasada powszech­ności, która określa krąg osób, którym przysługują czynne i bierne prawo wyborcze, tzn. mających prawo wybierania i prawo bycia wybiera­nymi do organów przedstawicielskich. Zasada powszechności oznacza, że wyklucza się wszelkie ograniczenia praw wyborczych, które miałyby cha­rakter polityczny. Takie ograniczenia zwane są cenzusami wyborczymi. Współczesne demokratyczne państwa uznają wyłącznie stosowanie kryte­rium obywatelstwa i wieku przy prawach wyborczych.

Należy zauważyć, że kryteria czynnego prawa wyborczego są w Pol­sce jednolite w stosunku do wszystkich rodzajów wyborów. Obejmują one wymóg posiadania polskiego obywatelstwa oraz ukończenia 18 lat najpóź­niej w dniu głosowania (art. 62 ust. l Konstytucji). Jeśli chodzi o bierne prawo wyborcze, to wymogi korzystania z tego prawa są zróżnicowane. Najbardziej widocznym wymogiem różnicującym prawo wybierania w po­szczególnych wyborach jest granica wieku. W wyborach do organów sta­nowiących samorządu terytorialnego wynosi ona 18 lat. W wyborach do Sejmu granica ta wynosi 21 lat (art. 99 ust. l), a w wyborach do Senatu -30 lat (art. 99 ust. 2).W wyborach na urząd Prezydenta granica wieku wy­nosi 35 lat (art. 127 ust. 3). Niektórym osobom, chociaż spełniają warun­ki wiekowe dla posiadania czynnego i biernego prawa wyborczego - prawa wyborcze nie przysługują. Są to zwłaszcza osoby pozbawione wyrokiem sądu praw publicznych oraz ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo przez sąd.

5.2.2. Zasada równości

Generalnie biorąc zasada równości (która, przypomnijmy nie obowiązuje w wyborach do Senatu) zakłada, że stopień wpływu każdego wyborcy na przebieg i wynik wyborów jest identyczny. Współcześnie zasadę tę postrzega się w dwóch znaczeniach: formalnym i materialnym. Zasada równo­ści w ujęciu formalnym oznacza, iż każdy wyborca dysponuje jednakową liczbą głosów w danym okręgu wyborczym (jednym głosem w wyborach do danego organu).

Zasada równości w sensie materialnym oznacza, że siła głosu każ­dego wyborcy jest taka sama (równa). W konsekwencji wpływ każdego wyborcy na ostateczny wynik wyborów jest równy. Zasadę równości w sen­sie materialnym najłatwiej zapewnić w jednomandatowych okręgach wy­borczych, znacznie trudniej natomiast w okręgach wielomandatowych.

5.2.3.Zasada bezpośredniości

Zasada bezpośredniości odnosi się do sposobu wyboru przedstawi­cieli i oznacza, że każdy wyborca ma prawo osobiście wyrazić swoją wolę oddając głos na osobę (osoby), która - jego zdaniem - powinna zo­stać wybrana. Zasada ta wyklucza udział pośredników (elektorów), któ­rzy następnie dokonaliby ostatecznego wyboru. Wybory bezpośrednie przy­jęło się określać wyborami jednostopniowymi, w odróżnianiu od wybo­rów wielostopniowych (pośrednich). Zasada ta polega także na imiennym głosowaniu na poszczególnych kandydatów.

5.2.4. Zasada tajności głosowania

Zasada tajności głosowania odnosi się tylko do tej fazy postępowa­nia wyborczego, która wyraża się w głosowaniu. Zasada ta gwarantuje każdemu wyborcy, że treść jego decyzji wyborczej nie będzie znana niko­mu (innym osobom) poza nim samym. Oznacza to, że wyborca ma swobo­dę podjęcia decyzji wyborczej bez narażania się na ewentualne negatywne konsekwencje z powodu treści swojego głosu.

5.2.5. Zasady ustalania -wyników wyborów

Historycznie ukształtowały się dwie alternatywne zasady ustalania wyników wyborów; zasada wyborów większościowych i zasada wybo­rów proporcjonalnych. Jedna z nich jest zawsze elementem katalogu zasad prawa wyborczego obowiązującego w danym systemie prawnym. W ramach każdej z tych zasad występują określone zróżnicowania.

Konstytucja RP rozstrzyga, że w wyborach do Sejmu stosuje się zasadę proporcjonalności (art. 96 ust. l), zaś w wyborach prezydenckich - zasadę większościową, (art. 127 ust. 4). Jeśli chodzi o wybory do Senatu, to w Konstytucji nie znajdujemy stosowanych regulacji dotyczących tej kwe­stii, natomiast w ordynacji wyborczej ustala się stosowanie zasady więk­szościowej. W wyborach do organów stanowiących samorządu terytorialnego stosuje się w większości jednostek samorządowych zasadę proporcjo­nalności, a w niektórych, najmniejszych liczebnie, zasadę większościową.

Zasada większościowa jest historycznie wcześniejsza, jej zastosowanie oznacza, że wybranym jest ten kandydat, który uzyskał największą liczbę głosów. Czasami przepisy prawa wyborczego wymagają, aby wybrany uzy­skał nie mniej niż określoną większość głosów (np. większość bezwzględną).

Istotą zasady proporcjonalności jest zapewnienie każdemu ugrupowa­niu politycznemu biorącemu udział w wyborach powszechnych reprezenta­cji w organie przedstawicielskim stosowanie do jego realnego wpływu w społeczeństwie czy społeczności lokalnej. Wpływ ten wyraża się w wynikach głosowania, na podstawie których następuje rozdzielenie man­datów między te ugrupowania proporcjonalne do liczby uzyskanych przez nie głosów.

Formą racjonalizacji proporcjonalnego systemu wyborczego są tzw. progi wyborcze, zwane też klauzulami zoporowymi, które mają zapobiegać nadmiernemu rozczłonkowaniu politycznemu wybieranego organu przedstawicielskiego. Polegają na tym, że uzależniają udział danej listy wyborczej w podziale mandatów od uzyskania przez tę listę określonego minimalnego odsetka głosów w skali kraju (w wyborach do Sejmu) lub w skali jednostki podziału terytorialnego (w wyborach do większości or­ganów stanowiących samorządu terytorialnego).

Podstawowe obowiązki jednostki

Problematyka podstawowych obowiązków jednostki zamyka konsty­tucyjne regulacje rozdziału II. Konstytucyjny katalog obejmuje nastę­pujące obowiązki: \

- obowiązek (obywatelski) wierności Rzeczypospolitej i troski o dobro wspólne (art. 82);

- obowiązek (każdego) przestrzegania prawa RP (art. 83);

- obowiązek (każdego) ponoszenia ciężarów i świadczeń publicz­nych, w tym podatków (art. 84);

- obowiązek (obywatelski) obrony Ojczyzny; jego konsekwencją jest obowiązek służby wojskowej (art. 85);

- obowiązek (każdego) dbałości o stan środowiska i ponoszenia odpowiedzialności za spowodowanie jego pogorszenia (art. 87).

Należy podkreślić, iż przedstawiony katalog obejmuje tylko najważniej­sze obowiązki, co oznacza, że nie jest wyczerpujący. Inne obowiązki jed­nostki mogą być wprowadzone w drodze ustawowej.

---