Lekcja 9: strīliṅgam 

 

1

 

९ 

R

ZECZOWNIKI ŻEŃSKIE

 

 

Istnieje grupa tematów żeńskich niezależnych (pierwotnych), oraz duża grupa pochodnych - utworzonych z tematów męskich 
przez zmianę wygłosu. Najczęstszym sposobem tworzenia tematów żeńskich z męskich / nijakich na -a jest dodanie sufiksu -ā 
lub -ī: 
dev , devI bóg / bogini;  bal , bala chłopiec / dziewczyna;  suNdr , suNdrI piękny / piękna;  ALp , ALpa  mały / mała 
Jeśli przymiotnik na -a przybiera żeńską końcówkę -ī (a nie -ā), powinno być to zaznaczone w słowniku, np. tak: 

dhārmika (mfn) (f:-ī) - prawy, cnotliwy 

Niektóre tematy męskie na -a (głównie osobowe) tworzą feminina przy pomocy końcówki -ānī: 

#NÔ , #NÔanI Indra / Indrani (małżonka Indry);  matul , matulanI wuj (ze strony matki) / wujenka (ze strony matki) 

Tematy pochodne na -aka zazwyczaj tworzą feminina przy pomocy końcówki -ikā: 

Dglk , Dgilka kozioł / koza;  saxk , saidka wyznawca; wyznawczyni 

Tematy na -u tworzą feminina dodając końcówkę -i (która powoduje sandhi): 

gué , guvIR ciężki / ciężka (lub: mistrz / mistrzyni);  saxu , saXvI właściwy / właściwa 

Tematy kończące się na inne (krótkie) samogłoski zazwyczaj po prostu mają paradygmaty dla różnych rodzajów, podobnie 
tematy spółgłoskowe. Tematy na długie samogłoski są niemal wyłącznie żeńskie. 
 
 

Rzeczowniki żeńskie na –ā  

  

 

na –ī 

(wielozgłoskowe)

 

 

 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
icchā - pragnienie 
upekṣā - niedbałość, 
lekceważenie 
kanyā – dziewczyna, córka 
guhā - jaskinia, jama 
carcā - badanie, śledztwo 
ṭīkā - subkomentarz 
dāsī – służąca, niewolnica 
devī – bogini 
nagarī – miasto 

nadī - rzeka 
nārī – kobieta 
prajā – potomstwo, ród 
bālā – dziewczyna 
bhāryā – żona 
madirā – wino, trunek 
mahārājñī – królowa 
mālā – girlanda, łańcuch 
rakṣaṇā – ochrona 
raśanā – promień (światła 

lajjā – wstyd, nieśmiałość 
latā – pnącze, winorośl 
līlā – zabawa, igraszka 
vidyā - wiedza  
śiṣyā - uczennica 
śobhā – wspaniałość, splendor 
sabhā – zgromadzenie, zebranie 
senā – armia

 
Ćwiczenia 

1. Wybierz po dwa rzeczowniki na -ā i -ī i odmień przez wszystkie przypadki; zapisz w dewanagari 

 
 

 

sg dl  pl 

N 

latā 

late latāḥ 

Acc 

latām 

I 

latayā 

latābhyām 

latābhiḥ 

D 

latāyai 

latābhyaḥ 

Abl 

latāyāḥ 

G 

latayoḥ 

latānām 

L 

latāyām latāsu 

V 

late late  latāḥ 

sg dl  pl 

devī 

devyau 

devyaḥ 

devīm devīḥ 

devyā 

devībhyām 

devībhiḥ 

devyai 

devībhyaḥ 

devyāḥ 

devyoḥ 

devīnām 

devyām devīṣu 

devi devyau devyaḥ 

Lekcja 9: strīliṅgam 

 

2

Zaimek względny yad 

 
Tworzy się na podstawie form zaimka wskazującego tad, wymieniając nagłosowe t- na y- 
N. m: yaḥ (który) 

n: yat (które) 

 

f: yā (która) 

 
Używa się go w zdaniach względnych: 
yaḥ tatra tiṣṭhati saḥ nṛpaḥ bhavati - (ten,) który tam stoi, on jest królem 
yām atra paśyasi tasyām snihyāmi - (tę,) którą tu widzisz, ją lubię 
yau bālau tadā avadatām tābhyām saha nivasāmi - (ci dwaj) chłopcy, którzy wtedy mówili, z nimi mieszkam 
yayā nāryā paṇḍitaḥ saṃvadati sā tasya bhāryā – kobieta, z którą rozmawia uczony, to jego żona 
 

Przysłówki względne 

powstają analogicznie: 

 

miejsca czasu  sposobu  przyczyny/ 

początku 

wskazujące 

tatra / atra 

tadā tathā 

tataḥ / ataḥ 

względne 

yatra yadā yathā yataḥ 

 
Ćwiczenia 

2. Rozsandhizuj, określ formy, przetłumacz: 

 

1.  yā bālā tatra nṛtyati sā mama bhāryā bhavati. tayā sahāhaṃ tasmingrāme vasāmi. 
2.  yasya nṛpaḥ snihyati sa vīraḥ nagarīṃ prāviśat. nāryaḥ sukhāttaṃ kusumānāṃ mālābhirabhūṣayan. 
3.  yadā duḥkhe tiṣṭhatha tadā devasya rakṣaṇāmicchatha. sā eṣā vaḥ sukhaṃ nayati. 
4.  paṇḍitaḥ krodhācchiṣyāmatudat. re mūḍhā kathaṃ na paṭhasi. ye na paṭhanti te vidyāṃ na labhanta iti. 
5.  tavāśvāḥ śīghrā gajāśca bhavantyugrā iti nr̥pāya brāhmaṇo’vadat. etairaśvairgajaiḥ sundarīṃ 
senāmuñchasīti sa niradiśacca. 
6.  asmākaṃ loko devyā līlāpi bhavati. tāmapi sarve yajante. eṣā janānāṃ daivaṃ sṛjati. etasmai vidyāṃ 
tasmai śobhāṃ duḥkhaṃ vā. 
7.  duḥkhaṃ he paṇḍita duḥkhamanalaḥ sarvāṇi gr̥hāni grāma adahatīti sākathayat. asmākaṃ vittairvinā vayaṃ 
vinaśyāmaḥ. 
8.  yatra jalaṃ viśuddhaṃ vātaśca śānto’sti tatraiva latāḥ sūryasya raśanāsu śīghraṃ vardhante. madirā tāsāṃ 
phalebhya udbhavati. 
9.  yamācāryaṃ tasyāśrame jānā namanti sa vidyāmupadiśati bhāṣyāni ṭīkāśca vyaracayat. 
10.  icchāyā ugraṃ balaṃ sarvaṃ saṃsāramicchayā vartata icchāyāḥ sarvaṃ duḥkham. tasmādicchāṃ tyajanti 
buddhāḥ. 

 

Słówka 

atha (nieodm) - a teraz, więc 
are (nieodm) - hej! (partykuła przywołująca, okrzyk) 
ahar-niśa (n) - dzień i noc, tj. doba, cały czas 
ā 

√lag (1P) ālagati - przylegać, przywierać 

āhara-dāna (m) - „dawanie pożywienia”; żywienie, 
utrzymanie 
ugra (mfn) - silny, mocny, gwałtowny, straszny 
upa + √diś (1PĀ) upadiśati, -te - wskazywać, wyjaśniać, 
nauczać 
upayoga (m) - zajęcie, zadanie, podejmowany wysiłek 
upa 

√viś (1P) upaviśati - siadać, siedzieć 

kārya-kāla (m) - czas czynu 
kim - co? jaki? jak? czemu? czy? 
kimiti - jak? dlaczego? 
kukkura (m) - pies 
gardabha (m) - osioł 
caura (m) - złodziej 
cītkāra (n) - krzyk, wycie, klekoczący /zgrzytający odgłos 
√jāgr̥ (10P, caus.) jāgarayati - budzić (kogoś, Acc.) 
√taḍ (10P) tāḍayati - uderzać, bić 
tad-anantaram (nieodm) - nagle, wtedy, natychmiast 
durbhāgya (n) - niedola, niepowodzenie 

duṣṭa-mata (mfn) - mający złe myśli/ umysł, niegodziwy 
deśa (m) – kraj 
nakta (n) – noc 
nidrā-bhaṃga (lub -bhaṅga) (m) - przerwanie snu 
niyoga (m) - obowiązek, zajęcie, zadanie,  
nir 

√diś (6P) nirdiśati - przepowiedzieć, określić 

nirbhara (mfn) - mocny, żarliwy, intensywny, głęboki 
nirvr̥ta (mfn) - nieporuszony, nie niepokojony 
pañcatva (n) - „piątka”, tj. pięć żywiołów, elementów 
świata fizycznego ( + 

√gam - umrzeć) 

pāpīyas (mfn) - grzeszny, łajdak, łotr (N.sg.m.: pāpīyān) 
pra 

√budh (1Ā) prabodhate - obudzić się, ocknąć się 

prabhu (m) - pan, władca (N.sg.: prabhuḥ) 
pra 

√svap (1P) prasvapati - zasnąć, zapaść w sen 

prāṃgaṇa (n) - dziedziniec, podwórzec 
prāyas (nieodm.) - może, pewnie, na pewno 
baddha (mfn) - związany, uwiązany 
barbara (mfn) - jąkała; (jako inwektywa w V.) dureń, 
głupek, etc. 
√bukk (1P) bukkati - szczekać 
bhadra (mfn) - łaskawy, przyjazny, dobry, drogi, pomyślny 

Lekcja 9: strīliṅgam 

 

3

√bhūṣ (10PĀ) bhūṣayati, -te – ozdabiać, dekorować (Ā: 
siebie) 
bhūṣaṇa (n) – ozdoba, ornament 
bhr̥tya (mfn) - zależny, podległy, sługa 
mandādara (mfn) - mało się troszczący, lekceważący, 
niedbały 
maraṇa (n) - śmierć 
√yāc (1PĀ) yācati, -te - pytać, prosić (Ā: siebie, tj. 
zastanawiać się) 
yogya (mfn) - właściwy, odpowiedni, pasujący 
rajaka (m) - pracz 
re (nieodm.) - okrzyk wyrażający dezaprobatę 
vārāṇasī (f) - Waranasi, czyli Benares (miasto) 
√vid (6P) vindati – odkryć, znaleźć, zdobyć, posiąść 
vidhura-darśana (n) - „widok niedoli”; doświadczanie 
nieszczęścia 

vi √rac (10P) viracayati – komponować, układać, 
aranżować, tworzyć 
viśuddha (mfn) – czysty, jasny, klarowny, etc. 
√vr̥t (1Ā) vartate – obracać się, następować, stawać się, 
być, żyć 
vyāpāra (m) - zajęcie, funkcja, interes, 
śānta (mfn) – cichy, spokojny, łagodny, etc. 
sakhi (m) - przyjaciel, towarzysz (N.sg.: sakhiḥ, V.sg.: 
sakhe) 
sam 

√bhāṣ (10P, caus.) saṃbhāṣayati - rozmawiać z, 

zwracać się do 
sārthaka (mfn) - usłużny 
sūrya (m) – słońce, a. bóg słońca Surja 
svāmi-kārya (n) - czyn/ sprawa pana, działanie dla pana 
svāmin (m) - pan (tytuł honorowy) (N.sg.: svāmī, Acc.sg.: 
svāminam, N.pl.: svāminaḥ)

 
 
3. Przetłumacz bajkę: 

 

sawRkSy gdR-Sy mr[< 

AiSt vara[Sya< kpURrpqkae nam rjk> , @kda s tSy -yaRmalgt! %-y< c in-Rr< àaSvptam! , tdnNtr< 
g&h< caEr> àaivzt! , tSy àa<g[e gdR-ae bÏiStóit k…Š…ríaepivzit , Aw gdR-> k…Š…rmvdt! , soe tv ýe; 
Vyapar> , tt> ikimit Tvmu½E> n buŠis Svaimn< n jagryis , k…Š…rae=vdt! , -Ô mm inyaegSy ccaR Tvya 
n yaeGya , Tvmev ik< n pZyis ywa tSyahinRz< g&h< r]aim , yt> s icraiÚvR&tae mmaepyaeg< naepl-te 
tSmadxunaip mmahardane mNdadr> ,  

ytae ivna ivxurdzRn< Svaimnae dase;u mNdadra -viNt . 

gdR-ae=vdt! , re re bbRr ,  

yacte kayRkale y> s ik< -&Ty> s ik< sio> . 

k…Š…rae=vdt! ,  

-&TyaNs<-a;yit y> kayRkal @v< s ik< à-u> . 

ttae gdR-> ³aexenavdt! , Are duòmte papIya<STv< yid du-aRGye SvaimkayR %pe]a< idzis , -vtu tavt! *, 
Ahmev Svaimn< jagryaim , AtIv c cITkar< zBd< sae=gjRt! , tt> s rjkSten cITkare[ àabaext , 
inÔa-<gadk…Pyt gdR-< c d{fe[atafyt!, ten s pÂTvmgCDt! , Atae=h< vdaim , 

praixkarccaR y> k…yaRTSvaimihteCDya , 
s iv;Idit cITkaraÌdR-Staiftae ywa . 

Kto się wtrąca w cudze sprawy z chęci przysłużenia się panu, 
ten przepadnie, jak ów osioł ubity za ryczenie. 
 

* bhavatu tāvat - „niech i tak będzie”: 3sg.imprv.praes. od √bhū + „tyle, na tyle, dotąd, w ten sposób” 
 
4. Spróbuj rozsandhizować końcowy werset bajki i rozpoznać znaczenia poszczególnych słów.