3. RODZAJE WYKŁADNI PRAWA

Z określenia pojęcia wykładni wynika, iż jest to zespół wielu czynności zmierzających do ustalenia zakresu i znaczenia wyrażeń tekstu prawnego. Przy dokonywaniu tych czynności korzysta się z pewnych wskazówek i zaleceń. Owe zalecenia i wskazówki nazywane są dyrektywami inter­pretacyjnymi. Są one dorobkiem teorii wykładni, gdyż zostały wypraco­wane przez naukę i praktykę prawniczą. Jakkolwiek nie mają one mocy prawa obowiązującego, są powszechnie przez prawników akceptowane i stosowane.

Wyróżnia się dyrektywy:

• I stopnia, które określaj ą w jaki sposób przepisy prawa powinny być interpretowane,

• II stopnia wskazujące:

-jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać,

- kolejność posługiwania się dyrektywami I stopnia,

- kryteria wyboru jednego znaczenia, jeśli za pomocą dyrektyw I stopnia uzyskano różne znaczenia zwrotów zawartych w tekstach prawnych.

Dyrektywy interpretacyjne mogą się opierać na kryteriach języko­wych i pozajęzykowych. To rozróżnienie pozwala także dokonać po­działu wykładni na:

a) wykładnię językową (nazywaną także: językowo-logiczną, grama­tyczną, słowną, werbalną), która polega na ustaleniu znaczenia i za­kresu wyrażeń tekstu prawnego przy wykorzystaniu reguł semantycz­nych (znaczeniowych), stylistycznych, syntaktycznych (składniowych) języka naturalnego oraz reguł logiki formalnej (poprawnego myśle­nia) i logiki prawniczej (quasi-logicznych). Podstawowe dyrektywy interpretacyjne wykładni językowej to między innymi wskazanie, że:

- zwrotów, gdy ustalono wiążąco ich znaczenie (definicje legal­ne), należy używać tylko w tym znaczeniu (np. tajemnica pań­stwowa, zgromadzenie, stowarzyszenie),

- interpretowanym zwrotom prawnym nie należy, bez uzasadnio­nej potrzeby, nadawać innych znaczeń niż mają w języku natu­ralnym (potocznym),

- tak samo brzmiącym zwrotom w ramach tego samego aktu praw­nego nie należy nadawać innych znaczeń, a zwroty brzmiące od­miennie nie mogą mieć tego samego znaczenia,

- do tekstu prawnego nie należy niczego dodawać, ani odejmować,

- znaczenie przepisu prawnego należy ustalać w taki sposób, aby żaden jego fragment nie okazał się zbędny (przepisy należy trak­tować jako całość),

- specyficzne zwroty języka prawnego należy rozumieć zgodnie ze znaczeniem nadanym im w tym języku (np. „zasiedzenie", „po­wód", „artykuł"),

- przepisy szczególne, jako wyjątek od przepisów ogólnych, nie mogą być interpretowane rozszerzającą. Wykładnia językowa traktowana jest jako podstawowy rodzaj wy­kładni prawa mający pierwszeństwo przed innymi rodzajami wykład­ni. Od niej zaczyna się proces interpretacji przepisów prawa. Dopie­ro w następnej kolejności stosuje się wykładnie oparte na kryteriach pozajęzykowych.

b) wykładnie pozajęzykowe stanowią grupę opartą na różnych kry­teriach pozajęzykowych obejmującą:

- wykładnię celowościową (teleologiezną), która polega na usta­leniu znaczenia przepisu prawnego przez odwołanie się do jego celu (ratio legis). Przy tej wykładni pomocne mogą być preambuły ak­tów normatywnych, w których ten ceł jest najczęściej wskazany,⁴

- wykładnię funkcjonalną, której istota polega na ustalaniu znacze­nia przepisu prawnego przez określenie wszelkich skutków jego zastosowania, zarówno pożądanych, jak i ocenianych negatywnie,⁵

- wykładnię systemową (systematyczną) pozwalającą poznać zna­czenie przepisu prawnego przez ustalenie jego rzeczywistego miej­sca w strukturze wewnętrznej aktu normatywnego, w gałęzi prawa albo przez odwołanie się do zasad gałęzi prawa lub całego systemu prawa. Wykładnia ta opiera się na założeniu, że miejsce przepisu prawnego wynika ze świadomego, racjonalnego działania prawo­dawcy uwzględniającego niesprzeczność systemu prawa,

- wykładnię historyczną zmierzającą do ustalenia znaczenia prze­pisów prawnych za pomocą materiałów historycznych dotyczących przepisów prawnych wcześniej obowiązujących, uzasadnienia pro­jektów obecnych przepisów, dyskusji nad tymi projektami itp. Wy­kładnia ta wiąże się z wykładnią celowościową, ponieważ materia­ły historyczne pozwalają ustalić także zamierzony cel przepisów prawnych,

- wykładnię porównawcza pozwalającą ustalić znaczenie prze­pisów prawa przez porównanie ich z innymi podobnymi przepi­sami prawa o ustalonym już znaczeniu.

Nie zawsze interpretacja przepisów prawnych dokonana w drodze wy­kładni językowej, a następnie za pomocą kryteriów pozajęzykowych pro­wadzi do takich samych rezultatów. Często są to rezultaty rozbieżne, z któ­rych trzeba wybrać jedno znaczenie przepisu prawnego. Służy temu wy­kładnia, odnosząca się nie do procesu interpretowania, lecz do samego rezultatu tego interpretowania. Właśnie ten rezultat (wynik, efekt) inter­pretacji stanowi kryterium podziału wykładni na:

• adekwatną (dosłowną, literalną, stwierdzającą), która występuje wówczas, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą od­miennych wykładni zostanie wybrane rozumienie ustalone w drodze wykładni językowej,

• rozszerzającą, gdy porównując zakresy przepisu prawnego otrzy­mane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybiera się rozumienie wynikające z wykładni pozajęzykowej i jest ono szer­sze od otrzymanego w drodze wykładni językowej,

• zwężającą (ścieśniającą) polegającą na wyborze (uzyskanego za pomocą wykładni pozajęzykowych) węższego rozumienia zakresu przepisu prawnego, niż zakres wynikający z wykładni językowej. Przy tym podziale wykładni punktem odniesienia dla wykładni roz­szerzającej i zwężającej są rezultaty wykładni adekwatnej. Posługiwa­nie się wykładnią rozszerzającą i zwężającą wymaga szczególnej ostroż­ności, gdyż mogą one prowadzić do interpretacji nadającej normie praw­nej treści sprzecznej z wyraźnym brzmieniem przepisu (contra legem).

---