W. V.

WYKŁAD V. Podmioty polityki społecznej

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

Kiedy mowa jest o polityce społecznej, zwłaszcza rozumianej jako działalność

praktyczna, to nasuwa się pytanie o wykonawców, którzy realizują jej cele i określone

zadania. W literaturze przedmiotu występuje odpowiedni termin służący na ich określanie. Są

to PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ. Niełatwo jest jednak w jednym zdaniu określić czym

są, choćby dlatego, że „podmiotem działalności określanej jako polityka społeczna może być

każda instytucja, grupa czy nawet – wyjątkowo – jednostka, jeśli postanowi oddziaływać na

życie publicznie w imię jakoś tam rozumianego dobra człowieka” (J. Supińska, s. 10).

Według innej wykładni podmioty polityki społecznej to ludzie, którzy tworzą, kształtują,

wpływają a przede wszystkim realizują politykę społeczną ( Leksykon, s. 133).

Kolejna trudność przy określeniu, czym są podmioty polityki społecznej, wynika z ich

złożoności. Można je bowiem klasyfikować na najrozmaitsze sposoby, np. ze względu na

obszar działania*, formę własności, cel funkcjonowania, zasięg oddziaływania, formę

prawną lub strukturę wewnętrzną. „Razem daje to intuicyjny podział na państwo (rząd i

samorząd), rynek (firmy zarabiające na sprzedaży produktów), organizacje społeczne

(dobrowolne stowarzyszenia utrzymujące się głównie z tego, co dostaną od państwa lub firm

w postaci dofinansowania czy od jednostek w postaci datków pieniężnych i czasu)” (R.

Szarfenberg, s. 21)1.

Można zatem przyjąć, że przez podmioty PS, będziemy rozumieć te wszystkie organizacje

(instytucje, organa), do których należą:

1. zadania kształtowania zasad ps

2. realizacja celów ps

* Są to organizacje międzynarodowe – w zasięgu działania mają określone kwestie

socjalne o zasięgu GLOBALNYM. Przykład: Organizacja Narodów Zjednoczonych (jej

poszczególne agendy: UNESCO, FAO, UNICEF, WHO), Międzynarodowa Organizacja

Pracy (powołano w 1919 r. na paryskiej konferencji pokojowej, na podstawie XIII części

traktatu wersalskiego. MOP podejmuje inicjatywy dla poprawy warunków pracy i życia mas

pracujących, likwidacji bezrobocia, zagwarantowania pracującym odpowiednich zarobków,

efektywnego uznania prawa do rokowań zbiorowych, likwidacji dyskryminacji w dziedzinie

zatrudnienia, ochrony pracy dzieci, młodzieży i kobiet etc);

organizacje regionalne – obejmują działaniem obszar kontynentu (są to EUROPEJSKIE

PPS). Przykład: UE powołująca organizacje ponadnarodowe, które realizują wspólny program

polityki społecznej: Biała2 księga europejskiej polityki społecznej czy Biała księga edukacji i

kształcenia (dokument z 1995, propozycja modelu społeczeństwa uczącego się);

1 Bardzo często dokonuje się uogólnienia i jako podmioty państwowe ujmuje wszystkie podmioty publiczne, a

więc państwowe (rządowe) oraz samorządowe.

2 Tzw. biała księga zawiera stanowcze przedstawienie zamiarów rządu, tzw. zielona księga – dokument doradczy

wydawany przez rząd centralny UK, zachęcający do dyskusji i uwag.

WYKŁAD V. Podmioty polityki społecznej

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

organizacje krajowe (narodowe).

• PAŃSTWOWE PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ – w systemie podmiotów polityki

społecznej ważną rolę odgrywa nadal państwo, co zostało uwypuklone w wielu

definicjach polityki społecznej, np.:

„Polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych,

której celem jest wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami,

dawanie im równych szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego” (J.

Auleytner) ( zob. też inne Definicje polityki społecznej).

Wynika to z uwarunkowań historycznych – to właśnie państwo od początku kształtowania

polityki społecznej było zaangażowane w zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego

obywatelom, redystrybucję dochodów, interweniowało w mechanizmy rynkowe wolnego

rynku.

• Państwowe podmioty polityki społecznej sklasyfikuję, odnosząc się do znanej co

najmniej

czasów

Monteskiusza

zasady

trójpodziału

władzy.

„Ustrój

Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy

ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej” ( Konstytucja

Rzeczpospolitej Polskiej, art. 10).

• Państwo realizuje zatem zadania z zakresu polityki społecznej, po pierwsze, za

pomocą:

- podmiotów ustawodawczych. Rolę tę sprawują Sejm i Senat, których zadanie sprowadza

się do wyznaczania ram polityki społecznej. Wypełniają ją, stanowiąc prawa społeczne,

nadając kształt prawny polityce społecznej oraz sprawując kontrolę nad poszczególnymi

resortami działającymi w sferze społecznej. Warto w tym miejscu przypomnieć choćby tylko

kilka ustaw, które były ważne z punktu widzenia polityki społecznej: np. jedna z pierwszych

w nowych warunkach ustrojowych to Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym

(DzU 1990 nr 16 poz. 95), Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (DzU 2004 nr 64

poz. 593) czy Ustawa z 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i

instytucjach rynku pracy oraz niektórych innych ustaw (DzU 2010 nr 257 poz. 1725)

(http://isap.sejm.gov.pl/);

- podmiotów wykonawczych polityki społecznej – na poziomie administracji centralnej

podmiotami takimi są Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie

stojący na czele poszczególnych ministerstw oraz – w warunkach polskich – Zakład

WYKŁAD V. Podmioty polityki społecznej

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

Ubezpieczeń Społecznych3. Spośród ministerstw będą to na pewno Ministerstwo Zdrowia

(http://www.mz.gov.pl/), którego podstawowe zadania dotyczą współudziału w kształtowaniu

polityki w zakresie zaspokajania potrzeb zdrowotnych społeczeństwa; Ministerstwo Edukacji

Narodowej (http://www.men.gov.pl/), stojące na straży realizacji konstytucyjnego prawa do

nauki, wyrównujące szanse edukacyjnych dzieci i młodzieży i promujące model

wykształconego

społeczeństwa.

Także

ramach

Ministerstwa

Finansów

(http://www.mf.gov.pl) jest kilka komórek, mających bezpośrednie przełożenie na politykę

społeczną. Jednak – już z samej nazwy – najważniejsze dla polityki społecznej jest

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Jeśli wejdzie się na stronę tego ministerstwa

(http://www.mpips.gov.pl/), to od razu łatwo można się zorientować w zakresie jego działań.

W obszarze zainteresowań MPiPS znajduje się rynek pracy, zatrudnienie, bezrobocie i prawo

pracy, wsparcie dla rodzin z dziećmi, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, pomoc

społeczna, osoby niepełnosprawne, ubezpieczenia społeczne, prawa społeczne człowieka. Do

zadań Ministerstwa – tak w przeszłości, jak i dzisiaj – należą m.in. przygotowywanie nowego

ustawodawstwa pracy odpowiedniego do warunków gospodarki rynkowej, przegląd prawa

pracy pod kątem standardów MOP i prawa Unii Europejskiej, inicjowanie i koordynowanie

działań w zakresie polityki zatrudnienia i rynku pracy, opracowywanie projektów aktywnej

polityki państwa w zakresie przeciwdziałania bezrobociu, opracowywanie założeń polityki

ubezpieczeń społecznych, analiza sytuacji na rynku pracy osób niepełnosprawnych, a

zwłaszcza kreowanie działań osłonowych na ich rzecz, opracowywanie programów rozwoju

bazy pomocy społecznej, ustalanie zasad funkcjonowania domów pomocy społecznej, analiza

skuteczności poszczególnych świadczeń w kontekście zagrożeń w środowiskach lokalnych,

opracowywanie i opiniowanie ogólnych kierunków polityki płac w sektorze publicznym.

- podmiotów sądowniczych – wymienić tu należy sądy pracy i ubezpieczeń społecznych,

gdyż to one rozpoznają sprawy sporne między pracownikiem a pracodawcą itp., oraz sądy

rodzinny i opiekuńczy, rozstrzygające takie sprawy, jak np. ustanowienie opiekuna,

pozbawienie lub przywrócenie władzy rodzicielskiej czy ustanowienie kuratora dla osoby

małoletniej.

Zwraca się także uwagę na istnienie organów, które nie zostały co prawda

zakwalifikowane do jednej z trzech władz Monteskiuszowego podziału, niemniej jednak

odgrywają ważną rolę. Są to podmioty kontrolne, takie jak Najwyższa Izba Kontroli,

3 Odpowiednio administrację rządową w terenie stanowią wojewoda i podlegający mu kierownicy zespolonych

służb, inspekcji i straży oraz organa administracji niezespolonej.

WYKŁAD V. Podmioty polityki społecznej

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

Państwowa Inspekcja Pracy czy Rzecznik Praw Obywatelskich. Zwłaszcza instytucja RPO,

wprowadzona w Polsce w 1988 roku, wypełnia funkcje istotne dla polityki społecznej.

Do podmiotów polityki społecznej kontrolnych zaliczamy:

Państwową Inspekcję Pracy – główny zakres działań sprowadza się do nadzorowania i

kontrolowania przestrzegania prawa pracy przez zakłady pracy, analizy przyczyn wypadków

przy pracy, opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu prawa pracy.

Najwyższą Izbę Kontroli – podlega Sejmowi i sprawuje kontrolę nad organami administracji

rządowej. NIK może także kontrolować podmioty pozapaństwowe (wykonujące zadania

powierzone przez państwo, organizujące prace interwencyjne, roboty publiczne, w obszarze

pomocy socjalnej).

Rzecznika Praw Obywatelskich – instytucja wprowadzona pod koniec ustroju

socjalistycznego. Rzecznik, kierując się konstytucyjną zasadą sprawiedliwości, wypełnia

funkcje istotne dla polityki społecznej:

- prewencyjną – wiąże się z zasadą wczesnego ostrzegania, co jest ważne z

punktu widzenia polityki społecznej: chodzi o ostrzeganie, czym grozi np. brak

działań w kierunku reformowania ubezpieczeń społecznych;

- diagnostyczną, pozwalająca na ujawnienie niedoskonałości aktów prawnych.

Np. Rzecznik dokonuje wizytacji rejonów zagrożonych wysokim bezrobociem,

co pozwala na diagnozę kwestii społecznych – wynikiem takich wizyt może

być np. interwencja w sprawie zwiększenia dotacji na pomoc społeczną;

- kontrolną – np. wyjaśnienie akcji dyscyplinowania bezrobotnych, którzy

skarżyli się na urzędy pracy, do których musza zgłaszać się kilka razy w

tygodniu i czekać po kilka godzin tylko po to, by dowiedzieć się, ze nie ma dla

nich propozycji pracy;

- kreującą – Rzecznik w corocznym sprawozdaniu dla Sejmu i Senatu

przestrzega przed popełnianymi błędami w zakresie polityki społecznej oraz

przedstawia swoje propozycje dotyczące instytucji polityki społecznej, np.

propozycja, by ZUS przekształcił się w instytucję samofinansujacą się).

Wraz z kształtowaniem się nowego ładu polityki społecznej obok państwa wyrosły

inne podmioty, które je wspierają w realizacji zadań z zakresu polityki społecznej. Są to

organizacje pozarządowe** oraz samorządy terytorialne, mogące zaspokajać potrzeby

charakterystyczne dla regionów oraz środowisk lokalnych.

** organizacje pozarządowe, organizacje non-profit, NGO’sy, trzeci sektor, sektor

pozarządowy, non profit, organizacje społeczne czy charytatywne, spotykamy się coraz

częściej i intuicyjnie definiujemy je jako niezależne i dobrowolne podmioty działające dla

wspólnego dobra, nie zaś dla zysku. Termin organizacje pozarządowe upowszechnił się w

polskim piśmiennictwie naukowym i publicystyce po roku 1989, natomiast w prawie

WYKŁAD V. Podmioty polityki społecznej

Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

uregulowany został kompleksowo dopiero w roku 2003, na mocy ustawy o działalności

pożytku publicznego i o wolontariacie. Organizacje pozarządowe stanowią niezależną od

państwa strefę obywatelskiej aktywności. I choć podmioty te funkcjonują zarówno w

powiązaniu z sektorem publicznym, jak i rynkowym, są od nich niezależne i statutowo

działają na rzecz dobra wspólnego, a nie partykularnych korzyści. Organizacje

pozarządowe w Polsce faktycznie na dużą skalę rozwinęły się po 1989 roku, do czego w dużej mierze

przyczyniło

się

złagodzenie

lub

likwidacja

administracyjnych

ograniczeń

działalności

samopomocowej i charytatywnej.

Ustawowa definicja podkreśla, że do organizacji pozarządowych zaliczymy stowarzyszenia i fundacje.

To dwie najczęściej spotykane prawne formy funkcjonowania organizacji non-profit. Nie oznacza to

jednak, że organizacje nie mogą przybierać innych statusów (organizacje samorządu gospodarczego i

zawodowego, związki zawodowe, organizacje pracodawców, partie polityczne, ochotnicze straże

pożarne, koła łowieckie czy związki sportowe. Hubert Izdebski, Komentarzu do Ustawy o działalności

pożytku publicznego).

___________________________________________

Opracowane na podstawie:

Auleytner J., Polska polityka społeczna. Ciągłość i zmiany, WSP TWP, PTPS, Warszawa 2004.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm [data

wejścia na stronę: 10.12.2012].

Leksykon Polityki Społecznej, pod red. B. Rysz-Kowalczyk, IPS UW, Warszawa 2002.

Supińska J., Dylematy polityki społecznej, IPS UW, Warszawa 1991.

Szarfenberg R., Modele polityki społecznej w teorii i praktyce, „Problemy Polityki Społecznej. Studia i

Dyskusje”, 12/2009.

Szarfenberg R., Krytyka i afirmacja polityki społecznej, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2008.

Literatura obowiązkowa:

G. Spytek-Bandurska, Sektory, podmioty, poziomy i organizacja polityki społecznej, [w:] Polityka

społeczna. Podręcznik akademicki, Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-Skoczny (red.),

PWN, Warszawa 2007.

E. Leś, Rola trzeciego sektora w polityce społecznej, [w:] Polityka społeczna. Podręcznik akademicki,

Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-Skoczny (red.), PWN, Warszawa 2007.