Obyczajowość w baroku

Bardzo stereotypowo i krytycznie oceniamy zazwyczaj obyczajowość barokową, łącząc ją z ukutym przez oświecenie pojęciem sarmatyzmu. Negatywnemu nastawieniu towarzyszy przekonanie o niedorzeczności tej formacji kulturowej zasadzającej się na przekonaniu, że Polacy, a ściślej mówiąc: przedstawiciele polskiej szlachty, pochodzą w prostej linii o od starożytnego plemienia Sarmatów. W rzeczywistości idee sarmatyzmu były przez ludzi baroku dyskutowane, nie zawsze oceniane pozytywnie.

Pod pojęciem kultury dawnej, której obraz zachował się w naszej literaturze, rozumie się potocznie kulturę szlachecką, a przypomnijmy: szlachta stanowiła ok. 10% ludności Rzeczypospolitej. Była to zresztą grupa wewnętrznie silnie zróżnicowana. Ubocznym skutkiem tego wewnętrznego zróżnicowania było także zróżnicowanie kultury i obyczajowości. Inaczej wyglądało życie w pałacach magnackich, inaczej w dworach szlacheckich, szczególnie zaś w ubogich zaściankach, których obyczaje zbliżały się z czasem do kultury bogatego chłopstwa. Częste w baroku przeciwstawienia pałacu i dworku nie negowały przenikania się ich obyczajowości. Młode pokolenia szlachty służyły często na pańskich dworach, gdzie poszukiwały wzorów w zachowaniu, mowie, strojach i upodobaniach. Ogólna była jednak tendencja do pochwały prostego, wiejskiego życia, mimo że surowego, to pełnego uciech i przyjemności.

Obraz obyczajowości barokowej zawarty jest na kartach licznych utworów, a nie byłoby chyba zbyt śmiałym twierdzenie, że niemal każdy tekst literacki pokazuje wycinek dawnej kultury, jakiś przebłysk dawnego życia.

Trudno o pochodzące z epoki syntetyczne ujęcie barokowej obyczajowości. Zdaje się, że jedynym autorem, który porwał się na taki czyn był nieoceniony Jędrzej Kitowicz i jego Opis obyczajów za panowania Augusta III.

Kitowicz pod koniec XVIII wieku w sposób systematyczny udokumentował życie sobie współczesnych i dawniejszych Polaków. Scharakteryzował przejawy pobożności, opisał obrzędy związane z rokiem liturgicznym, opowiedział o wychowywaniu dzieci, życiu miejskim i dworskim, mówił o stanie duchownym, o żołnierzach, o obowiązkach i rozrywkach Polaków. Słowem: starał się w syntetyczny sposób opisać to, czego sam był świadkiem, co znał z opowieści innych.

Poza dokonaniem Kitowicza, świadectw o obyczajowości należy szukać we wspomnieniach pamiętnikarzy. Jednym z najbardziej znanych jest Jan Chryzostom Pasek, który opowiadając o swoim życiu, w barwny sposób oddał też realia epoki. Kolejnym wartym wspomnienia pamiętnikarzem jest Kazimierz Sarnecki, autor diariusza i listów, w których zawarł relację z pobytu na dworze króla Jana III Sobieskiego. Sam Sobieski również zajął niepoślednie miejsce w opisywaniu obyczajowości: w jego listach do ukochanej Marysieńki też odnajdujemy odblaski życia codziennego.

Liczne fraszki barokowe, zawarte w nich anegdoty i żarty również dają panoramę obyczaju. Wymieniając ich autorów należy sięgać po największe nazwiska. Fraszki pisywali wszyscy trzej Morsztynowie: Hieronim, Jan Andrzej i Zbigniew, pisali je też Daniel Naborowski oraz Wespazjan Kochowski. Ogromnym dorobkiem fraszek mógł poszczycić się Wacław Potocki. Z tych całkiem drobnych, ale czasem i dość dorodnych utworów można poskładać sobie obraz życia ludzi baroku. Pomijając autorów czołowych, dobrze pamiętać i o tych mniejszych, jak Hiacynt Przetocki, który swój cykl poetycki Postny obiad abo zabaweczka poświęcił w całości postnemu menu, dzięki czemu możemy przyjrzeć się staropolskim stołom.

Z kolei Krzysztof Opaliński zaprezentował w Satyrach albo Przestrogach do naprawy rządu i obyczajów w Polsce swoje oburzenie na współczesne zepsucie, które porównywał z specjalnie wybranymi pozytywnymi przykładami z dziejów dawniejszych. Ciekawym przykładem satyry jest także Nowe zwierciadło modzie dzisiejszego stroju akomodowane Jakuba Łącznowolskiego. Autor krytykował nieobyczajność niewieścich strojów, upatrując w nich przyczyn nieszczęść ojczyzny.

Od grubych ogółów przejdźmy jednak do rzeczy mniejszych. Postaram się drobnymi przykładami z literatury dać obraz interesującego mnie zagadnienia.

Zakładam, że referaty o śmierci, miłości, w innych grupach także te o życiu ziemiańskim i umiłowaniu przyrody wyczerpały już kilka obyczajowych tematów. Licealne konieczności lekturowe i ekranizacje Sienkiewiczowskiej Trylogii zaspokoiły głód poznawczy dotyczący uczt barokowych.

Pomijając z wielkim żalem te wszystkie tematy, chciałabym podjąć się zagadnienia frapującego każdego wielbiciela towarzyskich gier, punktem wyjścia czyniąc pytanie: w co bawili się nasi przodkowie?

Jan Stanisław Bystroń w Dziejach obyczajów w dawnej Polsce cały rozdział poświęcił staropolskim zabawom i grom. Musiało ich być wiele, ponieważ:

„Czasu było przecież dużo, nikt się nie śpieszył, nikt się pracą nie przemęczał; zbierano się w obszernym kole rodzinnym, czy to wśród sąsiadów, czy to na większych zjazdach z takiej czy innej, prywatnej czy publicznej okazji. Zebrania te się przeciągały, przyjęcia i gościny czasem trwały szereg dni, należało je więc jakoś zorganizować, urozmaicić doraźnie improwizowany program.”

Poza ucztami, które w mniejszym lub większym stopniu jesteśmy sobie w stanie wyobrazić, tańcami i muzykowaniem, które z pewnością miały miejsce, pozostaje szereg mniejszych, ale nie mniej ważnych rozrywek.

W Światowej Rozkoszy Hieronim Morsztyn dał nam nasycony realiami, niemal katalogowy opis obyczajowości ze szczególnym wyróżnieniem rozrywek, jakimi bawiła się na dworach szlachta. Przypomnijmy: w pierwszej części dwudzielnego poematu Morsztyn przedstawił przyjemności ziemskie jako personifikacje poszczególnych uciech zmysłowych, będących dwórkami niepodzielnie panującej Rozkoszy. Każda z opisywanych w Światowej Rozkoszy panien posiada charakterystyczne dla rodzaju rozrywki czy przyjemności atrybuty. W orszaku Rozkoszy mamy więc między innymi: Pijatykę, Dyjetę (czyli uciechę jedzenia), Muzykę, Salatrellę (patronującą tańcom), Przejażdżkę i – na czym się tu skupimy – Grę.

Jak pisał Morsztyn:

Gra, ta panienka nigdy rada nie próżnuje,

zawżdy w pracej, a szczęściem odmiennie szafuje.

I dalej:

[...] tam ktosi woła kostek,

a drugi kart; obojga dał na stół wyrostek.

Panowie, co wołali kart, grę obierają.

Jedni w mąkę, drudzy się w zelanda zmawiają,

ci zaś w jednę trzydzieści, a owi w prymirę,

rozmaitą i chudzi tną pachołcy birę,

w kupki, w kozer i w szfancla, a któraś tam dusza

wywabia w zakrytego skazką śmiałą rusza.

Drugiemu się zachciało skosztować bigosa,

aleć mu się cknie, często sięgając do trzosa.

Boję się, by go strawił; owemuć smakuje,

co już zażął, ale ów spluwa, co grosz truje.

Bez ługu pana myją, co dyjabeł broi.

Przytoczona przez Hieronima Morsztyna terminologia karciana niech zobrazuje nam, jak bardzo popularna musiała być gra w karty, skoro wytworzyło się wokół niej tak bogate słownictwo, które w sporej części jest już zapomniane i niemożliwe do odtworzenia. Często wiemy o dawnych grach bardzo niewiele. Z tych przytoczonych przez Morsztyna nazw udało mi się odszyfrować jedynie rusza, a i o niej wiemy mało: była to gra głośna, polegająca na licytowaniu. Wiemy jeszcze, że grając w rusza, można było, zależnie od przychylności Fortuny, wygrać lub przegrać znaczne sumy.

Gra w karty była bardzo popularna. Grywała nie tylko szlachta, mieszczaństwo czy żacy. Grywali też chłopi po karczmach i na polu przy robocie. Grywała też służba, o czym wspomina tymi słowy Wacław Potocki:

Kucharz z wyrostkiem, co miał od piwnicy klucze,

Tuż pod samym parkanem w kącie karty tłucze.

Mężczyznom było dawniej więcej, ale grywały też i kobiety. Jest wśród nich młodziutka pokojówka z Gościńca abo opisania Warszawy Adama Jarzębskiego. Dziewczyna wspomina też o innych swoich rozrywkach, posłuchajmy:

Zabawić się troszkę w karty,

W tańce, śmiechy, trawkę, w żarty;

Z paniętami się naigrać,

Nażartować i co wygrać!

A warto też dodać, że od czasów Zygmunta Starego na polskim tronie zasiadali tędzy karciarze. Wiele relacji o grze w karty zawiera diariusz wspomnianego już Kazimierza Sarneckiego, który obserwował grę, a może i sam grywał z królem Sobieskim i piękną Marysieńką, która szczególnie upodobała sobie rewersynę, a grała też i w pasza, i w pikietę.

Gra w karty zawsze budziła wiele emocji, świadectwo w swoim wierszu Kostyrowie obozowi dał Zbigniew Morsztyn:

Zaraz jeden: „Dawajcie, wino się święciło,

Wszak wiecie, że mi zawsze przyjaciele było!”

Aż drugi z dzwonki na stół: „Bronię tej – zwoła. –

Duże – choć ich dwa tylko, żaden im nie zdoła”.

„Żołądź, ba, i tej bronię!” – „Bracia, ja się kaję”.

„Nie dopuszczam! Dograwaj! Złe to obyczaje

Kajać się już za drugą. To dwie pierwsze, a ty

Wiedz, panie, że już pewnej nie ujdziesz zapłaty”.

Mówiąc o kartach, warto wspomnieć też o tym, że karty, jakie znamy dziś, znacznie różnią się od kart, w które grywali choćby Hieronim czy Zbigniew Morsztynowie. „Staropolska talia liczyła 36 kart w czterech maściach (kolorach): dzwonkowym (vel buńkowym), czerwiennym, winnym i żołędnym. Kart danej maści było dziewięć, tj. według starszeństwa: tuz (as), król, kralka (czyli dziesiątka [czasem też nazwa damy]), wyżnik, niżnik, dziewiątka, ósemka, siódemka i szóstka. Starszeństwo kart nie zależało przy tym od liczby ok (punktów) przypisanych danej karcie, lecz od konwencji, bo np. tuz miał początkowo dwa oka, a później zszedł nawet do jednego. W trakcie różnych gier istotne były kolekcje kart: bądź to jednej maści i w kolejności starszeństwa (sekwens), bądź to różnej maści i tożsame starszeństwem (wiemy, że kolekcję trzech takich kart zwano trynką). Kartę święcącą (atutową) w grze wraz z całą jej maścią nazywano kozerą”.

Taką talię zwykło się w końcu XVII wieku nazywać kartami polskimi, dla odróżnienia od kart francuskich, które później również zaczęły się w Rzeczypospolitej panoszyć. Taliami polskimi i francuskimi grano w odmienne gry, stąd jeszcze do XIX wieku obie zachowały się w powszechnym obiegu, przy czym stopniowo zaczynała dominować talia francuska. Dzisiaj na Śląsku gra się jeszcze kartami polskimi w skata.

Zaopatrzeni w taką wiedzę możemy wrócić do Panny Gry. Wśród uciech, jakie jej towarzyszą, pojawiają się i kości. Grano w nie dawniej również namiętnie, chociaż należy zauważyć, że „o ile karty były uważane za zabawę dostojną, o tyle kostki uchodziły za rozrywkę hołoty”.

W Światowej Rozkoszy jeden z graczy skarżył się: „Złe to kostki, daj inszych! Czy się chwieją stoły?”. Z kolei Zbigniew Morsztyn w Kostyrach obozowych daje nam wsłuchać się w momentami dość niewybredny żołnierski dialog:

„Hajwo, kości pod stołem, pokaż je sam, dziecię,

Czy nie macie tam drugich, bo wy to umiecie?”

„Patrzcież na tego zdrajcę, jak poszalbierował

Kostkę, jak ją podłubał, jak w nię zaspiżował

Srebra żywego. Wejże, jak po jakim ledzie

Po smarowanym stole przetomci mu jedzie

Kostka, jako ją złoży.” – „To łżesz, chybaby to

Sam umiesz szalbierować, bodaj cię zabito!”

„Zdechniesz, pogański synu, tylko cię raz chopię!”

... i byłby jeden drugiego zabił, gdyby nie wezwanie do broni, do walki z poganami.

Dla wyjaśnienia: Morsztyn wspomniał o żywym srebrze – Fortunie dopomagano poprzez napuszczenie do kości rtęci, która sprawiała, że szalbierz raz po raz ogrywał swoich towarzyszy. O tego rodzaju praktykach wspominał później także Jędrzej Kitowicz w swoim Opisie obyczajów.

Kości używano także w innym celu. Szeroko rozpowszechnione były druki, które zawierały interpretacje kombinacji wyrzuconych oczek w postaci wróżby. Należało, skupiwszy się na takim czy innym pytaniu, rzucić kośćmi i odnaleźć na kartach książeczki odpowiednią wróżbę. Jednym z najpopularniejszych tego typu druków była Fortuna albo szczęście Seweryna Bączalskiego. Jej wznowienia ukazywały się jeszcze w połowie XVIII wieku!

Wróćmy jednak do kart!

Gra w karty służyła w twórczości literackiej też innym celom, trochę mnie zabawowym. Tak się stało w przypadku napisanej przez pseudonima Nikodema Niebylskiego Deklaracyi abo objaśnienia kart kozackich z 1621 roku. Jest to utwór, którego konstrukcja została oparta na kanwie reguł gry w karty. Utwór jest opisem 36 kart do gry. Maści kart (kolejno: wino, dzwonki, czerwień i żołądź) oznaczają 4 etapy wojny trzydziestoletniej od defenestracji praskiej do bitwy pod Białą Górą. W druku brakuje ilustracji, ale znamy je z innego źródła: pochodzą z austriackiej broszury, która po odpowiednim przygotowaniu i rozcięciu stawała się talią kart.

Innym tego rodzaju utworem, tym razem nie emblematycznym, jest wspomniany przez Juliusza Nowaka-Dłużewskiego w jednym z tomów Okolicznościowej poezji politycznej w Polsce cykl Pikiety polskiej. Utwór skreślił po niemiecku nieznany z nazwiska gdański literat. Opisał on perypetie konfliktu Polski ze Szwecją (a były to czasy potopu szwedzkiego) w formie popularnej w owym czasie gry w pikietę. W kolejnych latach cykl doczekał się aż 6 różnych przekładów na język polski i był szeroko rozpowszechniony w obiegu rękopiśmiennym.

Pod płaszczykiem bardzo emocjonujących szulerskich gier, kryją się czasem i inne rozrywki, tak jest w przypadku anonimowego wiersza z rękopisu Pieśni światowych.

Bohaterka wiersza opowiada przyjaciółkom wrażenia z gry karcianej. Wiersz należy interpretować w dwojaki sposób: dosłownie bądź przenośnie. Wiele pojęć karcianych użytych w pieśni można jako metafory aktu seksualnego, nazwy części ciała lub pieszczot...

Podobnie należy też czytać wiersze o szachach. Przytoczę wymowne wersy dwóch utworów. Pierwszym jest fraszka Stanisława Samuela Szemiota Do panny:

Twierdzisz, żeś w szachy przedtem nigdy nie grawała,

A przecie być rada ich czasem zażywała.

Prędka tedy nauka, sposób łatwy prawie:

Ty otwórz szachownicę, ja rocha postawię. roch – wieża

I fragment z fraszki Na jedno stadło Wacława Potockiego:

Grał młodzian z panną w szachy: ta wieniec położy

Zakładem, jeśli przegra, ów nożyk raroży.

Wziąwszy oraz szach i met, przegra panna wieniec;

A nożyk jej dyskretny daruje młodzieniec.

Skoro wrócą z kościoła, mieli bracia szwagra,

Ona małżonka, taki koniec miała ta gra.

Cokolwiek by nie sądzić o zabawach naszych przodków: działo się na tych dworach...