Młoda Polska (w Europie nazywana raczej modernizmem, dekadentyzmem czy symbolizmem)

Epoka przypadająca w Polsce na lata 1890-1918.

Modernizm - dążenia do odrębności, nowatorstwa, krytyczny stosunek do tradycji. Podstawę dały filozofie: Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Pierwszy z nich w dziele "Świat jako wola i wyobrażenie" uważał, że życiu człowieka towarzyszy cierpienie. Popęd życiowy zmusza go do zaspokajania pragnień i ambicji. Aktywność ta przysparza mu klęsk, upokorzeń, niezadowolenia z rzeczywistości, z siebie i lęku przed śmiercią. Człowiek szuka ucieczki przed życiem, które jest pasmem męki. Ukojenie "bólu istnienia" sprowadza się do wyzbycia pożądań; wyzwolenia od świata. Schopenhauer uważał, iż stanem realizującym tę postawę jest nirwana - niebyt. Drugą możliwością była kontemplacja i przeżywanie piękna natury i sztuki. Twórca stał się kapłanem sztuki.

Dekadentyzm - termin Teofila Gautiera - schyłkowość, uważano, iż kultura, cywilizacja i ludzka moralność dążą do upadku w świecie myśli kategoriami zysku i opłacalności. Postawa była mieszaniną pesymizmu, zwątpienia w celowość istnienia i negacji nauki, postępu. Dekadent manifestował zanik chęci życia, biernie zdawał się na los. Stawiał sztukę nad naturalnością, wyrafinowanie na prostotą, chorobę nad zdrowiem. "Choroba końca wieku" objawiała się ucieczką w "sztuczny raj" przez środki odurzające i perwersyjną erotykę. Przykładem dekadenta był Stanisław Przybyszewski - pisał - "Norma to głupota, degeneracja - toNeoromantyzm - podkreślał związek epoki z tradycją filozoficzną i literacką romantyzmu. Dwie orientacje Młodej Polski - "uspołeczniona" i "wyzwolona" odwoływały się odpowiednio do romantyzmu narodowego i uniwersalistycznego. Pierwsza kontynuowała tradycję polskiej irredenty ("Rozdzióbią nas kruki, wrony..."), druga kładła nacisk na problemy moralne, estetyczne.

Fin de siecle - określa koniec wieku związany z poglądem o upadku kultury europejskiej.

Impresjonizm - (wrażenie) pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego, Lucjana Rydla i Artura Langego. Oznacza wrażenie; indywidualny, przelotny stan uczuć. Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było jego utrwalenie. Świat przedstawiony jest subiektywny, emocjonalnie nasycony, zmysłowy. Istniała niechęć do ideowego określania się wobec świata, bierność intelektualna i nieokreśloność doznań. Styl utworów cechuje przewaga rzeczowników konkretnych nad pojęciami, przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie do instrumentalizacji. W poezji istniała predylekcja do zapisywania przeżyć i uczuć przez grę skojarzeń, paralelizm stanu duszy i krajobrazu. W prozie polegało to na stosowaniu luźnej, fragmentarycznej kompozycji i podkreślaniu roli podświadomości w działaniu bohatera.

Ekspresjonizm - (wyrażenie) został skodyfikowany dopiero w latach I wojny światowej w programach twórców niemieckich. W Polsce nazwa ukazała się w piśmie "Zdrój". Emocje twórcy miały być dramatycznie i wyraziście uzewnętrzniane. W odróżnieniu od impresjonizmu, który preferował lirykę subtelnego nastroju, ekspresjonizm określał poetykę "krzyku duszy". Styl akcentuje opozycje w obrazie rzeczywistości (patos-trywialność, wolność-determinizm, aktualność-uniwersalizm). Cechuje go hiperbolizacja, deformacja leksykalna i składniowa, fantastyka oparta na motywach sennych. Przedstawicielami byli Stanisław Przy-byszewski i Jan Kasprowicz.

Symbolizm - nazwa pojawiła się w tytule manifestu francuskich poetów, na łamach pisma "Le Figaro". Symbolizm cechowało przekonanie, że świat materialny jest jedynie zasłoną skrywającą niepoznawalny zmysłami byt idealny, wieczny, mistyczny. Głównym zadaniem poezji było przeniknięcie owego bytu. Literatura, starając się wyrazić "stan duszy", musi sugerować treść przez zmysłowy równoważnik, emocjonalną sugestię - symbol. W odróżnieniu od alegorii, może on być różnie interpretowany. Zamierzona wieloznaczność i brak wyrazistości powodują, że sens dzieła pozostaje częściowo ukryty. Symboliczne obrazy odnaleźć można w twórczości Tetmajera, Kasprowicza, Staffa, Wyspiańskiego.

Fryderyk Nietzsche

Niemiec. Był czołowym filozofem okresu. Stworzył on filozofię zwaną nitzscheanizmem. Była to filozofia optymistyczna. Optymizm polegał na rzeczywistości w rękach człowieka. Zakładała ona: kult indywidualizmu, nadczłowieka

Jednostką słabą i pesymistyczną należy pogardzać, a wręcz niszczyć. Człowiek jest jednostką najwyższą i powinien głosić kult siły, tężyzny psychicznej i biologicznej. Nadczłowiek jest silny, powołany do władzy, ma wolę działania i należy do rasy panów:
- przewartościowanie wszelkich wartości
- sprzeciw przyjętym hierarchiom, niechęć do praw, przyjętych autorytetów i tradycji
- celem człowieka powinno być życie, urzeczywistnianie jego własnych zachcianek
- jest to postawa egoistyczna i egocentryczna
- pogarda dla przeciętnych ludzi
- odrzucenie litości, altruizmu i współczucia

Artur Schopenhauer

Był to niemiecki filozof. Stworzył on pesymistyczną ideologię zwaną schopenhaueryzmem:
- ludzkie życie to pasmo cierpień co powoduje dążenie do szczęścia, co jest nieosiągalne
- człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia)
- skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi
- rządzą nim biologiczne popędy
- jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią
- skazany na życie będące nieustanną męką
- cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze
- cierpi ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne

Wyzwolić się od męki można tylko poprzez:
- odrzucenie pragnień i pożądań
- nirvana czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem na życie bez męk, ucieczka od pragnień to jedyny sposób.
- kontemplacja sztuki

Stąd rola sztuki jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem istnienia

„Deszcz Jesienny” L. Staff

Obrazy:
wizja powiewnych mar, mgieł unoszących się nad światem, nastrój smutku, przygnębienia, ponury, żałobny, melancholijny
tragedia człowieka, samotność, śmierć, odejście bliskiej osoby, nieszczęśliwa miłość, rozczarowanie, płacz, spotęgowanie nastroju poprzedniego obrazu szatan błąkający się po świecie, ogród-pustelnia, kwiaty pod popiołem, kamienie na trawie, szatan smutny śmiertelnie, przerażony okropnością swego dzieła, ogród to symbol świata na którym panuje szatan, nawet on jest przestraszony spustoszeniem dokonanym przez zło.

Nastrój smutku stworzony jest przez epitety i przenośnie. Efekty kolorystyczne: szarość, mgła, czerń. Monotonna rytmika wiersza. Refren to padający deszcz - onomatopeja (dźwięk szumu kropel) - monotonne uderzanie o szybę. Synteza sztuk: onomatopeja, kolory, słowo, rytm, nagromadzenie tych cech kształtuje nastrój (angażowanie myśli by wytworzyć nastrój).

„Dies irae” J. Kasprowicz

Opis dnia gniewu Bożego. Osądowi podlegają wszyscy: ludzie żywi, umarli, stworzenia świata - dzieła Boże. Gniew Boga karzącego za grzechy - rozpusta, zło, zawiść, zbrodnia czyli słabości ludzkie. Powodem tego jest Bóg i Szatan. Ewa to narzędzie grzechu. Bóg dopuścił do zaistnienia zła. Stworzył świat i przestał się nim interesować, oddał go szatanowi. W „Hymnach” Kasprowicza ukazana jest przerażająca wizja dnia przyszłego sądu. Konrad podobny jest do podmiotu lirycznego z hymnu. Oskarża Boga o przyczynę ludzkiego cierpienia. Czuł siłę boską i prowadzenie do szczęścia. Bunt przeciw Bogu, walka o dobro świata. Stara się wydrzeć jego władzę nad życiem. Bluźni, obarcza Go winą za cierpienie i grzechy świata. Bóg unicestwia swój własny twór. Konrad też twierdził, że Bóg nie kocha ludzi.

Katastrofizm: Postawa głosząca przekonanie, że cały świat dąży do katastrofy, kataklizmu. Rozpanoszenie grzechu - nie ma ratunku. Zagłada wszelkich wartości.

„Koniec wieku XIX” K. Przerwa- Tetmajer

Podmiot liryczny jest zbiorowy. Propozycja nadaniu sensu życia. Odpowiedzi są niechętne, negatywne. Nic nie nadaje się do realizacji. Wszystko już było, nic go nie interesuje. Człowiek końca wieku ma brak woli działania i życia. Jest zgubiony w świecie, bezradny. Bez celu życia, bierny i apetyczny. Zwieszenie głowy to znak rezygnacji, poddania się losowi, bierności. Brak idei dalszego działania. Kompromitacja wszystkich wartości. Rozważanie ich i odrzucenie. W obliczu kryzysu kultury, człowiek staje się bezbronny - tragizm. Pesymizm i wyobcowanie tego człowieka - Schopenhaueryzm.

Przyczyny tej postawy to:
- rozczarowanie do idei pozytywistycznej i wszelkich form aktywności życiowej
- bezcelowość wszelkich dociekań badawczych
- niewiara w możliwości przeciwdziałania panoszącemu się złu
- niemożność pełnego korzystania z radości życia
- poczucie niedorzeczności istnienia ludzkiego bytu

„Wesele” S. Wyspiański

Stosunek przedstawicieli inteligencji do chłopów

Zwracanie uwagi na piękno zewnętrzne. Pan Młody odnalazł tu żywą urodę, odnajduje tu życie, spontaniczność, chodzi mu głównie o wygląd. Stylizuje się zewnętrznie (chodzi boso, z gołą głową). Zwraca uwagę na ubiór panny młodej. Zafascynowany swym strojem, który i tak zrzuci. Fascynacja dźwiękami muzyki ludowej. Nie zna chłopskich obyczajów, np. Dziennikarz lekceważył chłopów. Nie zna życia na wsi. Inteligencja nie liczy się z prawami chłopskimi. Zapominają o niedawnej przeszłości, o powodach krwawego wystąpienia chłopów. Nie interesuje go, że chłopi są żądni władzy. Chce tylko odpoczywać. Idealizacja chłopów i ich życia wiejskiego. Myśli on, że życie to siedzenie wśród zieleni, odnajduje tu ucieczkę od codzienności. Mówi o pospolitości, o swym pokoleniu, że są przeklęci, ubezwłasnowolnieni, dekadenci. To co ludzie z miasta widzą na wsi to fantastyczne poszukiwanie celu i sensu życia. Odmiany od pospolitej części mieszczucha. Podoba im się wieś odświętna, kolorowa, bez ciężkiej pracy. Nie dociekają marzeń chłopskich. Nie interesuje ich to. Podoba im się powierzchowność. Chłopi to widzą i rozumieją. Czepiec widzi to nieszczere bratanie się z chłopami. Żyd też traktuje tę stylizację za zabawę, bałamuctwo w wielkim stylu. Jest to szopka, chwilowy kaprys, znudzeni są bowiem zwykłym życiem. Chłopi odczuwają, że nie są rozumiani, czują obcość. Chłopi nie są ufni.

Inteligencja

Niezdolni do czynu. Pomimo ataku chłopów na szlachtę, bawią się razem z nimi, chwilowo zapomnieli o tym wydarzeniu.

Przeklinają przeszłość, ale nic nie robią. Żałują tego co było lecz nic nie robią by to zmienić. Uważają, że poprzez przeszłość są niewolnikami.

Brak aktywności działania. Dziennikarz wspomina dzwon Zygmunta, stare stroje. Wszystko uśpione. Inteligencja czeka na coś lub na kogoś.
Pospolici, niedojrzali politycznie. Np. Gospodarz powierza róg Jaśkowi, a to przecież on miał na nim grać.

Pogarda dla współczesnych. Pokolenie skazane na degenerację, tylko sztuka, a ona też nie jest na czasie. Poezja nie o tym co żywotne - spokojna jest. Usypia, znieczula, nie pobudza emocji, które mają być domeną. Błahe sprawy są poruszane. Utwory są identyczne. Powierzchowna, bezideowa, słowa bez pokrycia. Nie zmieniają się w czyn. Opieszała poezja.

Symbole w „Weselu”

Po koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on twórcą urojeń. W utworze tym występują trzy rodzaje symboli:
* rzeczy
* postaci
* sceny

Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajnionych pragnień.

Widmo

Narzeczony Marysi, który zmarł na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przybył na wesele. Rozpamiętuje chwile gdy byli razem, gdy istniała między nimi jakaś więź. Jest to upostaciowanie wnętrza Marysi. Z jednej strony cieszy się ona z jego przybycia, a z drugiej obawia. Pogodziła się z jego śmiercią. Jest to symbol utraconej miłości. Marysia przypomina sobie te chwile i boi się stabilizacji z mężem. Nie wie czy ma zostać z Wojtkiem,. Wesele sprowokowało ją do tych rozważań. Raz się cieszy z przybycia ukochanego, a raz nie.

Stańczyk

Dziennikarz „Czasu” należy do organizacji „Stańczyków”. Stańczyk to symbol mądrości. Głos wewnętrzny dziennikarza. Wie on, że dziennikarz jako inteligent powinien przewodzić narodowi. Jest też symbolem postawy patriotycznej. Ukazanie niebezpieczeństwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi słowne deklaracje. Przyznaje się do bezczynności, obwinia za sytuację przeszłość. Jawi się jako dekadent, pragnie śmierci i to jest jego słowna deklaracja. Stańczyk przypomina czasy Jagiellonów. Nie wierzy w deklaracje społeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by wstrząsnąć społeczeństwem, by wyrwać ich z marazmu. Cena jest świętość tradycji. Nie widzi przyszłości dla Polski widzi, że złą obrał drogę. Stańczyk wręcza mu kaduceusz Polski. Dziennikarz wyraża pogardę dla bratania się z ludem. Widzi fałsz solidaryzmu. Stańczyk to jego sumienie i dla tego z ironią wręcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako przywódca narodu.

Rycerz

Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnień poety. Poeta ma odczucie siły. Dekadentyzm, a poeta tęskni do mocy i siły. Rycerz jako symbol mocy, odwagi i zwycięstwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poetę nędzarzem. Poeta cierpi bo to co tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiełły. Poeta ma szansę prowadzenia ludu do walki. Osądzona jest zdegenerowana poezja młodo polska. Poeta nie chce napisać wielkiego dzieła. Poeta nie jest w stanie podołać przywództwu narodu. Rycerz to symbol siły poezji oddziałującej na społeczeństwo.

Hetman

Duch hetmana Branickiego, który gardził chłopami. Symbol fałszu, zdrady, magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan młody. Hetman jest butny, dumny, dominuje nad chłopami. Polska mu nie pomoże bo zaprzedał on kraj szatanowi. Pan młody żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że to moda, a nie szczere bratanie się z ludem.

Upiór
Jakub Szela stanął na czele powstania chłopskiego. Jest on cały we krwi bo wielu zabił. Chce się obmyć wodą. Dziad stara się go odpędzić. Upiór jako zimny trup. Dla Szeli ważne są dobra materialne. Przypomina, że bratanie się chłopów i szlachty jest niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.

Wernyhora

Ofiarowuje złoty róg gospodarzowi. Zszedł on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszłość. Zwiastun czynu i niepodległości.

Złoty róg to symbol walki, znak czynu, ma ruszyć społeczeństwo. Do walki nie dochodzi bo gospodarz oddał róg Jaśkowi, który go gubi. Wernyhora atakuje inne powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa. Braterstwo i solidaryzm chłopstwa. Nie spełni się to.

Czapka z piór to symbol przywiązania do rzeczy błachych i matrerialnych. Ostrzeżenie by nie przekładać wartości prywatnych nad państwowe.

Sznur to symbol niewoli

Dzwon Zygmunta symbol wielkości Polski

Kosy nasadzone na sztorc to mit racławicki, gotowość walki

Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej

Ponownie pojawia się chochoł, który jest symbolem całego narodu. Scena najbardziej smutna. Goście weselni symbolizują naród, chata to Polska w której krzyżują się wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszłości. „Wesele” to diagnoza polskiego społeczeństwa. Końcowy taniec chochoła to kwintesencja myśli zawartej w utworze. Krzak bez życia otulony słomą na zimę. Oznacza uśpione wartości narodu. Na wiosnę się obudzi i latem rozkwitnie, jest to nadzieja na odzyskanie niepodległości.

W listopadzie 1900 roku krakowski poeta, Lucjan Rydel, poślubił prostą dziewczynę z pobliskich Bronowic, Jadwigę Mikołajczykównę. Na weselu obecny był również Stanisław Wyspiański, który w kilka tygodni później zasiadł do pisania dramatu, opartego na autentycznych wydarzeniach tamtej listopadowej nocy. W ten sposób powstało „Wesele”, utwór będący próbą krytycznej oceny współczesności, narodowych mitów i obnażeniem swoistej beznadziejności życia polskiego tamtych czasów.