1. Geneza pieniądza i banków. Proces kreacji pieniądza przez banki. Mnożnik kreacji pieniądza.

Wynalezienie pieniądza przypisuje się Sumerom w okresie ok. 3000-2000 p.n.e. którzy stworzyli jednostkę rozrachunkową (kapłani ustalali wartość wymienną towarów w jednostkach metali szlachetnych).

W czasach prehistorycznych człowiek wiódł koczowniczy tryb życia. Zaspokajał swoje potrzeby polując (mięso na pożywienie, skóry na odzienie). Z czasem zaczął prowadzić osadniczy tryb życia.

W wyniku tego nadwyżki swoich produktów początkowo wymieniali na te, których nie posiadali. Jednak poszukiwanie chętnych na wymianę danych dóbr zajmowało bardzo dużo czasu. Skutkiem tego było wynalezienie takiego środka płatniczego, który był powszechnie akceptowany

i jednocześnie unikatowy dla danej grupy. W różnych regionach i czasach funkcje pieniądza pełniły różne surowce i materiały: muszelki, tytoń skóry, sól, płótno itp.. Trudność podziału tych surowców, jak również ograniczona wymienność doprowadziły do znalezienia lepszego środka płatniczego srebra, a następnie złota. Najpierw jako kruszec (grudki metali), później monety. Monety kruszcowe pojawiły się ok. 8- 7 w. p. n e. w ówczesnej Lidii (Turcja). Posługiwanie się monetami przy płatnościach i noszenie ich ze sobą okazało się z czasem niewygodne i ryzykowne. Zasoby pieniężne

o charakterze oszczędności zaczęto deponować u złotników ( osób godnych zaufania, którzy posiadali odpowiednie skrytki do ich przechowywania). Złotnicy wystawiali pokwitowanie w formie kwitu depozytowego – banknotu. Dokument ten potwierdzał, że właściciel tego dokumentu ma zdeponowaną u złotnika określoną ilość pieniędzy. Złotnicy dla zysku zaczęli udzielać pożyczek

z depozytów innym ludziom. Stali się bankierami. Jednocześnie oferowali procenty za lokowanie

u siebie monet. Banknoty były substytutem kruszcu czyli tzw. nieprawdziwym pieniądzem papierowym. Każdy bankier wystawiał własne banknoty. W obiegu więc było ich bardzo dużo. Do pierwszej wojny światowej banknoty były wszędzie wymieniane na kruszec. W trakcie ewolucji pieniądza złotego powstał prawdziwy pieniądz papierowy będący znakiem pieniężnym, który mocą prawa ma charakter środka płatniczego i nie jest na nic wymienialny.

Banki w zamian za złożenie depozytów oferują zyski dla deponentów w postaci odsetek. W zależności od krańcowej skłonności do konsumpcji ( lub też krańcowej skłonności do oszczędzania) ludzie lokują swoje nadwyżki pieniężne w bankach. Bank nie jest jednak instytucją charytatywną. Ma zarabiać. Nie trzyma więc wszystkich zdeponowanych pieniędzy lecz pożycza je innym osobom i instytucjom za określoną opłatą (%) po zatrzymaniu części pieniędzy jako rezerwy obowiązkowej. Załóżmy, że osoby te część pożyczonych pieniędzy ( np. w formie rachunku kredytowego) nie wykorzystają w całości lub też część pożyczonych pieniędzy zdeponują w innym banku. Inny bank po odprowadzeniu rezerwy obowiązkowej z otrzymanego depozytu udziela pożyczek innym. Ten proces jest zwielokrotniony. Przykład: Bank A przyjmuje w depozyt 10000 zł – odprowadza rezerwę 1000 zł – pożycza 9000 zł (10000 – 1000).

Bank B przyjmuje depozyt w wysokości 7000 zł ( z 9000 zł na konsumpcję wydano 2000 zł) – odprowadza rezerwę 700 zł – pożycza 6300 zł

Bank C przyjmuje depozyt w wysokości 5000 zł ( z 6300 na konsumpcję 1300 zł) – odprowadza rezerwę 500 zł – pożycza 4500 zł

W wyniku tego z pierwotnej gotówki w wysokości 10000 zł banki wykreowały 26500 zł (10000 +7000+5000+4500) czyli 2,65 razy więcej niż posiadały pierwotnie depozytów. Jest to podaż pieniądza mierzona agregatem M1.

Powyższe jest również przykładem mnożnika kreacji pieniądza czyli możliwością wykreowania pieniądza z przyjętych pierwotnie depozytów. Jego wysokość zależy od stopy rezerw sektora bankowego i stopy rezerw sektora prywatnego( ta zależy od krańcowej skłonności do oszczędzania). Jeżeli stopę rezerw sektora bankowe oznaczymy r₀ a stopę rezerw sektora prywatnego- g to mnożnik kreacji pieniądza wyraża się wzorem:

$$m = \frac{1 + g}{r_{0} + g}$$

Inaczej nazywany relacją podaży pieniądza –M do bazy monetarnej - H

Wyprowadzenie:

Wartość rezerw utrzymywanych przez banki- R zależy od stopy% - r₀ oraz wielkości depozytów -D_:

R= r₀ x D

Stopa rezerw sektora prywatnego – g to stosunek gotówki w obiegu - G do wartości depozytów –D.

g=$\frac{G}{D}$ w związku z tym G = g x D

Baza monetarna –H to suma gotówki w obiegu i gotówki zgromadzonej w bankach ( inaczej zasób pieniądza wielkiej mocy czyli:

H=R + G czyli H= r₀D + gD

Podaż pieniądza – M to suma gotówki w obiegu- G oraz wkładów (depozytów) – D

M= G + D czyli M= gD +D

Czyli $\frac{M}{H} = \frac{D\left( g + 1 \right)}{D\left( r_{0} + g \right)}$ redukując D otrzymamy $m = \frac{M}{H} = \frac{g + 1}{r_{0} + g}$

Stopy rezerw w obydwu przypadkach wahają się od 0 do 1, mianownik zawsze większy od 0, wynika z tego, że mnożnik kreacji pieniądza jest zawsze większy od jedności. Im stopy rezerw mniejsze, tym mnożnik kreacji pieniądza przyjmuje większą wartość.