1. Na czym polega dynamika rozwoju oraz indywidualne zróżnicowanie osób upośledzonych umysłowo?

Upośledzenie umysłowe nie jest traktowane jako choroba, lecz jako złożony stan patologiczny uwarunkowany wieloczynnikowo. Oznacza to, że w poszczególnych przypadkach różne mogą być przyczyny zaburzeń. Czynniki te w różnym stopniu uszkadzają struktury mózgu, stąd występują różnice w obrazie klinicznym, inne są deficyty i głębokość upośledzenia, a także inne są zaburzenia współwystępujące. To poligenetyczne uwarunkowanie sprawia, że występuje duże zróżnicowanie indywidualne osób upośledzonych umysłowo oraz duże zróżnicowanie w dynamice rozwoju. Każdy przypadek wymaga odrębnego podejścia i wnikliwej analizy w celu ustalenia dokładnej etiologii i prognozy.

Czynniki etiologiczne upośledzenia umysłowego:

• Ze względu na charakter przyczyny:

• urazy czaszkowo - mózgowe;

• zatrucia;

• działanie szkodliwych promieni;

• infekcje wirusowe i bakteryjne płodu;

• niedotlenienie;

• konflikt Rh (serologiczny);

• uraz okołoporodowy;

• skrajna izolacja, brak stymulacji, nędza;

• niedożywienie;

• przeżycia psychiczne kobiety w czasie ciąży.

• Ze względu na stopień wywołanego upośledzenia umysłowego:

• czynniki powodujące lżejsze u.u.: lżejsze urazy czaszkowo - mózgowe, nędza, izolacja społeczna, zaniedbania środowiskowe, lżejsze zatrucia, lżejsze powikłania chorób zakaźnych;

• czynniki powodujące głębsze u.u.: przyczyny genetyczne (nieprawidłowości genowe i nieprawidłowości chromosomowe), bloki metaboliczne, poważne urazy czaszkowo - mózgowe, działanie szkodliwych promieni, konflikt Rh, infekcje wirusowe i bakteryjne płodu, infekcje OUN.

• Ze względu na pochodzenie czynnika:

• Genetyczne: nieprawidłowości genowe, wady (aberracje) chromosomowe, bloki metaboliczne;

• Niegenetyczne: ze względu na kryterium okresu zadziałania czynnika szkodliwego:

• Czynniki prenatalne (przedurodzeniowe): czynniki uszkadzające komórki rozrodcze rodziców (zatrucia, alkohol, narkotyki, szkodliwe promieniowanie, energia jądrowa, promieniowanie Rentgenowskie, komputer); oraz czynniki działające na płód;

• Czynniki perinatalne (okołoporodowe): urazy okołoporodowe i zamartwica, poród pośladkowy, kleszczowy, niewłaściwe postępowanie lekarskie, niedotlenienie, ucisk na główkę dziecka;

• Czynniki postnatalne (poporodowe): wiążą się z rozwojem psychomotorycznym człowieka.

Przyczynę zaburzeń tym łatwiej jest wykryć, im głębszy jest stopień upośledzenia. Jest to zwykle przyczyna genetyczna. W upośledzeniu o stopniu lekkim i umiarkowanym zwykle jest wiele przyczyn.

Indywidualne różnice osób u.u. wynikają nie tylko z natury czynników uszkadzających OUN, ale również od momentu ich zadziałania. Gdy uszkodzenie ma miejsce w bardzo wczesnym okresie (od poczęcia do 2-3 r.ż.) to prowadzi do globalnego defektu, który jest w zasadzie nieodwracalny. Uszkodzenie późniejsze (po 2-3 r.ż.) występujące u osoby dotychczas prawidłowo rozwijającej się jest zwykle związane z głębokim urazem czaszkowo - mózgowym. Dochodzi wtedy do rozpadu pełnosprawnych funkcji intelektualnych z tendencją do regresji. Ta postać u.u. nazywana jest demencją lub otępieniem.

2. Rola mechanizmów kompensacyjnych w rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

W czasie urazu lub choroby nie ulegają równomiernemu uszkodzeniu wszystkie funkcje ustroju.

W procesie rehabilitacji, o ile nie można przywołać sprawności danej funkcji z wykorzystaniem dotychczasowych mechanizmów, dąży się do tworzenia optymalnych mechanizmów zastępczych (kompensacyjnych), w których wykorzystuje się nieuszkodzone funkcje i struktury układów.

Kompensacja może przebiegać:

• Samoistnie, np. czynności

• W sposób sterowany, przez świadomy i celowy wybór sposobów kształtowania.

Mechanizmy:

• Bezpośrednie - zastępowanie utraconej czynności przez narządy lub układy odległe, ale wzorce te odbiegają od fizjologicznych

• Sztuczne - chirurgiczne, ortopedyczne itp.

Kompensacja (forma oddziaływania terapeutycznego) to złożony proces uzupełniania, wyrównywania braków oraz zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowania się na innej możliwej drodze. Polega on na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego.

Mechanizm kompensacji polega na tworzeniu się nowych połączeń w mózgu, dających możliwości bardziej efektywnego wykorzystania struktur, które nie są uszkodzone. Kompensacja polega też na rozwijaniu mocnych stron osobowości dziecka lub jego środowiska. Powszechnie błędnie sądzono, że na skutek uszkodzenia lub braku jednego ze zmysłów (np. słuchu u niesłyszących) rozwojowi lub udoskonaleniu podlegają funkcje innych receptorów, np. wzroku, choć niewątpliwie wytwarza się zintegrowany, wzajemnie uwarunkowany system percepcji pozawzrokowej, tworzący mechanizm kompensacji.

Kompensacja u niewidomych „ma na celu zastąpić w możliwie najwyższej mierze zamknięte, uszkodzone, a więc utrudnione drogi kontaktu ze światem zewnętrznym i społecznym, z poznaniem go, przeżywaniem i przystosowaniem się do życia w jego warunkach”. Kompensacja wzroku odbywa się poprzez percepcję słuchowo - dotykowo - ruchową oraz każdą inną, np. werbalno - pojęciową, węchową, smakową, która umożliwia powstanie wyobrażeń zastępczych , niestety, nie zawsze pełnych i adekwatnych do rzeczywistości. Kompensacja dysfunkcji intelektualnych u dzieci głębiej upośledzonych polega na kształtowaniu sprawności fizycznych i manualnych poprzez odpowiednie zajęcia organizowane w zabawie, pracy społecznie użytecznej i samoobsłudze. U dzieci społecznie niedostosowanych, wychowawczo zaniedbanych, dzieci sierot, stosowną kompensacją będzie kształtowanie właściwych przebiegów procesów emocjonalnych w kontaktach interpersonalnych, w atmosferze spokoju, życzliwości i pomocy.

Kompensacja może być bezpośrednia i pośrednia (poprzez realizację innych wartości, celów i zdań życiowych). Jest zdecydowanie większa u dzieci, którym łatwiej wytworzyć mechanizmy kompensacyjne, polegające na zastępowaniu funkcji brakującego lub uszkodzonego narządu poprzez intensywniejsze wykorzystanie funkcji innego narządu lub polegające na zmianie orientacji życiowej. Ze względu na możliwość wytworzenia się nieprawidłowych stereotypów dynamicznych, kompensacja wymaga stałej pomocy i ukierunkowania.

Możliwości kompensacyjne zależą od wielu czynników: wieku, ogólnego stanu zdrowia, rozległości uszkodzenia i jego przyczyn, jednak głównie jej rezultaty wynikają z właściwych metod leczenia, systematycznego usprawniania i jakości mechanizmów wyrównawczych.

W literaturze wyróżnia się kompensację: percepcyjną, poznawczą, sensoryczną, werbalną i emocjonalną.

3. Etiologia głuchoty.

Wadę wrodzoną mogą powodować czynniki genetyczne (wada dziedziczna) lub te, które zadziałają na dziecko w okresie życia płodowego bądź w czasie porodu. Mówimy wówczas o dzieciach z ryzyka okołoporodowego. Ryzyko takie może być spowodowane czynnikami genetycznymi, konfliktem serologicznym, chorobą matki, szczególnie w pierwszych 12 tygodniach ciąży, niektórymi lekami lub używkami stosowanymi przez matkę w okresie ciąży, wcześniejszym bądź patologicznym porodem.

Wadę nabytą mogą powodować m.in.: ostre lub przewlekłe choroby ucha, choroby zakaźne, choroby wysokogorączkowe (zapalenie opon mózgowych), antybiotyki, urazy chemiczne, mechaniczne lub psychiczne (głuchota psychogenna).

4. Dysfunkcja ruchu jako wydarzenie krytyczne.

Nagłe wystąpienie dysfunkcji ruchu (po amputacji, poważne kontuzje, paraliże), doprowadzają do pojawienia się przeżyć wstrząsających całym życiem człowieka. Są to przeżycia, które składają się tzw. traumę psychiczną - pierwsza reakcja na deficyt:

• Wyobrażanie śmierci - w związku z odczuwanym bólem, pesymistycznym wyobrażeniem przyszłej sytuacji zdrowotnej pojawia się chęć przerwania życia poprzez samobójstwo;

• Zaburzenia myślenia - doświadczanie przymusu myślenia na tematy przykre, związane z kalectwem; myślenie to jest chaotyczne i nieuporządkowane, co dodatkowo wzmaga poczucie braku jakiejkolwiek stabilizacji życiowej;

• Odczucia fantomowe - poczucie dezorientacji we własnym ciele, doświadczanie nierealności występującej dysfunkcji ruchu;

• Lamentowanie - nie zawsze ujawniane przed innymi, ciche skarżenie się na swój los, „opłakiwanie” przed samym sobą utraty „normalnego” ciała;

• Próby zrozumienia kalectwa - irracjonalne obwinianie siebie, innych lub losu za to, co się stało, konstatowanie, że przy istniejącym uszkodzeniu ciała, niesprawności, dalsze życie nie ma sensu;

• Przymus wyobrażania sobie własnego ciała - traktowanie uszkodzonego fragmentu ciała jako czegoś obcego, próby usunięcia tego fragmentu ze świadomości, obawy o to, czy nie nastąpi dalsze pogorszenie stanu zdrowia;

• Samotność - odczuwanie niezrozumienia i obojętności ze strony innych osób, w tym także osób bliskich, lęk przed opuszczeniem przez wszystkich, a szczególnie przez partnera seksualnego;

• Utrata ról społecznych - martwienie się o dalszą egzystencję społeczną własną i rodziny, odczuwanie własnej zbędności społecznej;

• Ograniczenie aktywności zawodowej - odczuwanie utraty materialnej, lęk przed niezdolnością do pracy.

Przeżycia te dotyczą wszystkich najważniejszych aspektów życia. Koncentracja na nich jest zazwyczaj zróżnicowana - to co dla jednej osoby ma znaczenie podstawowe dla innej może być nieistotne. Największe przeżycia traumatyczne zaburzenie ruchu wywołuje u dorosłych. Małe dzieci rozwijają własne Ja z uwzględnieniem deficytu, staje się on naturalnym składnikiem ich koncepcji siebie. Ponadto mają czas, aby przystosować się psychicznie do kalectwa, w konsekwencji czego cierpienie nie jest tak wielkie.

Duża grupa dysfunkcji ruchu wiąże się z uszkodzeniami rdzenia:

Uszkodzenia rdzenia mogą być następstwem zniszczenia mechanicznego, chorób nowotworowych, naczyniowych i zwyrodnieniowych lub ucisku prowadzącego do niedotlenienia, a w dalszej konsekwencji do martwicy rdzenia.

Uraz rdzenia powoduje szok dwojakiego rodzaju. Pierwszy to tzw. szok rdzeniowy oznaczający zahamowanie czynności rdzenia, co łączy się z odcięciem bodźców proprioreceptywnych (związanych z tzw. czuciem głębokim, a więc z receptorami znajdującymi się w mięśniach, ścięgnach, torebkach stawowych i okostnej oraz w narządzie równowagi). Drugim jest szok psychiczny związany z trudnościami w zrozumieniu swojej nowej sytuacji zdrowotnej, psychologicznej i społecznej. We wczesnym okresie po przebyciu urazu u wielu osób obserwuje się zespół objawów określanych jako astenia pourazowa. Są to przede wszystkim: męczliwość, obniżenie tempa procesów psychicznych, zaburzenia rytmu snu i czuwania, reakcje depresyjne. Okres późny charakteryzują głównie następstwa neurpatyczne, takie jak np. osłabienie i zanik mięśni, odczucia mrowienia, ziębnięcia, pieczenia, zniesienie lub osłabienie odruchów itp.

Najwięcej problemów leczniczych i, psychologicznych i społecznych stwarzają całkowite lub głębokie uszkodzenia rdzenia w odcinku szyjnym, w wyniku których następuje tetraplegia (czterokończynowe porażenie z wyłączeniem kontroli nad czynnościami fizjologicznymi). U dzieci z tetraplegią w pierwszym okresie po urazie obserwuje się znaczne wyniszczenie fizyczne, obniżenie sił witalnych, osłabienie reakcji emocjonalnych. W późniejszym czasie najczęściej kształtują się dwa rodzaje reakcji - apatia, osłabienie zainteresowań, izolowanie się, słabe wrażanie emocji bądź też zachowania w wyraźnym komponentem agresywnym, związane z silnie przeżywanymi emocjami typu złość, gniew, żal. U dorosłych, którzy doznali uszkodzenia rdzenia w odcinku szyjnym, w okresie ostrym (pierwsze dwa tygodnie) mogą wystąpić zespoły psychopatologiczne z przewagą reakcji lękowo - depresyjnych, a także objawy depersonalizacji (zaburzenia orientacji w sobie samym) i osłabienia dynamiki życiowej. W przewlekłej tetraplegii można u niektórych osób obserwować spadek zainteresowań, osłabienie reakcji na bodźce zewnętrzne, zobojętnienie emocjonalne i brak motywacji do jakiegokolwiek działania.

W postępowaniu z dziećmi i dorosłymi ogromnie ważne jest wzbudzanie u nich pozytywnego stanu emocjonalnego, dzięki któremu możliwa jest mobilizacja sił fizycznych i psychicznych oraz stopniowe włączanie do różnych form aktywności.

5. Dysfunkcyjność komunikacji w rodzinie w ujęciu systemowym: Bateson, Haley, Watzawick, Satir.

Systemowy nurt w psychoterapii zwany jest także interakcyjnym. 1940 rok uważany jest za początek terapii rodzinnej. /Istnieje około 12 różnych szkół terapii rodzin/. W podejściu systemowym wyróżnić można dwie główne szkoły psychoterapii:

• komunikacyjna, która kładzie nacisk na sposób komunikowania się osób wchodzących w interakcje (Bateson, Haley,Watzlawick, Satir, Selvini-Palazzoli)

• strukturalna, której celem jest zmiana struktury systemu a dokładnie zmiana zasad określających jego równowagę, tj. Wzajemnych związków między osobami tworzącymi dany system (Minuchin)

Główne aksjomaty dotyczące porozumiewania się ludzi: (Watzlawick)

1. Każde zachowanie jest komunikatem. Choroba ujmowana jest w kategoriach komunikatu. Objaw chorobowy jest przekazywaną niewerbalnie informacją dla innych osób - informacją niekontrolowaną przez podmiot w sposób świadomy, nieintencjonalną

2. W każdej komunikacji odbywa się definiowanie relacji jej uczestników(Bateson). We wszystkich komunikatach można wyróżnić dwa poziomy: treściowy (przedmiotowy) - dotyczy treści, jakie zawiera wiadomość, przekazywana najczęściej przez zachowania werbalne: relacyjny - określa relacje między osobami komunikującymi się; zawiera sygnały o tym jak, jak przekazywane treści mają być przez odbiorcę odczytane, zwykle jest nieświadomy

W komunikowaniu się zaburzonym aspekt relacyjny wiadomości dominuje nad treściowym - między osobami będącymi w konflikcie stale toczy się walka o naturę związku, przy akceptacji treściowego poziomu komunikatu występuje niezgoda co do wiadomości wyrażonej na poziomie relacyjnym; innym źródłem patologii jest brak potwierdzenia odbioru cudzych komunikatów (np. matka mówi do dziecka - idź umyj ręce -gdy ono pokazuje jej zerwany kwiatek). Warunkiem komunikacji konstruktywnej (nie wywołującej zakłóceń w związkach interpersonalnych) jest wzajemne potwierdzanie komunikatów, aprobata lub brak akceptacji dla ich treści.

3. zachowania w interakcjach społecznych są: symetryczne - związek oparty jest na równości, dążeniu do minimalizacji różnic: uczestnicy komunikacji naśladują się wzajemnie - rywalizujące pary małżeńskie: komplementarne - maksymalizacja różnic pomiędzy komunikującymi się partnerami, jeden z nich przyjmuje pozycję podporządkowania, drugi wyraża dominację (matka - dziecko; lekarz - pacjent)

Symetria lub komplementarność nie stanowią same w sobie patologii. Stają się źródłem zaburzeń, gdy zachowania partnerów interakcji cechuje sztywność.

4. Komunikacja cyfrowa i analogowa (treść werbalna, ton - niewerbalny); to co cyfrowe odpowiada w przybliżeniu płaszczyźnie przedmiotowej. To co analogowe, odpowiada płaszczyźnie relacyjnej.

• Podwójne związanie jako patologia komunikowania się w rodzinach schizofrenicznych

Teoria podwójnego wiązania zwraca uwagę na patogenność komunikacji wywołującą schizofrenię. Zakłada się, że są dwa nakazy sprzeczne ze sobą:

• nakazuję ci byś zrobił tak i tak

• nakazuję ci byś mnie nie posłuchał

Inny komunikat na płaszczyźnie przedmiotowej (poziom dosłowny), inny na relacyjnej (poziom metaforyczny), jest to sprzeczne jedno wyklucza drugie. Patogenny jest trzeci nakaz reguła, która zakazuje opuścić pole, wyjść z sytuacji. Ma on charakter niewerbalny. Teoria podwójnego wiązania podkreśla niemożność ucieczki z pola.

Patogenne jest również to, że osoba schizofreniczna nie ma szans na odgadnięcie intencji autora. Nie można rozróżnić poziomów komunikatu

• „Nie zachowuj się tak bo cię ukarzę” - karą jest zwykle cofnięcie miłości albo groźba porzucenia, rezygnacja z wyrażania miłości

• wtórnie negatywny nakaz, niewerbalny, koliduje z formą, elementem nakazu pierwotnego

• zakazuje ofierze ucieczki

Wyuczenie się traktowania w podwójnie związany sposób powoduje strach (jeśli powiesz, że ten kij jest rzeczywisty - uderzę cię, jeśli powiesz, że jest nierzeczywisty - uderzę cię, jeśli nic nie powiesz uderzę cię); Komunikat wywołuje dezorientację (kocham cię ale cię nie kocham); jednostka nie wie na jaki ma zareagować. Założenie: ostatecznie, schizofrenik nie wiedząc na co ma zareagować, unika, niweluje komunikaty.

6. Na czym polega interpersonalny charakter psychoanalitycznych teorii relacji z obiektem?

Trudno jest podać definicję związku interpersonalnego i emocji jakie mogą się pod nim kryć Mówiąc o relacjach interpersonalnych można mieć na myśli związki intymne, miłosne, a także przyjaźń czy zwykłą znajomość. Zjawiska te zawierają w sobie całe spektrum uczuć, emocji różniących się od siebie jakościowo i ilościowo. Niewątpliwie jednak w każdym z tych przypadków między dwiema osobami istnieje wzajemna wymiana informacji, emocji, gestów.

Teorie relacji z obiektem (szkoła angielska - Klein) zakładają, że już od urodzenia istnieje związek - relacja niemowlęcia z matką (obiektem). Intensywnie analizują tę relację. W terapii koncentrują się na analizowaniu reakcji przeniesieniowych pacjenta. Przyjmują, że wszystkie przeżycia wyrażane przez niego podczas sesji wobec osób trzecich mają zawsze odniesienie emocjonalne do osoby psychoanalityka. Nieświadomość, obrony i ego, analizują niejako ubocznie, w trakcie interpretowania przeniesień. Reprezentanci tego podejścia zwracają większą uwagę na mechanizmy projekcji, introjekcji. Psychoanalitycy należący do tej szkoły podejmują się terapii psychoz i leczenia nawet małych dzieci.

Psychoanalitycy ze szkoły amerykańskiej, zaliczanej również do teorii relacji z obiektem, badają wczesne związki symbiotyczne pacjenta z obiektami oraz powstawanie separacji dziecka od obiektu, czyli poczucia odrębności. Analizują zaburzenia ego będące wynikiem nieprawidłowej introjekcji i identyfikacji.

Introjekcja - dziecko bierze kogoś do siebie w sensie symbolicznym, rozwija się , gdy doświadcza, że „bierze do siebie” różne osoby dorosłe, przez co zyskuje ich dodatnie cechy

identyfikacja - (utożsamianie się) naśladowanie osiągnięć i zalet innych osób

projekcja - przypisanie własnego, nieakceptowanego impulsu (uczucia) innej osobie. Lęk neurotyczny przekształca się wówczas w obiektywny, z którym łatwiej sobie poradzić

7. F. Perlsa koncepcja odrzucenia własnego ja.

Perls - przedstawiciel psychologii humanistycznej, autor koncepcji Geschtalt. Problemem człowieka jest brak kontaktu Ja z ciałem. Perls interesował się kontaktem ze środowiskiem, dużą wagę przypisywał percepcji (świadomość pobudzenia) i motoryce (działanie). Świadomość to bycie w kontakcie (świadoma uwaga) ze swoim pobudzeniem. Emocje jest to wskaźnik pozwalający na identyfikację pobudzenia. Gdy człowiek jest świadomy pobudzenia, to jest w kontakcie ze swoimi emocjami i dzięki temu jest w stanie wyrazić swoją emocję poprzez działanie, które jej odpowiada, wg schematu:

ŚWIADOMOŚĆ POBUDZENIE DZIAŁANIE KONTAKT (motoryka)

Poziomy odrzucenia (wypierania się) własnego ja:

1. Działanie fałszywe- sterowane przez idealny obraz samego siebie, który wyznaczony jest przez kulturę, w której jednostka funkcjonuje. Ja funkcjonuje w dwóch postaciach :

• PAN - to ta struktura, która wyznacza nakazy, powinności, wymagania

• PODDANY- działający na zasadzie „ staram się”, „ przyrzekam”

Postaci te toczą ze sobą nieustanną grę, każda z nich stara się dominować, przejąć władzę.

2. Lęk, opór, sprzeciw wobec autentycznego Ja- powstrzymywanie energii i unikanie konfrontacji ze swoim pobudzeniem. Przejawia się unikaniem doświadczenia napięcia i powstrzymywaniem energii. Jednostka odczuwa silny opór przed działaniem wynikającym z własnego Ja.

3. Impas - gdy osoba nie jest gotowa lub nie chce użyć swoich możliwości do przerwania istniejącego status quo, a pomoc z otoczenia nie nadchodzi. Gdyby jednostka użyła swoich możliwości, impas mógłby być zażegnany. Nasilenie gier.

4. Implozja- oznacza skierowanie energii do wewnątrz, co powoduje bezruch, sztywność ciała, poczucie bycia martwym. Warstwa implozyjna jest silnie obecna, jej obecność manifestuje się somatycznie pod postacią poczucia zimna, gdy zbliżamy się do rozwiązania problemu. Im dłużej trwa implozja, tym trudniej o wybuch energii.

5. Eksplozja - wyrażenie emocji( wybuch radości, rozpaczy, gniewu )- w zależności od tego, jaka energia została zmagazynowana w warstwie implozyjnej.

Zastrzeżenia ! :

• Emocji nie trzeba wyrażać zawsze, należy szukać takich rozwiązań, które są kompromisem pomiędzy Ja a otoczeniem. Jeżeli człowiek znajduje w sobie oparcie - dojrzałość (przejście od szukania oparcia w otoczeniu, do szukania oparcia w sobie) nie musi zawsze eksponować pobudzenia.

• Człowiek nie musi być w kontakcie ze sobą cały czas, kontakt z rzeczywistością jest rytmem uczestniczenia i wycofania ( np. sen)

Wg koncepcji geschtalt konieczne jest dokończenie sytuacji, niezakończona sytuacja w postaci energii (pobudzenia, którego nie jesteśmy świadomi) trwa nadal w postaci implozji i hamuje dalsze działanie. Terapia geschtalt polega na odtworzeniu niedokończonej sytuacji, tak by skontaktować człowieka z jego emocjami z owej sytuacji, pomóc w wyrażeniu ich i domknięcie sytuacji.

Większość osób odczuwając emocję negatywną, przestaje być w kontakcie z pobudzeniem, traci kontakt z emocją (jest w kontakcie ze swoim lękiem). Pobudzenie zostaje skierowane do wewnątrz (implozja), zamiast wyrazić się w działaniu i zostaje „zamrożone” w ciele pod postacią napięcia mięśniowego i dolegliwości somatycznych.

Oddychanie to jedyny sposób, aby być w kontakcie z emocjami, aby uwolnić się od pobudzenia i dolegliwości somatycznych(emocje są wydalane przez przepływające przez ciało pobudzenie).

8. Mechanizm stawania się chorym psychicznie w ujęciu psychologii (antyschiatrii)

Antypsychiatria - „choroba psychiczna jest dewiacją wywołaną ujemnymi oddziaływaniami środowiska”. Główny reprezentant - Szasz - negował istnienie patologii indywidualnej. Wskazywał na rodzinę jako główne źródło patologii. To rodzina według niego nazywa etykietuje niektórych swych członków „innymi”, aby lepiej sprawować nad nimi kontrolę.

Uczenie się roli dewianta

1. stereotypy obłędu - b. wcześnie kształcone w kulturze; niejasność odpowiedzi dorosłych na temat os. chorych psychicznie; z pojęciem choroby psychicznej wiąże się nieufność, lęk i niepewność; stereotyp spójny wewnętrznie

• pacjent ma dostęp do wiedzy o elementach roli

• członek rodziny motywowany jest do podtrzymywania symptomu

2. kształtowanie stereotypu przez media (sensacje, nie podają informacji pozytywnych, mało mówią)

Mechanizm stawania się chorym psychicznie:

1. podatność na sugestię w czasie osobistego kryzysu - decyduje zachowanie, które wzbudza strach, wstyd, obrzydzenie; potencjalny pacjent wrażliwy jest na „wskazówki” ukryte w zachowaniach otoczenia: b. duże znaczenie ma środowisko, kontakt z lekarzem rodzinnym, księdzem, policjantem, psychiatrą

2. subtelne nagradzanie oferowane przez profesjonalistów za zaakceptowanie roli pacjenta psychiatrycznego

Procedura przyjmowania do szpitala psychiatrycznego:

• pacjent jest pasywny

• pacjent jest zwalniany jeśli w autoprezentacji jest efektywny interpersonalnie i zdolny do samokontroli

3. zaetykietowanie poprzez diagnozę

• strategia konserwatywna - lepiej leczyć kogoś, kto nie jest chory, niż nie leczyć tego, kto może być chory

• efekt decyzji (diagnozy) jest silniejszy gdy diagnosta ma duży prestiż

4. karanie za próby powrotu do roli os. „normalnej”

• stygmat (piętno)

• etykieta choroby psychicznej jest silniejsza niż wszystkie pełnione role

• brak formalnych rytuałów usuwających ją

• stygmat instytucjonalizacji dotyczy też bliskich („Ci od tego wariata”)

• efekt stygmatyzacji - piętno choroby psychicznej nie dotyczy tylko hospitalizacji

9. Pojęcie, mechanizm i funkcje współuzależnienia.

Członkowie rodziny próbują przystosować się do zagrażających sytuacji tworzonych przez os. pijącą. Takie przystosowanie , pozwala na przetrwanie w trudnych i bolesnych okolicznościach. Staje się jednak pułapką, oznaczającą głębokie uwikłanie w chorobę alkoholową małżonka, rodzica - jest to współuzależnienie

U osób współuzależnionych występują takie zjawiska:

1. uporczywa koncentracja myśli, uczuć i postępowania wokół picia współmałżonka lub rodzica

2. poczucie konieczności kontrolowania jego postępowania i odciągania od alkoholu oraz odpowiedzialności za niewłaściwe jego postępowanie po wypiciu

3. próby ochraniania go przed konsekwencjami picia, rezygnacja z własnych potrzeb i pragnień, gotowość do poświęcania siebie

4. lęk przed porzuceniem i negowanie własnej wartości oraz obsesyjne zamartwianie się o przyszłe wydarzenia

5. wahania emocjonalne, depresja - złość, rozpacz i utrata nadziei, rozczarowania, złudzenia

6. próby dominacji i przejmowania wszystkich obowiązków na siebie

7. problemy seksualne i niechęć do współżycia

8. złość i kłótnie wybuchające z byle powodu

Dzieci, które wychowują się w rodzinach w których ktoś pije, żyją z poczuciem zagrożenia, cierpią, uczą się szczególnych sposobów postępowania, które utrudniają im życie.

1. Wiele dzieci stara się utrzymać w tajemnicy picie rodziców, wstydzą się, mają poczucie zagrożenia

2. Ukrywają i tłumią swoje uczucia

3. Uczą się, że nie mogą polegać na swoim rodzicu

4. Niektóre dzieci biorą na siebie nadmierną odpowiedzialność

5. Inne źle się zachowują, pragną w ten sposób zwrócić na siebie uwagę

6. Niektóre dzieci mimo swego cierpienia starają się być opiekuńcze i przyjazne dla innych, są gotowe do poświęcenia się.

Dla osoby współuzależnionej sprawą decydującą i najtrudniejszą jest:

1. zrozumienie i zaakceptowanie swojej bezsilności wobec picia drugiego człowieka.

2. zrozumienie, że osoba nie jest w stanie wyleczyć kogoś z choroby, ale ma prawo ratować siebie i swoje życie

3. trzeba pozwolić, by alkoholik spotkał się bezpośrednio ze wszystkimi skutkami swojego picia, można ewentualnie wskazać drogę do placówki odwykowej

4. wychodzenie ze współuzależnienia to proces zdrowienia w sferze uczuć, myślenia i zachowania

10. Zasadnicze różnice w rozumieniu zachowania nieprzystosowanego przez psychologię poznawczą i humanistyczną.

11. Stres pourazowy - pojęcie, symptomy, radzenie sobie.

. W skrajnie traumatycznych przypadkach może rozwinąć się zespół zaburzeń po stresie urazowym Post-traumatic Stress Disorders (PTSD). Kryteria diagnostyczne PTSD obejmują:

1. Przeżycie skrajnie urazowej sytuacji.

2. Nawracające, wyraziste odtworzenia urazowego doświadczenia, pojawiające się znienacka w myślach, wyobrażeniach, doznaniach, skojarzeniach, stanowiące treść snów koszmarnych.

3. Unikanie myśli, uczuć, czynności, sytuacji związanych z urazem, amnezja dotycząca urazu, odrętwienie psychiczne.

4. Wzrost pobudzenia - trudności z zasypianiem, podwyższona czujność, drażliwość, wybuchy gniewu, zaburzenia koncentracji, gwałtowne reakcje przestrachu na nieoczekiwane bodźce, gwałtowna reakcja fizjologiczna na bodźce kojarzące się z urazem.

5. Utrzymywanie się objawów przynajmniej przez miesiąc. Objawy mogą pojawić się z opóźnieniem, na przestrzeni 6 miesięcy od urazu (Lipowska-Teutsch,1995,za American Psychiatric Association, 1987).

12. Pojęcie i relatywizm dominacji półkulowej mózgu.

13. Współczesne kierunki rozwoju badań nad związkiem mózg - zachowanie.

Przypominają one teorię ośrodków - modułowa koncepcja umysłu. Etapy przetwarzania informacji:

• Odbiór informacji przez pozakorowe części analizatorów

• Informacja zostaje przekazana do ściśle określonych i wyspecjalizowanych w odbiorze informacji jednego rodzaju obszarów kory (+ moduły, + procesy poznawcze). W nich następuje porównywanie bodźców z bodźcem prototypowym. Operacje przebiegają automatycznie, natychmiastowo, bez udziału świadomości. Moduły nie komunikują się ze sobą

• Procesy centralne : nie mają ścisłej lokalizacji mózgowej - myślenie, podejmowanie decyzji, pamięć

Koncepcje te preferują przedstawiciele neuropsychologii poznawczej. Dowody przemawiające za trafnością tej koncepcji:

• Opisywane przypadki zaburzeń selektywnych , np. anomia kolorów, protopagnozja twarzy

• Dysocjacja zaburzeń, np. pamięci - rozpoznawania słów mówionych

Fakty przeczące tej koncepcji:

• Jak tłumaczyć syndromy? - odpowiedź - nie ma syndromów, każdy przypadek jest inny.

14. Nadrzędna rola płatów czołowych w regulacji zachowania człowieka.

Płaty czołowe mózgu:

Płaty czołowe są zróżnicowane pod względem czynnościowym i strukturalnym. Są one u ludzi bardzo duże (25% całej powierzchni kory i 1/3 masy półkul mózgowych). Są bardzo bogato połączone z innymi strukturami (koneksja), szczególnie okolica przedczołowa, gdzie dochodzi największa liczba włókien. Płaty czołowe biorą udział w wielu ważnych funkcjach: programują, regulują, kontrolują (trzeci blok funkcjonalny). Łuria wymienia następujące funkcje płatów czołowych:

• podejmowanie działalności świadomej, celowej oraz czynności o charakterze dowolnym

• formułowanie trwałych zamierzeń, podporządkowanie zachowania planom ujętym w układ związków słownych

• sprawowanie kontroli nad przebiegiem wykonywania czynności poprzez formułowanie ocen, dostrzeganie własnych błędów, zdolność odraczania reakcji.

• Regulacja procesów aktywacji, hamowanie odruchu orientacyjnego na bodźce uboczne

• Rozumowanie problemowe, myślenie abstrakcyjne.

Objawy uszkodzenia płatów czołowych:

1. perseweracja eferentna: związana z realizacją czynności, bezwładność ma bardziej podstawową naturę, kompulsywne powtarzanie czynności, nie ma zaburzeń celowości (chory potrafi planować), ale chory nie umie zrealizować czynności (zapętlanie się ruchów). Towarzyszy temu ogólne osłabienie funkcji umysłowych. Lokalizacja jest bardziej podkorowa (głębsza) i znajduje się w części przedruchowej.

2. Inercja (zaburzenie) programu czynności: lokalizacja - okolica przedczołowa, wypukła. To zaburzenie zdolności do tworzenia idei działania (do tworzenia i zmiany). To perseweracja programu (chory nie potrafi przestawić się z jednej czynności na drugą). Chory jest „przyklejony” do bodźca i nie zmienia czynności po instrukcji słownej (deficyt podstawowy jest związany z językiem). Błędy współwystępują z ogólnym obniżeniem spontaniczności (astenia).

Perseweracja i inercja to dwie obręcze funkcjonalne (łańcuchy czynnościowe) w płatach czołowych, widać je w mowie, praksji. Zasadnicza funkcja zlokalizowana jest w korze przedczołowej (okolica trzeciorzędowa) - to tzw. Miejsce usadowienia świadomości, cywilizacji. Zaburzenia te są ponadmodalne.

Lezak wyodrębniła następujące kryteria zaburzeń:

• problemy z rozpoczynaniem: objawy - obniżenie spontaniczności, efektywności, utrata inicjatywy, spadek tempa pracy umysłowej, w łagodniejszych formach, chory wykona znane sobie zadanie przy instrukcji słownej, w ostrzejszych - tylko rutynowe, codzienne czynności; apatia, podwyższony próg reagowania.

• Trudności z dokonywaniem zmian w umyśle oraz w zachowaniu: zmiany uwagi, nastawień, modyfikacja wykonywanej czynności (w zakresie ruchu), przejawem są perseweracje: powtórzenie, wydłużenie lub kontynuowanie danej czynności w odpowiedzi na dane pytania, zadania; stereotypowość zachowania. Perseweracje występują także przy uszkodzeniu innych okolic, ale wówczas są bardziej specyficzne modalnie, np. perseweracje mowy. Zachowanie i myślenie są usztywnione (brak giętkości).

• Problemy z hamowaniem (utrata kontroli): chory nie potrafi modulować własnego zachowania, zachowanie jest impulsywne, wzmożone reaktywność, osłabiona zdolność do wygaszania reakcji, brak zdolności do przyjmowania informacji zwrotnych, deficyty kontroli.

• Niedostatek samoświadomości: nie występuje samodzielne dostrzeganie własnych błędów, niemożność oceny wpływu jednych zdarzeń na inne, zaburzenia krytycyzmu, niezdolność formułowania właściwych ocen (niezdolność osądu), podwyższony nastrój (euforycznie podbarwiony), deficyty lęku, niedbałość o powszechnie przyjęte konwenanse społeczne.

• Postawa konkretna (utrata postawy abstrakcyjnej): trudności w przełączaniu się z jednej czynności na drugą, niemożność utrzymania w pamięci roboczej jednocześnie kilku elementów, niemożność wyodrębnienie swojego „ja” ze świata zewnętrznego (nadmierne przywiązanie do danych kontekstowych).

Rola płatów czołowych w funkcjach wykonawczych:

Funkcje wykonawcze angażują te zdolności, które pozwalają na wykonywanie czynności w sposób świadomy, dowolny. O zaburzeniu funkcji wykonawczych wnioskuje się na podstawie sposobu wykonywania zadań przez chorego:

• Problemy z przyjęciem odpowiedniego nastawienia umysłowego

• Problemy z zaplanowaniem

• Problemy o charakterze dynamicznym (rozpoczęcie działania)

• Problemy z realizacją (samokontrola - porównywanie osiągniętego efektu z zamierzonym).

Funkcje wykonawcze oddziela się od funkcji poznawczych i emocji.

Uwaga a płaty czołowe:

Procesy uwagi posiadają bardzo rozległą reprezentację mózgową (w strukturach głębokich i w korze). Uszkodzenie płatów czołowych powoduje zaburzenia uwagi selektywnej (dowolnej), czyli najwyższej formy uwagi, co przejawia się tym, że uwagę pacjenta przyciągają bodźce przypadkowe, nie jest on w stanie opierać się dystraktorom, a jego uwaga jest nietrwała.

Przy uszkodzeniu zewnętrznych, wypukłych części płatów czołowych, nie ma zaburzeń elementarnej formy uwagi, występuje habituacja i prawidłowy odruch orientacyjny.

Przy uszkodzeniu struktur głębokich pacjent jest spowolniały. Płaty czołowe są połączone z niższymi strukturami, dlatego źródłem aktywacji są plany, oczekiwania i zamiary człowieka.

Pamięć a płaty czołowe:

Łuria: uszkodzenie płatów czołowych nie wywołuje podstawowych zaburzeń pamięci. Wtórnie mogą nastąpić zaburzenia strategii uczenia się, kategoryzowania, ale jest to wynik braku planu przy zapamiętywaniu. U pacjentów występuje płaska krzywa uczenia się.

Pogląd współczesny: płaty czołowe biorą udział w procesach pamięciowych, sterują procesem wydobywania informacji. Przy uszkodzeniu płatów czołowych występuje „amnezja źródła” - pacjent nie potrafi wskazać źródła informacji, które posiada, występują zaburzenia metapamięci, kodowania danych kontekstowych, pacjentom nasuwa się „za dużo na raz”, „wszystko im się miesza”. Płaty czołowe są powiązane z hipokampami i prążkowiem, szczególnie okolice przedczołowe. Pacjenci mają kłopoty z ustalaniem chronologii wydarzeń, często gubią się we własnych doświadczeniach, tracą zdolność do dokonywania selekcji śladów pamięciowych. Uszkodzenie okolic przedczołowych powoduje deficyty pamięci operacyjnej (roboczej). Amnezja - przy tętniaku tętnicy przedniej, zlokalizowanej w części podstawnej płata czołowego - efekt jest podobny do zespołu amnestycznego Korsakowa. Jest to tzw. Amnezja czołowa, jednak w odróżnieniu od zespołu Korsakowa, możliwa jest remisja (w zespole Korsakowa ciała suteczkowate są zniszczone, a krwiak może się wchłonąć). Występują konfabulacje właściwe (chwilowe) - pacjent ujawnia je po pytaniu. Konfabulacje o treści fantastycznej są częstsze przy uszkodzeniach czołowych - pacjent zmyśla spontanicznie, nie pytany, w treści pojawia się wątek wielkościowy.

Mowa a płaty czołowe:

Łuria: kontrola i sterowanie procesami, za które odpowiedzialne są płaty czołowe, ma charakter językowy, płaty czołowe są bardzo silnie związane z procesami językowymi. Związek ten nie jest prosty, przebiega na kilka sposobów:

• Uszkodzenie lewego płata czołowego: znaczny spadek fluencji słownej (płynność, gotowość słowa w mowie spontanicznej, zubożenie bogactwa słownictwa), co zalicza się do kategorii trudności w wyszukiwaniu słów, np. anomia. Zaburzenia te mogą dysocjować: nazywanie jest lepsze od fluencji słownej przy tej lokalizacji uszkodzenia.

• Uszkodzenie zaśrodkowe (tylne): dysocjacja ta ma czasem charakter odwrotny (podwójna dysocjacja) - głęboka anomia i lżejsze zaburzenia fluencji słownej.

Afazja przy uszkodzeniu lewego płata czołowego:

• Afazja Broca (eferentna, kinetyczna - Łuria, korowa afazja ruchowa - Wernicke, afemia - Broca): uszkodzenie okolicy Broca (przedruchowej) powoduje: zaburzenia melodii mowy - pacjent traci zdolność płynnego przechodzenia z jednego wzorca artykulacyjnego na drugi, co objawia się perseweracjami, zaburzenia artykulacyjne, wysławiania się. Lepiej rozumie mowę, ale ma deficyty w strukturze gramatycznej (agramatyzmy, telegraficzny styl wypowiedzi), zaburzenia mowy spontanicznej i powtarzania.

• Uszkodzenie w okolicy przedczołowej: afazja transkorowa (dynamiczna - Łuria, transkorowa ruchowa - Wernicke): dynamiczna, gdyż pacjent rozumie słowa innych i powtarza, ale nie mówi spontanicznie, odpowiada zdawkowo, powtarza, ale ma problemy z przejściem od zamiaru do wypowiedzi.

Uszkodzenie prawego płata czołowego: mało wiadomo na ten temat, występuje pomijanie stronne, co przejawia się w sferze ruchowej.

Warianty zespołu czołowego:

• Zaburzenia o typie charakteropatii: zaburzenia krytycyzmu, brak wglądu we własne zachowanie, odhamowanie, chory nie zważa na konwenanse - objawy te są szczególnie widoczne przy uszkodzeniu powierzchni podstawnej

• Uszkodzenie grzbietowo - bocznej okolicy przedczołowej: zaburzenia sfery poznawczej, nie ma charakteropatii - afazja, spadek fluencji słownej, kłopoty z planowaniem

• Uszkodzenie struktur przyśrodkowych: spadek napędu, brak inicjatywy, zahamowanie, apatia - zespół sklepistości (adynamia czołowa); skrajnie pojawia się mutyzm akinetyczny, który w zakresie języka przejawia się w całkowitym zniesieniu aktywności słownej, pacjent nie podejmuje rozmowy

Wszystko to dotoczy uszkodzeń ogniskowych.

Uszkodzenia w wyniku zwyrodnienia (proces rozlany):

• Otępienie typu czołowego: zaczyna się od struktur czołowych lub czołowo - skroniowych. Etiologia zwyrodnienia obejmuje korę - powoduje jej zanik. Grupy objawów:

• Zaburzenia językowe: najczęściej spadek fluencji słownej - pacjent gubi słowa w mowie spontanicznej, transkorowa afazja ruchowa, czasami dołącza się anomia. W odróżnieniu od choroby Alzheimera, nie ma tak dużych zaburzeń pamięci, ogólna orientacja jest lepiej zachowana

• Zaburzenia zachowania: zespół charakteropatyczny: stereotypowość zachowania, czynności o charakterze obsesyjno - kompulsywnym, nadmierne łaknienie - słodycze

• Zaburzenia pamięci - selektywności śladu pamięciowego

• Zaburzenia planowania

Łuria wyróżnił następujące cechy zachowania pacjenta z zespołem czołowym;

• Zachowania użytkownika

• Niemożność powstrzymania kompulsywnych reakcji

Trzeci blok funkcjonalny: blok programujący, regulujący i kontrolujący złożone formy psychiki:

Odbiór, przetwarzanie i przechowywanie informacji z zewnątrz stanowi tylko jedną stronę psychicznego życia człowieka. Druga strona dotyczy organizacji aktywnej, świadomej czynności psychicznej. Z tym zadaniem wiąże się trzeci blok funkcjonalny. Struktury tego bloku znajdują się w przednich częściach półkul mózgowych do przodu od zakrętu przedśrodkowego.

Okolice przedruchowe płatów czołowych uczestniczą w organizacji ruchów.

Najistotniejszą częścią trzeciego bloku funkcjonalnego są okolice przedczołowe mózgu. Odgrywają one decydującą rolę w kształtowaniu zamierzeń i programów, w regulacji i kontroli najbardziej złożonych form zachowania człowieka. Okolice te dysponują siecią bogatych połączeń z całym mózgiem. Dzięki tym - dwukierunkowym - połączeniom okolice przedczołowe kory mogą pełnić ważną rolę zarówno dla wtórnej obróbki złożonych aferencji, dochodzących ze wszystkich części mózgu, jak i dla organizacji impulsów eferentnych, wpływających regulująco na wszystkie te struktury. Decydujące znaczenie ma fakt, iż płaty czołowe - szczególnie ich części przyśrodkowe i podstawne - dysponują dużymi pęczkami wstępujących i zstępujących połączeń z układem siatkowatym. Te okolice nowej kory otrzymują impulsy z systemów pierwszego bloku funkcjonalnego, a jednocześnie wywierają silny, modulujący wpływ na struktury układu siatkowatego, nadając jego aktywującym impulsom zróżnicowany charakter i uzgadniając je z tymi ruchowymi schematami, które tworzą się bezpośrednio w korze czołowej.

Przedczołowe okolice kory odgrywają ważną rolę w regulacji stanów aktywności, uzgadniając je z tworzonymi za pomocą mowy zamiarami i koncepcjami. Ponadto pełnią też inne funkcje, bardziej bezpośrednio związane z organizacją działalności. Dzięki bogatym połączeniom z całym mózgiem, okolice te pełnią rolę tworów trzeciorzędowych, co pozwala im na ogólne regulowanie zachowania.

Warianty zespołu czołowego (płaty czołowe zróżnicowane są czynnościowo):

• Zespół charakteropatyczny: uszkodzenie powierzchni podstawnej, nadczołowej

• Spowolnienie, spadek napędu, apatia: uszkodzenie struktur przyśrodkowych, głębokich

• Zaburzenia poznawcze: uszkodzenie powierzchni zewnętrznej, wypukłej, grzbietowo - bocznej

15. Co rozumiesz przez zachowania zdrowotne?

Zachowania zdrowotne to kategoria takich zachowań, które mają:

• Doprowadzić do eliminacji ryzyka wystąpienia choroby poprzez działania mające na celu umocnienie zdrowia lub jego rozwój (od biernej postawy wobec problematyki zdrowia, poprzez średnie natężenie aktywności w utrzymanie zdrowia, aż do pełnego podmiotowego zaangażowania w zdrowie - autokreacja).

• Na przełomie XIX /XX wieku zaszły ogromne zmiany w podejściu do problemu zdrowia, nazywane rewolucją zdrowotną, której celem była neutralizacja zagrożeń o charakterze środowiskowym : polepszenie jakości wyżywienia, wzrost odporności na choroby, polepszenie warunków mieszkalnych, poprawa higieny, ograniczenie kontaktów z zarazkami poprzez zapewnienie czystej wody i szczepienia ochronne.

• Lata 80-te, Kanada - program promocji zdrowia zaproponowany przez Laframboise : pole zdrowotne zawiera cztery zasadnicze elementy określające zdrowie:

• Styl życia (53%)

• Środowisko (21%)

• Dziedziczenie (16%)

• Opieka zdrowotna (10%)

Zwrócono uwagę na:

• Kluczową rolę zachowań zdrowotnych

• Celowość prowadzenia działań w kierunku przekształcenia stylu życia w celu rozwoju zdrowia.

Kolbe (1988) - rodzaje zachowań zdrowotnych, w zależności czy osoba uważa siebie za chorą, czy za zdrową:

Osoba zdrowa:

• Aktywność podejmowana w celu uzyskania wyższego poziomu jakości swojego zdrowia,

• Aktywność podejmowana w celu zapobieżenia chorobie lub wykrycia choroby w jej asymptomatycznym stanie

• Aktywność osoby znajdującej się w grupie zwiększonego ryzyka, ukierunkowana na zapobieganie skutkom tych zagrożeń lub rozpoznania ich w fazie asymptomatycznej;

Osoba chora:

• aktywność osoby dostrzegającej u siebie chorobę w celu określenia stanu swojego zdrowia i uzyskania odpowiednich środków zaradczych;

• aktywność podejmowana w celu poprawy stanu swojego zdrowia, co obejmuje minimalny udział odpowiedniego terapeuty i włącza niewielkie uzależnienia od otoczenia, a jednocześnie częściowe ograniczenia w pełnieniu dotychczasowych zadań;

• aktywność ukierunkowana na poprawę stanu zdrowia poprzez podjęcie leczenia, uzależnienie się od innych i duże ograniczenia pełnionych dotychczas działań.

Najczęściej wskazywane zachowania zdrowotne wyróżnione według kryterium funkcjonalnego to:

• zrównoważona dieta

• regularne ćwiczenia fizyczne

• zapewnienie wypoczynku i odprężenia

• niestosowanie używek

16. Opisz stadia zwlekania z diagnozą.

Stadium I:

Zwlekanie z rozpoznaniem, identyfikacją docierających symptomów, obejmuje większość czasu opóźnienia w rozpoznaniu choroby nowotworowej - w stadium tym dominuje pozytywna reinterpretacja symptomów

Stadium II:

Zwlekanie z chorobą - liczba dni upływająca od stwierdzenia, że jest się chorym, do dnia, w którym podejmuje się decyzję, aby skorzystać z pomocy lekarskiej.

Stadium III:

Zwlekanie behawioralne - czas między decyzją szukania pomocy medycznej do momentu zaktualizowania jej

Stadium IV:

Zwlekanie z planowanym działaniem - czas zwlekania z podjęciem osobistego działania w związku z uzyskanymi zaleceniami lekarskimi.

17. Omów sposoby radzenia sobie ze stresem i ich związki ze stanem zdrowia.

Radzenie sobie ze stresem (coping) posiada trzy odniesienia znaczeniowe, które raczej uzupełniają się, niż wykluczają, może ono być rozpatrywane jako: proces, styl i strategia.

Pojęcie procesu oznacza całość aktywności podmiotu w danej sytuacji stresowej, uwzględniając ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki. Tak rozumiane radzenie sobie ze stresem jest złożone i dynamiczne, zajmuje niekiedy długi okres i oddziałuje na pierwotną sytuację, zmieniając ją czasem w sposób radykalny. Te zmiany wpływają zwrotnie na przebieg aktywności zaradczej, zachodzi tu zatem proces interakcji. Procesualny charakter radzenia sobie i jego zależność od przebiegu sytuacji podkreśla R. S. Lazarus i jego współpracownicy

Przy rozpatrywaniu złożonego procesu zaradczego, w jego przebiegu czasowym możemy wyodrębnić mniejsze jednostki aktywności, czyli style lub strategie radzenia sobie ze stresem. Styl radzenia sobie jest rozumiany jako trwała osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi.

Strategia rozumiana jest jako „poznawcze i behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej). Na dobór odpowiedniej strategii wpływają:

• rodzaj sytuacji;

• uwarunkowania osobowościowe (np. styl radzenia sobie);

• aktualny stan psychofizyczny jednostki;

• inne zmienne dotyczące podmiotu : płeć, wiek, wykształcenie, inteligencja

Teoria S.M. Miller i H. W. Krohne.

Akcentują oni, iż zachowanie jednostki w obliczu zagrożenia jest uwarunkowane ogólnymi tendencjami podmiotu do unikania bądź do poszukiwania informacji dotyczących stresora.

Wyróżniono następujące style radzenia sobie z sytuacją stresową, charakteryzowane przez wymiary :

1. Duża czujność/ silne unikanie - osoby posługujące się tymi stylami posiadają bogate zasoby zarówno strategii „czujnych”, jak i „unikowych”, które uruchamiane są zamiennie;

2. Duża czujność/ słabe unikanie - oznacza bogactwo strategii czujnych i ubóstwo strategii unikowych, osoby znajdujące się na tym wymiarze mają tendencje do koncentrowania się na sygnałach zagrożenia,

3. Mała czujność/ silne unikanie - występuje tutaj deficyt strategii czujnych i silne tendencje do unikania informacji o zagrożeniu,

4. Mała czujność/ słabe unikanie - znamionuje niewielkie zasoby zarówno strategii czujnych, jak i unikowych, co predysponuje do małej aktywności zaradczej;

u podstaw czujności leży niska tolerancja niepewności, a podłożem unikania jest niska tolerancja pobudzenia emocjonalnego. Strategie aktywizowane w celu uniknięcia nadmiernego pobudzenia emocjonalnego, lub niepewności mają charakter poznawczy, wpływając na jakość i ilość detekcji bodźców.

osoby reprezentujące styl duża czujność/ silne unikanie dysponują bogatymi zasobami różnorodnych strategii radzenia sobie i spełniają dzięki temu niezbędny warunek do elastycznego dopasowywania zachowania do wymagań sytuacji stresowej. Będą więc prawdopodobnie radziły sobie efektywnie i elastycznie. Natomiast osoby plasujące się nisko na obu wymiarach stylu, ze względu na ubogość strategii zaradczych, nie są przygotowane do stawienia czoła wymaganiom sytuacji. Niewielka możliwość wyboru spośród dostępnych strategii, implikuje niską efektywność radzenia sobie i małą elastyczność zachowania.

D. A. Parker i N. S. Endler wyróżniają trzy główne style radzenia sobie:

1. Styl skoncentrowany na zadaniu,

2. Styl skoncentrowany na emocjach,

3. Styl skoncentrowany na unikaniu, w którym wyróżnili podskale:

• poszukiwanie kontaktów towarzyskich

• angażowanie się w czynności zastępcze,

Wysokie wyniki na skali stylu skoncentrowanego na zadaniu uzyskują osoby, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do podejmowania aktywnych wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu poprzez próby zmiany sytuacji lub poprzez poznawcze przekształcenia. Cała aktywność podmiotu skierowana jest na rozwiązanie problemu i zmianę sytuacji na niezagrażającą.

Styl skoncentrowany na emocjach charakterystyczny jest dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencje do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, rozgoryczenie. Osoby takie wykazują także tendencje do myślenia życzeniowego oraz fantazjowania. Podejmowane działania mają za zadanie zmniejszyć nieprzyjemne napięcie emocjonalne i w ten sposób dopomóc w rozwiązaniu problemu. Niekiedy jednak, zamiast zmniejszyć poczucie stresu, powodują wzrost dyskomfortu psychicznego, napięcie, przygnębienie.

Trzecia ze skal określa natężenie tendencji „unikowych” w konfrontacji za stresem. Wysokie wyniki na tej skali świadczą o tendencjach do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania sygnałów zagrożenia. Styl ten może przybierać dwie formy: jedna to angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie telewizji, objadanie się, sen, druga to poszukiwanie kontaktów towarzyskich.

Koncepcja Lazarusa i Folkman

Proces radzenia sobie ze stresem odnosi się do poznawczych i behawioralnych wysiłków podmiotu, aby sprostać specyficznym zewnętrznym lub/ i wewnętrznym wymaganiom, które przez niego oceniane są jako sprawdzające lub przekraczające osobiste zasoby Główne funkcje procesu radzenia sobie ze stresem to:

• rozwiązanie problemu, stanowiącego zagrożenie, tj. zmiana sytuacji na niezagrażającą, obejmuje działania skierowane na problem;

• poradzenie sobie z negatywnymi emocjami ( zmniejszenie przykrego napięcia emocjonalnego) poprzez działania skierowane na emocje,

Autorzy koncepcji na podstawie analizy czynnikowej wyodrębnili osiem głównych strategii radzenia sobie, które diagnozowane są na podstawie kwestionariusza WCQ (Ways of Coping Cuestionnaire):

1. Radzenie sobie konfrontacyjne: obejmuje zachowania mające na celu rozładowanie negatywnych emocji, wywołanych przykrymi zdarzeniami, na zewnątrz, poprzez opowiedzenie komuś o swoich problemach, ekspresję negatywnych emocji np. złości, agresji;

2. Dystansowanie się: obejmuje zachowania związane z akceptacją własnej sytuacji, pogodzeniem się z losem, poddaniem się sytuacji oraz powstrzymaniem się od aktywnych prób rozwiązania problemu. Pojawia się u osób, które nie widzą szans na rozwiązanie problemu, ani nie dostrzegają w sobie dość sił, aby podjąć trudności i raczej biernie czekają na rozwój sytuacji.

3. Samokontrola: obejmuje zachowania ukierunkowane na opanowanie i stłumienie własnych negatywnych emocji poprzez ograniczenie ekspresji emocjonalnej, niedopuszczenie do siebie negatywnych myśli, eliminowanie emocji w działaniu. Zachowania te nie dopuszczają do utraty równowagi emocjonalnej i przyczyniają się przez to do planowanego uporania się z problemem;

4. Poszukiwanie wsparcia społecznego: obejmuje zachowania polegające na poszukiwaniu w swoim otoczeniu osób czy instytucji, które dostarczą pozytywnych wzmocnień, czy też konkretnej pomocy, w postaci środków materialnych, informacji w przezwyciężeniu problemu;

5. Przyjmowanie odpowiedzialności: obejmuje zachowania polegające na przyjęciu i akceptacji odpowiedzialności za własne kłopoty, na czynieniu sobie wyrzutów oraz na krytycznym stosunku do samego siebie. Zachowania tego typu są pewną formą autoagresji, rozładowania negatywnych emocji wywołanych nieprzyjemnymi doświadczeniami , poprzez zmianę na niekorzyść stosunku do samego siebie;

6. Ucieczka - unikanie: obejmuje zachowania polegające na unikaniu problemu, ucieczce w marzenia, niedopuszczaniu do siebie negatywnych myśli i przeżyć, na fantazjowaniu, oderwaniu się od rzeczywistości. Wszystkie te zabiegi mają na celu doraźne zredukowanie negatywnych emocji wywołanych trudnościami, chwilową poprawę samopoczucia;

7. Planowe rozwiązywanie problemów: obejmuje zachowania związane z próbami pokonania trudności poprzez zdecydowane, racjonalne i planowe działanie, analizowanie swojego położenia, poszukiwanie alternatywnych sposobów rozwiązania problemu. Ta strategia jest stosowana przez osoby mające poczucie kontroli nad sytuacją i własnymi emocjami, pragnące włączyć się aktywnie w rozwiązywanie własnych problemów;

8. Pozytywne przewartościowanie: obejmuje zachowania polegające na dokonaniu zmian w stosunku do samego siebie, w hierarchii wartości i celów życiowych, we własnym zachowaniu. Zmiany te, dokonywane w obliczu trudności i zagrożenia, mają ułatwić jednostce funkcjonowanie w nowych warunkach.

W badaniach empirycznych stwierdza się zależność między oceną poznawczą możliwości radzenia sobie a stosowanymi strategiami. W tych konfrontacjach stresowych, które oceniane są jako możliwe do zmiany, poddające się osobistemu wpływowi badani stosowali więcej strategii skoncentrowanych na rozwiązaniu problemu niż na emocjach. Z kolei, w konfrontacjach, w których badani mają niskie poczucie wpływu, osobistej kontroli, stosowali więcej strategii skoncentrowanych na emocjach niż na rozwiązywaniu problemu. I tak, w konfrontacjach ocenianych jako kontrolowane, stosowano głównie takie strategie jak : radzenie sobie konfrontacyjne, przyjmowanie odpowiedzialności, planowe rozwiązywanie problemów oraz pozytywne przewartościowanie. Natomiast w konfrontacjach ocenianych jako niezmienialne, konieczne do zaakceptowania korzystano z ucieczkowo- unikowych strategii oraz z dystansowania się.

18. Holistyczny paradygmat zdrowia.

W latach 50-tych XX wieku zmieniała się orientacja, zainteresowanie uczonych tematem zdrowia. Dotąd funkcjonował paradygmat biomedyczny, który koncentrował się wyłącznie na chorym narządzie. Paradygmat holistyczny uwzględnia wszystkie obszary aktywności człowieka: biologiczny, psychiczny, społeczny i duchowy. Ujęcie holistyczne jest probabilistyczne, z pewnym prawdopodobieństwem możemy stwierdzić, iż pewne czynniki (czynniki ryzyka) wywołują określone skutki zdrowotne. 53% chorób jest wynikiem stylu życia. Istnieją również czynniki ułatwiające bycie zdrowym.

Postulaty zdrowia (WHO):

1. Należy dodać życia do lat (uczynić życie bardziej twórczym, wartościowym)

2. Dodawanie zdrowia do życia (weelbing - poczucie dobrostanu)

3. Dodanie lat do życia (eliminacja chorób stanowiących zagrożenie dla egzystencji, szczególnie dla osób aktywnych zawodowo)

Definicja zdrowia (WHO 1948 r):

Stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu człowieka.

(nie uwzględnia behawioralnych i terapeutycznych aspektów zdrowia)

Inne definicje zdrowia:

Sęk - zdrowie to proces autokreacji w interakcji z otoczeniem.

Reich, Lowel - wewnętrzne zasoby (biologiczne, psychiczne) i ich siła decyduje o zdrowiu.

White - zdrowie to poczucie kompetencji.

Seligman - istotą zdrowia jest wymiar optymizmu, jaki człowiek posiada.

19. Znaczenie zasobów człowieka i jego możliwości rozwojowych w procesie zdrowia oraz w kształtowaniu zachowań zdrowotnych w stanie choroby.

Zasoby osobiste - relatywnie stałe czynniki osobowe i społeczne, które wpływają na to , jak jednostki próbują opanować kryzysy życiowe.

Osobiste zasoby radzenia sobie - złożony układ osobowościowych, nastawieniowych i poznawczych czynników, które stanowią część psychologicznego kontekstu radzenia sobie; są relatywnie stałymi dyspozycyjnymi cechami, które wpływają na selektywność procesów oceny poznawczej i radzenia sobie i zwrotnie mogą być zmieniane przez rezultaty tych procesów.

Można tu zaliczyć:

• Wsparcie społeczne i zażyłość społeczna, posiadanie bliskich, oddanych przyjaciół;

• Poczucie kontroli osobistej nad stresującymi zdarzeniami

• Posiadanie pasjonujących zainteresowań;

• Zaangażowanie w działanie (osiąganie celu);

• Dociekliwość i reagowanie na zmianę życiową jako pasjonujące wyzwanie;

• Zdolność do odnalezienia sensu w kryzysie;

• Humor;

• Doświadczenie z innymi stresorami;

• Możliwość ekspresji i swobodnego wyrażania uczuć;

• Pozytywna, lekko zawyżona samoocena;

• Samoakceptacja;

• Zgeneralizowana ufność w siebie, innych ludzi lub moce nadprzyrodzone;

• Dbanie o własną wygodę;

• Umiejętność asertywnego zachowania się i odnoszenia do świata;

• Poczucie i oczekiwanie samoskuteczności;

• Zdolności rozwiązywania problemów;

• Mechanizmy rozwoju ego - dojrzałość emocjonalna, style poznawcze, style obrony i radzenia sobie;

• Optymizm;

• poczucie koherencji( komponenty wchodzące w skład poczucia koherencji:

• zrozumiałość - człowiek potrafi zrozumieć poznawczo aktualnie działające na niego otoczenie. Przy czym nie chodzi wcale o to, aby otoczenie spostrzegane było jako proste, jasne i nieskomplikowane, ale aby dało się poznawczo opisać, opracować i zrozumieć,

• sterowalność - poczucie kompetencji, przekonanie o posiadaniu (dostrzeganych w sobie lub w otoczeniu) możliwości do radzenia sobie z wymaganiami życia, aktywnego wpływania na sytuację, w której się znajduje,

• sensowność - jest komponentem emocjonalno - motywacyjnym, oznaczającym głębokie poczucie wartości życia, wolę życia oraz przekonanie, że warto się angażować i kreować swoje życie.)

Taylor - proces radzenia sobie z kryzysami (ponowne przystosowanie się) koncentruje się wokół trzech spraw:

1. poszukiwanie znaczenia czy też sensu tego zdarzenia;

2. próby odzyskania nad nim kontroli, a dalej kontroli nad swoim życiem;

3. odzyskiwania poczucia własnej wartości mimo poniesionej porażki;

20. Zapobieganie jatrogenii - zachowania terapeutyczne.

Jatropatogenia- zespół negatywnych, z punktu widzenia interesu zdrowotnego pacjenta, oddziaływań ze strony lekarzy i innych pracowników służby zdrowia.

Źródła błędów jatrogennych:

• Przekazywanie i odbiór informacji, np. brak informacji czy informacje niewystarczające, używanie określeń niezrozumiałych przez pacjenta, zamierzone i bezpośrednie straszenie chorego.

• Badanie lekarskie - lekceważenie potrzeby całościowego podejścia do pacjenta i wytwarzanie dystansu między lekarzem a pacjentem, badanie pacjenta w obecności innych chorych, lekceważenie jego poczucia skrępowania i zawstydzenia, pogłębianie u pacjenta fałszywego i lękotwórczego obrazu własnej choroby.

• Badania dodatkowe - wykonywanie badań dodatkowych liczniejszych, niż jest to konieczne, lekceważenie potrzeby przygotowania pacjenta pod względem psychologicznym do czekających go badań diagnostycznych.

• Leczenie - wykonywanie zabiegu lub leczenia bez dodatkowych wskazań, lekceważenie potrzeby przygotowania pacjenta pod względem psychologicznym do czekającego go zabiegu, nieuzasadnione stosowanie leków, prowadzące do farmakomanii i funkcjonowania w roli chorego - szczególnie w nerwicach.

• Hospitalizacja - skrajne i sztywne trwanie przy pionowym układzie hierarchicznym, pozbawienie chorego snu i wypoczynku, co wiąże się zarówno z niekulturalnym i hałaśliwym zachowaniem personelu szpitala, jak i bezdusznie zredagowanymi regulaminami.

Jedną z ważnych przyczyn jatropatogenni jest egocentryczna postawa lekarza. Z tego względu młody medyk powinien zyskać głębokie przekonanie o doniosłości psychologicznych problemów pacjenta oraz o tym, że jego oddziaływania są uwarunkowane potrzebą psychologicznego wpływania na człowieka chorego.

Następstwa błędów (urazów jatrogennych) są wielorakie. Mogą polegać na pogorszeniu choroby podstawowej oraz na pojawieniu się nowych objawów chorobowych w sensie zaburzeń nerwicowych, psychosomatycznych, psychotycznych.

Zachowania terapeutyczne - mają zapobiegać skutkom błędów jatrogennych, ale również zawierać element leczniczy. Są to:

• Zachowania początkujące kontakt i komunikację:

• Dostrzeganie pacjenta i spostrzeganie zmian - właściwe (nacechowane szacunkiem) zwracanie się do pacjenta, dostrzeganie w zachowaniu i wyglądzie pacjenta pozytywnych zmian

• Oferowanie siebie - znalezienie czasu dla pacjenta

• Zachowania podtrzymujące kontakt i komunikację:

• Akceptacja - uważne słuchanie pacjenta, nieprzerywalnie jego wypowiedzi, akceptowanie prawa pacjenta do wypowiadania się

• Poświadczenie - powtórzenie sensu wypowiedzi pacjenta, co pozwala pacjentowi odczuć, że jest uważnie słuchany

• Odzwierciedlenie - kierowanie zwrotne do pacjenta wypowiadanych przez niego pytań, sądów, żądań, odczuć, spostrzeżeń. Pacjent dzięki temu przekonuje się, że jest traktowany po partnersku.

• Informowanie - przekazanie pacjentowi dokładnych i wyczerpujących informacji, co obniża lęk i zwiększa poczucie bezpieczeństwa

• Milczenie - użyte celowo jest ważnym narzędziem leczniczym. Zmniejsza tempo wywiadu, daje sposobność przemyślenia kolejnych informacji, wpływa dobrze na stan uczuciowy pacjenta, eliminuje wrażenie pośpiechu. Musi być ono akceptujące, wspomaga komunikacje niewerbalną.

• Umożliwienie szerokiego otwarcia

• Zachęcanie do kontynuowania

• Zachowania porządkujące komunikację:

• Poszukiwanie zgodnej oceny - porozumiewanie się z pacjentem co do właściwego rozumienia jego słów - wymaga to taktu, wystrzegać się trzeba sądu wartościującego

• Porządkowanie zdarzeń w czasie - pozwala to pacjentowi zobaczyć fakty we właściwej proporcji i sekwencjach

• Klaryfikowanie - próba nadania jasnego sensu wypowiedziom nieprecyzyjnym i niewyraźnym, co ma wartość informacyjną, ale tez rozjaśnia myśli pacjenta

• Podsumowanie, organizowanie, zbieranie tego, co zaszło poprzednio - synteza wypowiedzi pacjenta, wyeksponowanie spraw ważnych

• Zachowanie pogłębiające komunikację:

• Przekazywanie obserwacji - pacjent dowiaduje się o spostrzeżeniach lekarza i jego odczuciach, co poprawia komunikację, ośmiela go do dalszych wypowiedzi, poprawia łączność emocjonalną

• Zachęcanie do opisu przeżyć - okazywanie zainteresowania może zachęcić pacjenta do bliższego wyjaśnienia przeżyć

• Zachęcanie do porównań - z wcześniejszymi doświadczeniami pacjenta

• Zachęta do koncentracji - „To wydaje się zasługiwać na uwagę” - jako dygresja w trakcie rozmowy z pacjentem

• Eksploracja - głębsze sięganie do przeżyć chorego

• Werbalizacja - początek interpretacji

• Modelowanie - zachęcanie pacjenta do konstruowania modeli zachowań, opisywania ich przez analogię.

• Zachowania konfrontujące z rzeczywistością:

• Urealnianie - przybliżanie choremu rzeczywistości - przedstawianie własnego obrazu świata

• Słowne wyrażanie wątpliwości - wyrażanie zwątpienia w trafność spostrzeżeń pacjenta - zasygnalizowanie odmienności widzenia zjawisk interpretowanych chorobliwie przez pacjenta

• Poszukiwanie źródeł emocji - pobudzanie chorego do wyrażania przeżywanych emocji

• Zachęcanie do oceny - pacjent powinien skonfrontować swoje zachowanie z własnym systemem wartości - nasz sąd wartościujący nie powinien wyrażać się w tonie głosu czy mimice.

• Próba przetłumaczenia języka uczuć - dziwnym przeżyciom pacjenta nadaje się sens symboliczny

• Zachowania przygotowujące postawy do dalszej terapii:

• Proponowanie współpracy - wspólne z pacjentem dążenie do rozeznania jego problemów, poprawienia jego zdolności do wchodzenia w satysfakcjonujące kontakty z innymi ludźmi

• Planowanie - zachęta do sformułowania planu dalszego działania oraz do przyjęcia współodpowiedzialności za dalszy przebieg terapii. Pacjentowi należy dać tyle swobody, ile jest w stanie udźwignąć bez szkody dla siebie i innych

---